Microsoft Word - guong mat the gioi hien dai5.DOC

Bản ghi

1 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 3 PHÊÌN V NGÖN NGÛÄ

2 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 4 Giao tiïëp Theo caách àõnh nghôa cöí àiïín thò giao tiïëp laâ sûå chuyïín thöng àiïåp giûäa ngûúâi cho tin vaâ ngûúâi nhêån tin. Nhûng cuäng phaãi biïët thïm rùçng nhûäng ngûúâi naây coá thïí laâ caá nhên hoùåc têåp thïí, laâ thïí xaác hoùåc têm höìn. Phêìn lúán caác thöng àiïåp àûúåc truyïìn ài bùçng nhiïìu hïå thöëng kyá hiïåu (vñ duå: cûã chó, àiïåu böå vaâ hoaân caãnh ài keâm giao tiïëp). Kïnh truyïìn tin cuäng rêët quan troång, ngûúâi ta coá thïí noái rùçng: thöng àiïåp, àoá laâ chêët pha maâu (Maclucham). Àùåc tñnh xaä höåi cuãa giao tiïëp thïí hiïån úã chöî têët caã bûác thöng àiïåp àïìu tham gia vaâo hoaåt àöång xaä höåi (vñ duå: vùn hoåc, phaáp lyá, quaãng caáo) vaâ möîi höåi thoaåi àûúåc chia thaânh tûâng loaåi (vñ duå: sên khêëu, ca nhaåc, thú, xaä luêån). Nùæm bùæt àûúåc tònh huåöëng vaâ caách thûác giao tiïëp rêët cêìn thiïët àïí phên tñch toaân böå thöng àiïåp. Sûå ra àúâi vaâ phaát triïín cuãa caác phûúng tiïån thöng tin múái àaä keâm theo nhûäng chuyïín biïën cuãa àúâi söëng xaä höåi. Têët caã caác biïån phaáp tu tûâ cuä hay múái àïìu àûúåc sûã duång àïí hoaåt àöång giao tiïëp trúã nïn hêëp dêîn vaâ thuyïët phuåc. Caác daång giao tiïëp múái naây àaä phaãn aánh vaâ taåo nïn têìm quan troång cuãa caác hònh thûác giao tiïëp vaâ hùèn nhiïn àaä bùæt chuáng phaãi chiïìu theo nhûäng troâ ùn thua kinh tïë vaâ chñnh trõ. Lônh vûåc giao tiïëp trong kinh tïë phaát triïín nhanh vaâ trúã thaânh möåt trong nhûäng sên chúi chñnh cuãa cuöåc caånh tranh quöëc tïë. Giao tiïëp bùçng ngön ngûä Giao tiïëp bùçng ngön ngûä laâ möåt hiïån tûúång rêët phûác taåp àûúåc quy àõnh búãi caác chuêín mûåc khaác nhau thêåm chñ laâ theo têåp tuåc. Tñnh phûác taåp trong ngön ngûä giao tiïëp xuêët hiïån rêët nhiïìu trong daång giao tiïëp maâ ngûúâi ta tûúãng laâ àún giaãn nhêët: giao tiïëp bùçng lúâi noái. Möåt mùåt, giao tiïëp noái luön keâm theo nhûäng yïëu töë ngoaâi ngön ngûä: tûâ ngûä thay àöíi keâm theo nhûäng dêëu hiïåu vïì ngûä

3 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 5 àiïåu vaâ vêìn luêåt, mùåt khaác, lúâi noái luön kïët húåp vúái caác dêëu hiïåu coá thïí nhòn thêëy àûúåc nhû: àiïåu böå, cûã chó vaâ tû thïë, khoaãng caách giûäa nhûäng ngûúâi àöëi thoaåi àaánh dêëu nhûäng sùæc thaái tön troång, suöìng saä hoùåc thên mêåt. Lúâi àöëi thoaåi bõ nghi thûác hoaá. Caác thïí thûác tû saãn vaâ caác thïí thûác khaác àaánh dêëu sûå bùæt àêìu hay kïët thuác cuöåc trao àöíi, thûúâng phuå thuöåc vaâo quan hïå thûá bêåc vaâ quan hïå con ngûúâi giûäa nhûäng ngûúâi tham gia àöëi thoaåi. Viïåc lùåp ài lùåp laåi laâ àïí duy trò sûå tiïëp xuác (chûác nùng thûåc haânh cuãa giao tiïëp). Caác lûúåt lúâi noái cuäng àûúåc quy àõnh bùçng caác chuêín mûåc nhû àöå daâi vaâ chuã àïì cuãa caác baâi tham luêån. Xaä höåi hoåc vi mö àaä tñch luyä nhûäng quan saát chi tiïët cho lônh vûåc nghiïn cûáu naây. Nïëu ngûúâi ta biïët roä tònh huöëng giao tiïëp vaâ nguöìn göëc höåi thoaåi cuãa nhûäng ngûúâi phaát ngön, ngûúâi ta coá yá àõnh miïu taã haânh vi ngön ngûä. Vò vêåy cêìn phaãi thiïët lêåp möåt lyá thuyïët vïì tñnh cöë yá. Àoá chñnh laâ caái maâ ngûä duång hoåc (mön hoåc nghiïn cûáu ngön ngûä trong sûå taác àöång qua laåi vúái böëi caãnh giao tiïëp) àang cöë gùæng vûún túái. Vïì giao tiïëp bùçng chûä viïët, noá cuäng sûã duång nhiïìu phûúng phaáp khaác nhau trong khi thïí hiïån (chûä viïët hoa, chûä maâu sùæc, tranh, aãnh) taåo nïn möåt thöng àiïåp àùåc biïåt phûác taåp. Cêu àöång tûâ vaâ cêu khöng àöång tûâ Trong thöng tin quaãng caáo, sûå taác àöång qua laåi cuãa daång cêu àöång tûâ vaâ khöng àöång tûâ rêët tinh tïë. Quaãng caáo laâ möåt daång truyïìn thöng àaåi chuáng nhùçm muåc àñch thuyïët phuåc. Bùçng caách sûã duång caác phûúng tiïån thöng tin àaåi chuáng, thöng tin quaãng caáo tòm hònh aãnh túái àöëi tûúång laâ têåp thïí (toaân böå xaä höåi hoùåc möåt böå phêån nhoã). Muåc tiïu cuãa quaãng caáo laâ khïu ngúåi (kñch àöång) hoùåc chñ ñt cuäng chuêín bõ möåt sûå phaãn höìi úã phña àöëi tûúång maâ noá nhùçm túái (phiïëu mua hoùåc phiïëu bêìu, thay àöíi caách àöëi xûã hoùåc àún giaãn hún laâ thay àöíi thaái àöå). Ngûúâi quaãng caáo, khöng coá bêët cûá quyïìn gò àöëi vúái àöëi tûúång quaãng caáo, sûã duång nhiïìu caách khoa trûúng thuyïët phuåc

4 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 6 dûúái nhiïìu hònh thûác khaác nhau. Vêåy thò, ngûúâi quaãng caáo coá thïí tòm caách thuyïët phuåc àöëi tûúång quaãng caáo (bùçng möåt baâi diïîn vùn húåp lyá) hoùåc laâm cho àöëi tûúång xuác àöång (bùçng möåt baâi diïîn vùn húåp tònh). Laâ möåt baâi diïîn vùn coá sûác thuyïët phuåc, quaãng caáo cuäng laâ möåt baâi noái mang tñnh tû tûúãng: quaãng caáo tòm caách thuyïët phuåc àöëi tûúång vïì giaá trõ (chûác nùng hoùåc biïíu tûúång) cuãa vêåt cêìn quaãng caáo. Quaãng caáo cuäng cöë taåo thïm hïå thöëng giaá trõ cuãa cöng ty cêìn quaãng caáo vaâ cuäng goáp phêìn giuáp phaát triïín. Viïåc lûåa choån kïnh quaãng caáo coá nhûäng kïët quaã quan troång vïì viïåc töí chûác thöng tin. Vïì phûúng diïån naây thò aáp phñch quaãng caáo cuäng rêët thuá võ. Thiïët lêåp thöng tin quaãng caáo úã àûúâng phöë khoá hún laâ vaâo phim aãnh: trûúác tiïn aáp phñch phaãi thu huát sûå chuá yá cuãa caác àöëi tûúång, tuy nhiïn nïëu noá àaåt àûúåc àiïìu àoá thò seä khöng phaãi chó trong möåt giêy. Quaãng caáo khöng phaãi laâ ngön ngûä daânh riïng cho noái: noá àûúåc sûã duång àïí thïí hiïån sûå kïët húåp giûäa caác caách noái cuãa àöång tûâ hay khöng àöång tûâ maâ noá khöng taåo ra. Trong suöët lõch sûã cuãa quaãng caáo, caác baâi quaãng caáo taåo nïn quy tùæc vaâo lúâi dêîn riïng. Ngoaâi chûác nùng thuyïët phuåc, quaãng caáo trúã thaânh möåt sûå thïí hiïån àñch thûåc cuãa nïìn vùn hoaá quêìn chuáng. Biïn giúái cuãa thöng tin quaãng caáo khöng thïí thiïët lêåp möåt caách chùæc chùæn. Àïí aãnh hûúãng àïën àöëi tûúång, möåt vaâi daång giao tiïëp sûã duång àûúâng voâng hún quaãng caáo theo nghôa heåp. Do vêåy, caác hoaåt àöång nhùçm trûåc tiïëp vúái àöëi tûúång lúán hûúáng túái nhûäng ngûúâi cêìm àêìu quan àiïím: möåt mùåt haâng àûúåc biïët àïën nhúâ hoaåt àöång cuãa möëi quan hïå cöång àöìng seä coá thïí ca ngúåi giaá trõ cuãa saãn phêím bùçng caách so saánh vaâ àaáng tin hún laâ baâi naây laåi àûúåc phaát biïíu tûâ möåt baâi quaãng caáo cöng minh. Quaãng caáo chó laâ möåt trong nhûäng yïëu töë cuãa chiïën lûúåc baán noái chung vaâ àùåc biïåt laâ maketing bao göìm viïåc xaác àõnh àöëi tûúång, giaá caã vaâ núi baán haâng. Möåt vaâi hïå thöëng tñn hiïåu hoåc Àöëi vúái ngaânh tñn hiïåu hoåc, nhûäng tûúng taác giûäa caác hïå thöëng tñn hiïåu laâ möåt lônh vûåc nghiïn cûáu àang trong thúâi kyâ

5 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 7 phaát triïín maånh. Quaã vêåy, giao tiïëp àaåi chuáng giúâ àêy laâ giao tiïëp qua caác phûúng tiïån thöng tin àaåi chuáng. Theo F. de Saussure thiïn hûúáng cuãa tñn hiïåu hoåc laâ nghiïn cûáu àúâi söëng tñn hiïåu nùçm trong àúâi söëng xaä höåi. Àõnh àïì naây cho rùçng ngön ngûä tûå nhiïn khöng phaãi laâ cöng cuå giao tiïëp duy nhêët cuãa con ngûúâi: möåt mön hoåc múái coá nhiïåm vuå miïu taã bùçng caách göåp laåi vaâ àöìng nhêët caác caách noái khaác nhau coá àöång tûâ hoùåc khöng àöång tûâ, nhûäng caách noái naây rêåp khuön theo hònh aãnh thïí hiïån (sûå miïu taã), aáp àùåt vaâ kñch thñch tû duy vïì nhûäng lônh vûåc múái coá thïí quan saát àûúåc maâ chuáng ta phaãi biïët. Ngaây nay, coá thïí möåt phêìn quan têm cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu vïì tñn hiïåu hoåc gùæn vúái võ trñ to lúán cuãa khöng gian ngûä nghôa thöng qua caác caách noái, caác caách noái naây àïì cêåp àïën ngön ngûä úã têët caã moåi mùåt: truyïìn hònh, àiïån aãnh, truyïån tranh, kiïën truác, êm nhaåc. Trong thúâi kyâ àêìu, dûúái sûå thuác àêíy phûúng phaáp hoåc cuãa thuyïët cêëu truác ngön ngûä, tñn hiïåu chêu Êu chuá têm biïåt lêåp caác yïëu töë khaác nhau töëi thiïíu, cêëu thaânh nïn yá nghôa maâ töí húåp cuãa noá phaãi cho pheáp miïu taã möåt caách khoa hoåc caác têåp húåp röång lúán àêìy yá nghôa (nhû caác vùn baãn). Phûúng phaáp naây àûúåc aáp duång riïng biïåt vaâo caác caách noái khaác nhau àûa ra khaái niïåm vïì tñn hiïåu hoåc laâ khoa hoåc nghiïn cûáu caác hïå thöëng tñn hiïåu. Nhûng cöng trònh vïì kyá hiïåu hoåc cuãa nhaâ triïët hoåc Myä Charle Sanders Peirece cuäng gêìn àuáng vúái yá àöì naây. Dûåa trïn nhûäng quy tùæc ngoaâi ngön ngûä, tñn hiïåu hoåc àaä xaác àõnh àöëi tûúång riïng cuãa mònh möåt caách nghiïm khùæc vaâ àaä núái loãng caác quy tùæc miïu taã. Àïí nùæm àûúåc yá nghôa cuãa caác tñn hiïåu, kyá hiïåu hoåc àaä phuåc tuâng theo sûác maånh cuãa kïët cêëu lyá thuyïët. Nhiïåm vuå cuãa kyá hiïåu hoåc laâ vaåch roä caác cêëu truác yá nghôa khuön mêîu hoaá lúâi noái xaä höåi vaâ lúâi noái tûâng con ngûúâi duâ caác caách noái biïíu hiïån thïë naâo. Ài tûâ nguyïn tùæc yá nghôa (coá thïí thiïët lêåp laåi tûâ caác cêu àêìu) bõ tónh lûúåc röång raäi, caác nhaâ tñn hiïåu hoåc àaä tiïën haânh phêìn quyïët àõnh taåo nïn tûâ caác têìng nghi thûác; nhûäng cêëu truác quan hïå tûâ sûå khaác nhau vaâ sûå phuå thuöåc taåo nïn trung têm phaát sinh yá nghôa vaâ xaác àõnh caác sú àöì àoåc. Sûå nùng àöång cuãa caác cêëu truác naây àûúåc ghi

6 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 8 trong caác khuön mêîu tûå sûå hònh thaânh àõnh hûúáng vaâ kïët thuác caác baâi noái (baâi diïîn vùn) thöng qua viïåc tòm kiïëm, thoaã thuêån vaâ chöëng àöëi cuãa caác taác giaã. Caách nhêån traách nhiïåm búãi caác ngûúâi trònh baây chuã àïì (laâ caác ngûúâi saãn xuêët vaâ ngûúâi phiïn dõch) cuâng möåt luác noái ra sú àöì cuãa viïåc thïí hiïån (nghïå thuêåt taåo hònh, ngûä àiïåu, nhõp àiïåu) vaâ cuãa nöåi dung (coá nghôa boáng hay khöng) xaác àõnh caác hònh thûác giûäa hai àöëi tûúång vúái nhau cho dïî àoåc, dïî nhòn vaâ dïî nghe. Quan àiïím naây àûúåc trònh baây möåt caách àùåc biïåt úã phaáp búãi caác cöng trònh cuãa A.J. Greimas. Ngûúâi ta khöng thïí tin tûúãng vaâo hiïåu quaã xaä höåi cuãa caác baâi diïîn vùn trong lônh vûåc ngûä hoåc hoùåc laâ nghïå thuêåt maâ khöng cên nhùæc àún võ töíng húåp cuãa caác caách noái khaác nhau thöng qua àoá thûåc hiïån àûúåc truyïìn thöëng àöìng nhêët bùçng nhiïìu phûúng tiïån. Nhûäng ngön ngûä trïn thïë giúái Coá rêët ñt quöëc gia thûåc sûå thuêìn ngûä: chùèng haån nhû 2 nûúác Triïìu Tiïn, Böì Àaâo Nha hay Ailen. Noái chung, nhiïìu tiïëng noái cuâng töìn taåi trong möåt möåt nûúác: tiïëng Anh trong 80 nûúác (trong àoá 45 nûúác sûã duång laâ ngön ngûä chñnh) Tiïëng Phaáp trong 50 nûúác (trong àoá 32 nûúác laâ nûúác chñnh) hoùåc coân coá tiïëng Xuahïli àûúåc sûã duång khoaãng trong 10 nûúác. Thûåc ra, 5 thûá tiïëng àûúåc sûã duång nhiïìu nhêët àaä chiïëm gêìn nûãa dên söë thïë giúái, duâ cho coá àïën 6000 ngön ngûä hay phûúng ngûä (nhûng chó coá 185 tiïëng úã Chêu Êu). Böå Kinh tên ûúác vaâ Kinh cûåu ûúác (hoùåc möåt vaâi trñch àoaån) àûúåc dõch sang hún 1000 thûá tiïëng vaâ rêët phong phuá. Têët caã caác dûä liïåu thöëng kï liïn quan àïën nhûäng ngûúâi sûã duång ngön ngûä thò gêìn giöëng nhau búãi rêët nhiïìu lyá do: viïåc ghi cheáp khoá khùn, caác cêu hoãi khoá hiïíu, nhûäng quan ngaåi vïì mùåt chñnh trõ vïì viïåc giaãm thiïíu ngön ngûä caác dên töåc thiïíu söë, quy chïë khöng chñnh xaác vïì viïåc biïët möåt ngön ngûä thûá 2, caác tònh traång sûã duång song ngûä hay àa ngûä khöng öín àõnh, sûå coá mùåt cuãa caác ngön ngûä pha taåp hay caác ngön ngûä laâm phûúng tiïån. Hai mûúi ngön ngûä àûúåc sûã duång nhiïìu nhêët nhû nhûäng tiïëng meå àeã vaâ möåt vaâi thûá tiïëng khaác trong àoá vai troâ ngön ngûä phûúng tiïån (tiïëng Anh, Phaáp, Nidi-Urdu, Malaixia-

7 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 9 Indonïxia) àûúåc chia ra: tiïëng Trung Quöëc möåt thïë giúái ngûúâi; tiïëng Anh 450 triïåu, tiïëng hindi - urdue 350 triïåu, Têy Ban Nha, Nga (caã phûúng ngûä) tûâ triïåu, tiïëng A Rêåp, Böì Àaâo Nha, Phaáp, Bungari tûâ triïåu, tiïëng Maä lai- Inàö, Nhêåt, Àûác triïåu. Möåt trùm thûá tiïëng àûúåc sûã duång nhiïìu hún chiïëm 95% dên söë thïë giúái vaâ gêìn 200 thûá tiïëng àûúåc ñt nhêët laâ 1 triïåu ngûúâi sûã duång Hïå thöëng phên loaåi ngön ngûä Viïåc phên loaåi haâng nghòn ngön ngûä trïn thïë giúái coá thïí phuå thuöåc vaâo lõch sûã (mùåt di truyïìn), vaâo hoaåt àöång cuãa tñn hiïåu hoåc (mùåt loaåi hònh hoåc) hoùåc laâ vaâo khöng gian (mùåt khu vûåc). Ngön ngûä hoåc phaát sinh coá yá nghôa khöi phuåc laåi lõch sûã ngön ngûä bùçng caách tiïën haânh so saánh söë 2 cho biïët sûå giöëng nhau trong nhûäng ngön ngûä êën-êu: 2-söë hai (tiïëng Viïåt), deux (tiïëng Phaáp), two (tiïëng Anh) zwei (tiïëng Àûác), dovon (tiïëng Britagne), dio (tiïëng Hi Laåp hiïån àaåi), dva (tiïëng Nga), doi (tiïëng Bengali) àöëi vúái caác kaksi (tiïëng Nhêåt) vaâ roa (tiïëng Manga). Nhûäng luêåt tûúng ûáng àûúåc thiïët lêåp cho pheáp suy ra tñnh cên àöëi trong sûå phaát triïín: pater- father-pedar; matermother- madar, frater- brother-baradar (tiïëng Latinh- tiïëng Anh- tiïëng Ba Tû). Trïn cú súã mêët dêìn theo thúâi gian sûå giöëng nhau vïì tûâ ngûä giûäa caác ngön ngûä, ngûúâi ta cuäng àaä coá yá àõnh êën àõnh ngaây cho thúâi kyâ phên chia. Vò vêåy, giûäa tiïëp Phaáp vaâ tiïëng Têy Ban Nha coá sûå giöëng nhau giûäa main vaâ mano, doigt vaâ dedo, nhûng khöng phaãi laâ tïte vaâ cabeza, ïpaule vaâ homo duâ rùçng caác tûâ göëc coá möåt nghôa khaác nhau (tiïëng Têy Ban Nha testa, laâ möåt cöng viïåc cao quyá, tiïëp Phaáp chef ). Mûác àöå hiïíu biïët vaâ miïu taã ngön ngûä rêët khaác nhau. Tiïëng êën-êu sûã duång kiïíu mêîu lêëy tûâ sûå phong phuá cuãa tû liïåu trong khöng gian vaâ thúâi gian. Trong caác tònh traång ñt thuêån lúåi, caác giaã thiïët àûúåc trònh baây nhû viïåc nhoám tiïëng Basque vaâ ngön ngûä vuâng Caápca hay tiïëng Nhêåt Baãn vúái tiïëng vuâng Altai. Möåt lônh vûåc lúán vïì nghiïn cûáu (àûúåc múã ra) àang boã ngoã.

8 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 10 Ngön ngûä hoåc loaåi hònh phaãi kïí àïën têåp tñnh caác yïëu töë ngön ngûä. Mùåc duâ möîi ngön ngûä coá thïí sûã duång caác tiïìn töë khaác nhau, nhûng ngûúâi ta phên loaåi ngön ngûä theo àùåc trûng cuãa vaâi ngön ngûä. Caác viïåc vïì ngûä êm, vêìn luêåt, cuá phaáp tûâ vûång àaáng phaãi nhúá nhûng nhûäng vñ duå nïu ra àêy chó noái vïì hònh thaái kïët húåp àïí minh hoaå caác kiïíu lúán. - Biïën töë bïn ngoaâi; mu- nta= homme, ba-ntu homme ; le bois, les bois - Biïën töë bïn trong: trinken- trank-getrunken (boire-butbu (tiïëng Àûác); katuba- bitab-kutub-kaätib il ecrivit- livrelivres-ecrivain (tiïëng A rêåp). - Sûå chùæp dñnh: ev-ler-im-den (maison- söë nhiïìu- súã hûäu - cuãa) de mes mousons (tiïëng Thöí Nhô Kyâ); retro-pro-pulseuv-s - Sûå höîn nhêåp: Haupt-bahn-hof ( àêìu - àûúâng - sên) = gare centrale (ga trung têm) ( tiïëng Àûác); reán-koäu (hommebouche) = population (dên söë) (tiïëng Trung Quöëc) - Phên tñch: je lis trúã thaânh je n,ai pas encore pu finir de la lire. Tiïu chuêín cöí àiïín cuãa viïåc phên loaåi laâ trêåt tûå cuãa caác yïëu töë chuã ngûä (S) - àöång tûâ (V) - böí ngûä (O). Saáu viïåc kïëp húåp àûúåc cöng nhêån nhûng S-V-O vaâ S-O-V laâ caác chuêín mûåc cuãa 1/3 caác ngön ngûä, V-S-O laâ 1/6 àiïìu àoá àaánh dêëu xu hûúáng àùåt ngûä lïn trûúác böí ngûä. úã àoá coân phaãi noái àïën sûå aáp àaão búãi vò theo caác àiïìu kiïån vïì cuá phaáp hay ngûä nghôa, trêåt tûå naây coá thïí thay àöíi trong cuâng möåt tiïëng. Ngön ngûä hoåc phên vuâng nghiïn cûáu sûå múã röång möåt hiïån tûúång trong khöng gian àöåc lêåp vúái caác biïn giúái vïì phaát sinh hay vïì hònh thaái. Vò vêåy, ngûúâi ta quan saát sûå töìn taåi cuãa caác nguyïn êm trûúác troân möi u hoùåc eu (tiïën Phaáp: mur, peu, peur) trong vïë tiïëp tuåc àïën tûâ phûúng ngûä vuâng Basque úã Nancy vaâ úã phêìn Lan thöng qua tiïëng Phaáp, tiïëng Àûác vaâ ngön ngûä vuâng Scandi-navi. Möåt maåo tûâ xaác àõnh àûúåc àùåt trûúác danh tûâ xuêët hiïån úã tiïëng Anbani, tiïëng Roumani, tiïëng Bungari vaâ tiïëng Mac-xï-do-nia. Hiïån tûúång naây àöi khi àûúåc lyá giaãi búãi caác têìng nïìn (laâ caác ngön ngûä cöí àûúåc sûã duång úã àõa

9 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 11 phûúng) vaâ thûúâng laâ búãi nhûäng tiïëp xuác ngön ngûä, àiïìu àoá têët phaãi coá nhûäng pha tröån vïì dên cû trïn thúâi gian daâi vaâ trong àiïìu kiïån thuêån lúåi vúái ngûúâi sûã duång song ngûä. Chûä viïët Cêìn phaãi phên biïåt giûäa kiïíu chûä viïët vaâ hïå thöëng chûä viïët. Tiïëng Phaáp, Nga hay tiïëng Hilaåp àïìu coá cuâng kiïíu sùæp thûá tûå chûä caái (nguyïn êm vaâ phuå êm) nhûng coá ba kiïíu caách viïët khaác nhau duâ laâ gêìn giöëng nhau (m, M,). Tiïëng A Rêåp phên biïåt phuå êm, baán phuå êm vúái caác nguyïn êm ngùæn thûúâng laâ khöng àûúåc cheáp thaânh chûä vaâ àûúåc ngûúâi àoåc taái taåo laåi,vñ duå: caách viïët tùæt M.lle úã tiïëng Phaáp àoåc laâ Mademoiselle vaâ bldg trong tiïëng Anh àûúåc àoåc laâ building. Tiïëng hindi àûúåc viïët theo tûâng êm tiïët vñ duå nhû: i-ma-gi-neá. Tiïëng Trung Quöëc thò àûúåc viïët möåt caách töíng thïí úã mûác àöå laâ möåt tûâ àöåc lêåp, hay laâ hònh võ, bùçng möåt chûä ghi trong ö vuöng. Khi chuyïín möåt ngön ngûä noái sang daång viïët ngûúâi ta coá thïí ûu tiïn cho möåt trong 2 cêëu thaânh cuãa kyá hiïåu ngön ngûä: biïíu hiïån êm thanh (caái biïíu àaåt) hay thöng tin vïì ngûä nghôa (caái àûúåc biïíu àaåt). Caác hïå thöëng ngûä nghôa coá thïí biïíu thõ möåt giai àoaån hay möåt thöng àiïåp hoaân haão hoùåc möåt yïëu öë tûâ vûång (tûâ hoùåc hònh võ) nhû úã tiïëng Trung Quöëc. Tûâ àûúâng neát ta cuäng hiïíu àûúåc chuát ñt vïì nghôa vaâ caách phaát êm cuãa àõa phûúng: nuái tiïëng Trung Quöëc laâ shaän, tiïëng Nhêåt yama ; 3 *** Tiïëng Phaáp laâ (trois) tiïëng Phêìn Lan laâ kolme. Ngûúåc laåi, nhûäng hïå thöëng ngûä êm chó dêîn ngay (lêåp tûác) vïì sûå phaát êm crichtorite nhûng liïåu hoå coá biïët àoá laâ möåt loaåi khaác nhau tuyâ theo têåp quaán tûâng àõa phûúng: case laâ /kaz/ trong tiïëng Phaáp ( nhaâ ) laâ /keiz/ trong tiïëng Anh ( trûúâng húåp ) vaâ laâ /kase/ trong tiïëng Têy Ban Nha coá nghôa àaám cûúái àûúåc chia úã Subjontif (giaã àõnh caách). Baãng chûä caái àûúåc thaânh lêåp dûåa trïn yïëu töë nhoã nhêët mang nghôa: fou, pou, mou, sous, loup, vò vêåy saách hoåc vêìn trònh baây laåi lúáp ngûä êm nhoã nhêët hoùåc laâ theo caách töíng thïí hoùåc laâ theo caách phên tñch (tiïëng Haân Quöëc). Àöång cú lõch sûã cuãa caác caái biïíu àaåt coá thïí coá thûåc vaâ tûå nhiïn. Ngûúâi ta coá thïí ài theo sûå tiïën triïín àang coá xu hûúáng

10 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 12 xoaá múâ àöång cú naây qua nhûäng kyá hiïåu ghi yá Trung Quöëc hoùåc caác chûä trong baãng chûä caái cuãa caác chûä tûúång hònh. Möëi quan hïå êm/chûä viïët noái chung laâ khöng hoaân haão. Ngûúâi ta gùåp hiïån tûúång àöìng êm (möåt caách phaát êm nhûng nhiïìu caách viïët) trong tiïëng Phaáp /set/ (sept, cette, seâte) vaâ hiïån tûúång cuâng chûä (möåt caách viïët nhiïìu caách phaát êm) trong chûä fils (laâ /fils/ hoùåc/fist/). Nùm hïå thöëng chûä viïët lúán hiïån nay àûúåc sûã duång: chûä viïët latinh (2tyã ngûúâi duâng), chûä Trung Quöëc (1tyã ngûúâi) chûä Phaån (chûä Nagari) chûä kiri vaâ chûä A Rêåp (haâng trùm triïåu ngûúâi). Nhûäng chûä viïët naây tûâ chûä Trung Quöëc àïìu coá cuâng nguöìn göëc sêu sa. Caác chûä viïët khaác hoùåc pha tröån tûâ chûä naây sang chûä khaác (vñ duå chûä kana cuãa Nhêåt) hoùåc biïën thïí hoùåc laâ liïn quan àïën söë dên àang giaãm dêìn. Caác kiïíu chûä viïët. Caác chûä viïët coá xu hûúáng thñch ûáng vúái nhûäng àùåc àiïím riïng cuãa ngön ngûä maâ chuáng thïí hiïån. Chûä viïët phaát triïín chêåm hún noái. Giûäa kiïíu chûä viïët vaâ cêëu truác ngön ngûä sûã duång kiïíu chûä viïët êëy thûúâng coá möåt möëi liïn hïå tûå nhiïn mùåc cho nhûäng àaão löån cuãa lõch sûã. Chûä caái Trung Quöëc laâ möåt khöëi thöëng nhêët vïì ngûä nghôa vaâ ngûä êm, giaãi thñch roä tûâ võ cuãa ngön ngûä. Viïåc kïët húåp giûäa caác chûä caái taåo nïn sûå phong phuá cuãa ngön ngûä, tûâ àoá xuêët hiïån caác nhoám tûâ hai thaânh töë (chùèng haån: miïång + tai = sûå noái xêëu). Trong tiïëng Xïmñt - thûá tiïëng coá göëc phuå êm tûâ vûång vaâ coá caác daång thûác nguyïn êm theo chûác nùng ngûä phaáp, chûä viïët viïët theo sûå phên biïåt naây ûu tiïn hún cho caác phuå êm. Nhûäng chûä viïët coá ngûä phaáp phong phuá thò khoá viïët hún, vúái möåt baãng chûä caái hay möåt cuöën saách hoåc vêìn nhû tiïëng Nga, tiïëng Thöí Nhô Kyâ, tiïëng Xuahïli, tiïëng Eskimo vaâ tiïëng Kana Nhêåt Baãn. Nghôa cuãa chûä viïët ài tûâ traái sang phaãi trûâ chûä viïët cuãa ngûúâi Do Thaái A Rêåp vaâ tûâ cao xuöëng thêëp àöëi vúái tiïëng Trung Quöëc, Möng Cöí, Nhêåt Baãn. Chûä viïët La tinh àûúåc sùæp xïëp theo hûúáng chûä caái trong quy tùæc riïng cuãa noá, nhûng sûå tûúng ûáng giûäa chûä caái vaâ êm thanh thò khöng öín àõnh. Ngûúâi ta thêëy möåt chûä coá nhiïìu caách

11 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 13 phaát êm (notom, notions) vaâ möåt êm coá nhiïìu caách viïët (eau, haut, au, os). Vò coá rêët nhiïìu ngön ngûä sûã duång chûä caái Latinh nïn ngûúâi ta phaãi thïm vaâo caác yïëu töë phuå àïí taåo ra neát chñnh taã riïng cho ngön ngûä cuãa mònh, chùèng haån: dêëu ^, / trong tiïëng Phaáp, dêëu.. trong tiïëng Àûác hay tiïëng Thuyå Àiïín, dêëu ~ trong tiïëng Têy Ban Nha... Baãng chûä caái tiïëng Kirin phaát sinh tûâ tiïëng Hilaåp, àêìu tiïn àûúåc sûã duång cho caác dên töåc chñnh thöëng. Tiïëp àoá àûúåc sûã duång trong toaân böå caác ngön ngûä khöng thuöåc vuâng êën -Êu (ngön ngûä vuâng Caápca, vuâng Phêìn lan- Hungari, vuâng nuái Antai, vúái rêët nhiïìu sûãa àöíi vaâ thïm thùæt vaâo chûä viïët. Chûä A rêåp göìm 28 phuå êm vaâ caác kyá hiïåu thïm vaâo cho pheáp ghi cheáp nhûäng nguyïn êm ruát goån vaâ sûå lùåp phuå êm àöëi vúái kinh vùn vaâ vúái caác cuöën saách daânh cho viïåc hoåc àõa lyá. Trong caác trûúâng húåp khaác nhau ngûúâi àoåc phaãi biïët àêìy àuã ngön ngûä àïí coá thïí àoåc àuáng ngön ngûä àoá. Baãng chûä caái A Rêåp àûúåc sûã duång, nhêët laâ trong khu vûåc höìi giaáo àïí ghi cheáp caác ngön ngûä Thöí Nhô Kyâ, Iran (tiïëng Batû, Cuadixtan) vaâ caác ngön ngûä Chêu Phi ( tiïëng Xuahïli, yoruba, pún, haousa...) Chûä viïët ÊËn Àöå phaát sinh tûâ tiïëng brahmi coá daáng uöën nùæn úã phña bùæc (chûä phaån) vaâ neát troân hún úã phña nam bao göìm caã chûä Àravida. Mùåc duâ coá veã cuâng ngûä hïå nhûng roä raâng chuáng rêët khaác nhau vaâ bùæt nguöìn tûâ caác chûä viïët phûúng Àöng khaác (tiïëng Têy Taång, tiïëng Thaái, tiïëng mön Khme). Chûä viïët Trung Quöëc hònh thaânh trïn nhûäng kyá tûå riïng, trong àoá cêëu thaânh cuãa noá coá thïí laâ möåt yïëu töë àõnh roä vïì ngûä nghôa (chûä tûúång hònh /// = söng ), laâ nhên töë phên loaåi ngûä nghôa, hay laâ saách chó dêîn ngûä êm. Sûå taåo thaânh coá thïí töíng thïí (mùåt trúâi rò + mùåt trùng yuâe = aánh saáng ming hoùåc chi tiïët (lûãa huäo theo caách viïët hay laâ caách phaát êm àïìu nùçm trong chûä diïm. Saách chó dêîn ngûä êm hûúáng vïì viïåc phaát êm caác chûä: chûä möì höi bao haâm yïëu töë nûúác vaâ chûä baão vïå, (àûúåc phaát êm laâ gaän ) chûä naây êm thõ viïåc phaát êm chûä haän trong töíng thïí. Nguyïn töë urani àûúåc phaát êm trong tiïëng Anh búãi chûä àêìu laâ /you/ cuäng àaä àûúåc dung naåp vaâo tiïëng Trung Quöëc. Chûä naây àûúåc taåo ra bùçng caách kïët húåp

12 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 14 giûäa yïëu töë ngûä nghôa juäa kim loaåi vaâ thaânh phêìn ngûä êm you. Chûä Nhêåt Baãn thïí hiïån möëi liïn quan chùåt cheä giûäa loaåi hònh ngön ngûä vaâ viïåc thïí hiïån bùçng chûä viïët. Tûâ vûång tiïëng Nhêåt chuã yïëu àûúåc vay mûúån tûâ tiïëng Trung Quöëc, nhûng vïì ngûä phaáp, noá sûã duång hïå thöëng phaát êm cuãa chûä kana. Sûå chïnh lïåch giûäa noái vaâ viïët coá thïí biïën àöíi àaáng kïí tûâ vûång vay mûúån tiïëng Anh ought (öt) hay tûâ tiïëng Phaáp haie (ï) sang tiïëng Têy Ban Nha estupulbas têët caã àïìu àûúåc phaát êm. Rêët nhiïìu sûå caãi caách muöën laâm giaãm nhûäng khoaãng caách naây (trong tiïëng Anh through àûúåc viïët thru ). Chûä viïët vaâ xaä höåi. Chûä viïët àoáng vai troâ vùn hoaá, xaä höåi hoùåc rêët quan troång trong caác nïìn vùn minh theo thúâi gian. ÚÃ chêu Phi, nhûäng yá tûúãng ghi laåi lúâi noái bùçng chûä viïët àaä coá trûúác thúâi kyâ thuöåc àõa (chuã yïëu lêëy chûä A rêåp). Unesco goáp phêìn vaâo viïåc thöëng nhêët caác chûä viïët Latinh, möîi nûúác sûå duång chuáng vúái nhûäng àùåc àiïím ngön ngûä riïng. Trong caác trûúâng húåp khaác, möåt chûä viïët àûúåc taåo ra hoùåc tûâ nhûäng khuön mêîu taåo ra hoùåc nhûäng khuön mêíu töìn taåi trong thïë giúái cuä (tiïëng Acmïni, tiïëng Giïooácgi) hoùåc tûâ nhûäng nguyïn tùæc phên tñch sûå cêëu êm: baãng chûä caái Hanguäl cuãa Triïåu Tiïn. àûúåc taåo ra úã thïë kyã XV thuöåc daång hònh chûä viïët toaát lïn phûúng diïån cuãa sûå cêëu êm. Ngûúâi ta coá thïí thiïët lêåp nïn sûå tûúng quan cên àöëi giûäa hïå thöëng chûä viïët vaâ phêìn phuå thuöåc phaát sinh cuãa ngön ngûä. Chûä Trung Quöëc khöng àûúåc sûã duång úã tiïëng Têy Taång, cuâng hoå nhûng tiïëng Nhêåt vay mûúån coá nguöìn göëc hoaân toaân khaác nhau. Chûä Kirin khöng phaãi laâ chûä Phêìn Lan hay Seác maâ noá àûúåc aáp duång vaâo ngön ngûä khöng thuöåc nhoám Slavú úã Liïn Xö vaâ caác núi khaác. Trong trûúâng húåp cuãa tiïëng Serbi-Croatias vaâ ngûúâi Serbi chñnh thöëng viïët bùçng chûä Kinvin coân ngûúâi Croatia theo Àaåo Thiïn chuáa thò viïët bùçng tiïëng Latinh.

13 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 15 Sûå ûúác ao noái chuyïån vïì tön giaáo àoáng vai troâ chñnh trong viïåc truyïìn baán chûä viïët (chûä viïët A rêåp trong caác àêët nûúác Höìi giaáo). Ngaây nay, nhûäng ngûúâi noái tiïëng ÊËn Àöå úã chêu Myä La tinh àang thûåc hiïån quaá trònh La maä hoáa hoaân toâan. Vaâo thïë kyã XIX, àaä coá nhûäng cöë gùæng vïì viïåc sao cheáp nguyïn baãn, vñ duå nhû nhûäng cuöën saách hoåc vêìn cuãa ngûúâi Evan àöëi vúái sûå saáng taåo cuãa Canada vaâ cuãa ngûúâi ÊËn Àöå Sequoya àöëi vúái tiïëng cherokee. Cuâng möåt ngön ngûä coá thïí àûúåc viïët bùçng nhiïìu hïå thöëng chûä viïët vò lñ do chñnh trõ lõch sûã. Vñ duå tiïëng hindi vaâ undu hay tiïëng Cuadixtan àûúåc viïët bùçng chûä aãrêåp, La tinh hay Kini laâ tuyâ theo tûâng vuâng. úã Thöí nhô Kyâ, quaá trònh tiïën triïín ngön ngûä cuãa vuâng Kamal Ataturk mang laåi kïët quaã thay thïë chûä viïët A rêåp bùçng hïå thöëng chûä La tinh vaâo nùm úã Trung Quöëc, bïn caånh viïåc sûã duång chûä viïët coá nguöìn göëc Trung Quöëc, tiïëng Zhuang (laâ tiïëng Thaái) sûã duång chûä viïët Latinh vaâo nùm 1957 vaâ mûúån möåt söë kyá hiïåu Kiûn àïí ghi cheáp gioång àiïåu. Tûâ 1958, tiïëng Quan Thoaåi (tiïëng phöí thöng Trung Quöëc àaä La maä hoaá, phiïn chûä Haán sang chûä latinh böí trúå cho viïåc sao cheáp àöëi vúái nhûäng ngûúâi khöng duâng chûä Trung Quöëc vaâ laâ trung gian coá lúåi cho viïåc xûã lyá caác vùn baãn. Caác troâ chúi bùçng chûä viïët. Caác chûä viïët tay trong thúâi gian qua, cho pheáp thûåc hiïån caác kiïåt taác vïì saách viïët. Kyä thuêåt hiïån àaåi khöng thïí lam quïn àûúåc sûå quyá giaá naây. Nïëu chûä viïët laâ phûúng tiïån cöë àõnh lúâi noái thò chûä viïët cuäng coá thïí laâ dõp laâm vui mùæt. Vò vêåy caác baãn chûä viïët töët xuêët hiïån cuäng coá möåt võ trñ quan troång trong nïìn vùn minh. Chûä viïët A rêåp theo kiïíu viïët thaão àaä trúã thaânh taác phêím nghïå thuêåt vaâ àûúåc daåy trong caác trûúâng daåy caác ngûúâi viïët chûä àeåp úã caác nûúác khaác nhau trong vuâng Cêån Àöng. Chûä Trung Quöëc cho ta möåt caách nhòn khaác. Möîi chûä trúã thaânh möåt bûác tranh dûúái ngoâi buát cuãa ngûúâi nghïå sô. Henri Michaux caãm nhêån thêåt hoaân haão sûå tïë nhõ cuãa nghïå thuêåt naây: Thêåt nhû thiïn taåo, ngön ngûä úã Trung Quöëc khúi gúåi thõ giaác nhûng khöng quyïët àõnh thõ giaác. Cuá phaáp töëi giaãn múã

14 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 16 àûúâng cho sûå phoãng àoaán vaâ thú ca. yá tûúãng ruát ra tûâ nhiïìu mùåt. Chûä viïët múã ra trïn nhiïìu phûúng diïån. Cuöëi cuâng, chûä kyá xuêët hiïån nhû möåt tiïëng vang vïì chûä viïët cuãa con ngûúâi khöng coá möëi liïn hïå cêìn thiïët vúái tïn cuãa chñnh noá. Tiïëng Anh Tûâ haâng thïë kyã nay, tiïëng Anh traãi qua 3 thúâi kyâ: tiïëng Anh cöí thúâi kyâ chinh phuåc Normandie, tiïëng Anh bònh thûúâng úã thúâi phuåc hûng vaâ thúâi kyâ caãi töí röìi àïën tiïëng Anh hiïån àaåi. Thêm nhêåp vaâo Anh quöëc vaâo thïë kyã V búãi quên xêm lûúåc àaánh àuöíi quên Celtes, tiïëng Anh - ngön ngûä êën - Êu thuöåc doâng Germani - phaãi chõu aãnh hûúãng cuãa tiïëng Phaáp dûúái thúâi vua Nomandis. Viïåc saáng taåo ra nghïì in àaä mang laåi cho tiïëng Anh thïë maånh riïng. Laâ ngön ngûä àêìy sûác söëng, tiïëng Anh khöng bao giúâ phuåc tuâng möåt viïån haân lêm naâo mùåc duâ coá möåt vaâi dûå aán vaâo thúâi kyâ taái thiïët chêu Êu. Sûå àöåc lêåp naây cho thêëy vöën tûâ vûång tiïëng Anh rêët giaâu, khoaãng muåc tûâ so vúái muåc tûâ tiïëng Phaáp hiïån àaåi. Tiïëng Anh tûå do hoaân toaân vïì caách sûã duång. Noá laâ sûå kïët húåp giûäa tiïëng Àûác vaâ tiïëng Latinh, vñ duå: freedom, liberty, thónh thoaãng vúái möåt sùæc thaái nhû ox (con boâ trïn àöìng coã) vaâ beef (thõt boâ trïn baân). Tiïëng Anh coá nhûäng chûác nùng rêët linh hoaåt cho pheáp taåo ra nhûäng cêëu truác khaác nhau, vñ duå: to read a book (àoåc möåt cuöën saách) vaâ to book a room (àùåt phoâng); cuá phaáp vaâ chia àöång tûâ rêët àún giaãn. Nhûäng àùåc trûng naây laâm cho tiïëng Anh trúã thaânh ngön ngûä thöng duång. Tiïëng Anh mûúån caác ngön ngûä laáng giïìng nhûäng gò maâ noá khöng coá nhû wurst vaâ elite chùèng haån, thñch sûå trònh baây ngùæn ngoån cuãa tûâ gheáp: vñ duå: horse- race (ngûåa àua), vaâ race-horse (àua ngûåa) vaâ duâng àïën nhûäng àöång tûâ gheáp maâ hêåu tûâ cuãa noá quyïët àõnh nghôa: vñ duå: to walk up (ài lïn) to walk down (ài xuöëng), tñnh tûâ vaâ àöång danh tûâ cuå thïí hoaá ngön ngûä naây búãi sûå àöëi lêåp àöëi vúái tiïëng Phaáp.

15 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 17 Khöng gian Anh ngûä. Trong 5 thïë kyã, tûâ möåt vaâi triïåu ngûúâi àïën 300 triïåu ngûúâi vúái tiïëng Anh, hoå sûã duång tiïëng anh nhû ngön ngûä baãn xûá trïn têët caã caác àaåi luåc vúái nhûäng quy àõnh khaác nhau. Àùåc tñnh cuãa tiïëng Anh chûáng minh sûå thaânh cöng cuãa nûúác Anh trïn con àûúâng múã röång thuöåc àõa. Nïëu vaâo nhûäng àêët nûúác maâ tiïëng Anh àûúåc duâng chñnh thûác thò söë ngûúâi noái thûá tiïëng naây phaãi xêëp xó haâng tyã. Tûå khùèng àõnh mònh úã àêët meå, tiïëng Anh laâ cöng cuå chñnh cho pheáp keã thöëng trõ cai trõ laänh thöí coá ngön ngûä riïng cuãa hoå vaâ hoaân thaânh nhiïåm vuå tûúång trûng búãi: gaánh nùång cuãa ngûúâi da trùæng cuãa Kipling. Noá trúã thaânh ngön ngûä àûúåc sûã duång nhiïìu nhêët trïn thïë giúái vaâ con söë thöëng kï rêët êën tûúång. Khaác vúái tiïëng Trung Quöëc, tiïëng Anh rêët àöåc àaáo laâ àûúåc sûã duång khùæp núi. Tñnh mïìm deão vaâ sûå phoáng khoaáng trong caách phaát êm chêëp nhêån àûúåc taåo àiïìu kiïån dïî daâng cho sûå phaát triïín cuãa tiïëng Anh cú súã. Dûúái daång caác phûúng ngûä, ngön ngûä thên mêåt, quêìn chuáng vaâ thêåm chñ laâ noái loáng, bïn caånh ngön ngûä chuêín mûåc, tiïëng Anh laâ ngön ngûä giao tiïëp úã ÊËn Àöå vaâ úã möåt phêìn cuãa chêu Phi. Vò ngûúâi ta ñt àoâi hoãi vïì chêët lûúång cuãa ngön ngûä noái, tiïëng Anh khöng coân àoáng vai troâ phên biïåt xaä höåi nhû úã thúâi trûúác nùm 1939 nûäa: aãnh hûúãng tûâ Myä khöng coá gò xa laå, noá truyïìn baá caác daång thûác tûúãng tûúång nhanh hiïíu nhû U-Drive (thuï ötö khöng coá taâi xïë: U- you, tûå baån vaâ No- U- Turn (nûãa voâng cêëm). Sûå àa daång cuãa tiïëng Anh. Tñnh chêët cuãa tiïëng Anh gùæn liïìn vúái sûå röång lúán cuãa laänh thöí, àaä taåo àiïìu kiïån cho noá biïën thïí maånh meä, àöëi tûúång nghiïn cûáu laâ sûå daång cuãa tiïëng Anh trïn toaân thïë giúái. Ài tûâ Luên Àön àïën eádimbourg, ngûúâi ta nhêån thêëy nhûäng biïën àöíi vïì sûå ruát ngùæn êm thanh vaâ sûå yïëu ài cuãa caác nguyïn êm àöi; rúâi kake District, ngûúâi lûä haânh laåi thêëy vuâng höì úã Ïcöët. Duâ khaác nhau vïì tûâ vûång vaâ phaát êm nhûng ngûúâi Anh, ngûúâi Ïcöt, ngûúâi Galoa vaâ ngûúâi Ailen vêîn rêët hiïíu nhau.

16 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 18 ÚÃ Myä, ngön ngûä naây laâm tùng xu hûúáng ly têm. Coá 3 giai àoaån: kyã nguyïn thuöåc àõa, vêîn coân tiïëng Anh, röìi àïën giai àoaån tùng trûúãng vúái sûå nhêåp cû cuãa ngûúâi Ailen vaâ ngûúâi Àûác vaâ sau chiïën tranh li khai laâ giai àoaån hiïån àaåi, àûúåc àaánh dêëu bùçng laân soáng nhêåp cû cuãa ngûúâi khöng thuöåc cöång àöìng Anh ngûä. Bïn caånh nhûäng sûå kiïån lõch sûã naây laâ têìm cúä cuãa luåc àõa, ngûúâi ta biïët sûå phaát êm khaác nhau giûäa Booklyn New England vaâ Deep South núi maâ caách noái keáo daâi taåo nïn àiïåu chêåm raäi bïn caånh ngön ngûä cuãa ngûúâi da àen. Tiïëng Myä mêët ài troång êm cuãa ngön ngûä göëc. Hollywood àaä taåo nïn gioång àiïåu riïng. Êm thanh trúã nïn ngùæn laåi vaâ nguyïn êm àöi thò yïëu ài trong êm muäi, viïåc phaát êm phuå êm t trúã thaânh cêm biïën thaânh d trong khi êm r laåi taåo nïn àùåc àiïím riïng cuãa tiïëng Myä. Vöën tûâ vûång giaâu lïn nhúâ caác lúáp tûâ ngoaåi lai: tiïëng ÊËn Àöå (powwou- cuöåc baân caäi vö ñch), tiïëng Phaáp (portage), tiïëng Haâ Lan (cookie). Ngaây nay, nhûäng ngûúâi noái tiïëng Anh coân phaãi chõu sûå xêm nhêåp cuãa tiïëng Têy Ban Nha. Vò khöng gò coá thïí chó ra àûúåc quy chïë chñnh cuãa tiïëng Anh nïn 17 nûúác àaä ban böë caác àaåo luêåt àïí sûãa àöëi dûúái sûå xêm nhêåp cuãa phong traâo Anh Myä. Viïåc noái 2 thûá tiïëng bùæt àêìu tûâ böå luêåt nùm 1968 laâm cho 17 % dên söë phaãi chõu àûång vaâ àïën nùm 1970 hoå àaä àûa yïu saách àoâi hoãi àûúåc sûã duång möåt ngön ngûä khaác vúái tiïëng Anh. Trûúác sûå rïåu raä cuãa meltingpot núi dung húåp caác chuãng töåc, nhûäng ngûúâi Nativist súå rùçng giûäa caác dên töåc thiïíu söë khöng hiïíu nhau. Vïì lônh vûåc chñnh trõ thò sûå àöëi khaáng naây coân nguy hiïím hún nhûäng bêët àöìng giûäa tiïëng Myä vaâ tiïëng Anh: chùèng haån cuâng coá nghôa laâ xùng nhûng trong tiïëng Myä laâ petrol, tiïëng Anh laâ gasoline, sûå khaác nhau giûäa lift vaâ elevator (cêìu thang maáy) hay laâ traveller,s cheque vaâ traveler,s check; thónh thoaãng àiïìu àoá dêîn àïën nhûäng tònh huöëng rêët buöìn cûúâi nhû second storey (têìng 2) trong tiïëng Myä laâ têìng möåt trong tiïëng Anh, vaâ ngûúâi ta thñch cêu noái haâi hûúác cuãa B.Shaw: Anh vaâ Myä laâ hai nûúác àûúåc phên biïåt búãi cuâng möåt thûá ngön ngûä. Àiïìu haâi hûúác àoá àaä trúã thaânh töìi tïå trong chiïën tranh thïë giúái II khi khöng quên cûáu höå trïn biïín (Air Sea Rescue) cuãa Anh ài tòm möåt con taâu (ship) thò cuâng luác àoá böå chó huy Myä phaát tñn hiïåu möåt maáy bay bõ bùæn haå.

17 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 19 Caác nûúác tûå trõ cuä göëc Anh (Canada, Australia, New - zeland) cuäng duy trò möëi quan hïå vúái nûúác Anh. Vïì mùåt àõa lyá cuäng nhû vïì phaát êm thò Canada laâ àoaån giûäa giûäa Anh vaâ Myä: noá thónh thoaãng coân phaãi chõu aãnh hûúãng cuãa tiïëng Phaáp vúái àaåo luêåt 101 cuãa Queábec quy àõnh tiïëng Phaáp laâ ngön ngûä chñnh thûác cuãa thaânh phöë naây (1974). Coân vïì caác nûúác chêu Phi noái tiïëng Anh, tiïëng Anh àûúåc coi laâ ngön ngûä thûá hai bïn caånh tiïëng baãn xûá. Tiïëng Anh laâ ngön ngûä phûúng tiïån giûäa caác dên töåc nhû laâ tiïëng Phaáp trong vuâng Phaáp ngûä. Ngûúâi ta phaãi giûä laåi möåt khoaãng úã Nam Phi núi maâ bïn caånh nhûäng ngûúâi da àen, ngûúâi da trùæng àûúåc taåo thaânh tûâ nhûäng ngûúâi chêu Phi coá nguöìn göëc Haâ Lan vaâ tûâ ngûúò Anh chñnh göëc luön theo doäi vïì vêën àïì caách phaát êm phaát sinh. Tiïëng Anh xuêët hiïån úã vuâng Caribï tûâ nùm 1623, ngûúâi Caribï thûúâng xuyïn àöíi chuã cho nïn ngön ngûä thûúâng phaãi chõu nhûäng taác àöång cuãa noá vaâ nhûäng taác àöång êëy trúã nïn phûác taåp khi coá thïm ngûúâi nö lïå àïën vaâ aãnh hûúãng cuãa Myä. Tiïëng Anh - ngön ngûä quöëc tïë. Tñnh quöëc tïë cuãa tiïëng Anh phaãn aánh sûác maånh kinh tïëchñnh trõ cuãa Anh vaâ Myä. ÚÃ phêìn lúán caác nûúác trïn thïë giúái, treã em hoåc tiïëng Anh noi theo 83% thanh thiïëu niïn Phaáp khi bûúác vaâo trûúâng trung hoåc. Thûá ngön ngûä naây àöëi vúái hoå dûúâng nhû möåt con aát chuã baâi cho tûúng lai nghïì nghiïåp cuãa hoå. Tûúng lai nghïì nghiïåp êëy theo xu hûúáng hiïån nay seä gùæn vúái nhûäng quan hïå vúái nûúác ngoaâi. Tiïëng Anh àûúåc sûã duång trong têët caã caác thïí chïë quöëc tïë nhû Liïn Húåp Quöëc, Unesco, Cöång àöìng kinh tïë chêu Êu (E.E.C), töí chûác húåp taác vaâ phaát triïín kinh tïë chêu Êu, Hiïåp ûúác chung vïì thuïë quan vaâ mêåu dõch (GATT)... Möåt söë thûá tiïëng khaác cuäng àûúåc chêëp nhêån tuyá tûâng cú quan vúái nhûäng ûu àaäi tûúng tûå. Cöång àöìng kinh tïë chêu Êu, theo nhûäng ngûúâi deâm pha, coá nguy cú trúã nïn höîn loaån khi tiïëp nhêån 9 thûá tiïëng vò sûå bònh àùèng. Tiïëng Anh vêîn laâ thûá tiïëng nöíi tröåi

18 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 20 nhûng chó àûúåc duâng trong nhûäng chûä caái àêìu viïët tùæt cho caác chûúng trònh cuãa Cöång àöìng nhû: ERASMUS (European action scheme for Mobility of University Students chûúng trònh haânh àöång chêu Êu trúå giuáp sinh viïn àaåi hoåc), hay COMETT (Community action progamme for Education and Training for Technology). Sûå thöëng trõ vïì kyä thuêåt cuãa Myä trong nhûäng nùm chiïën tranh àaä àûúåc cuãng cöë khi hoaâ bònh lêåp laåi. Duy nhêët vúái nhûäng maáy bay àang vêån haânh àûúåc chïë taåo tûâ Myä, ngûúâi ta àaä quen chó sûã duång kyä thuêåt Anh vaâ thuã tuåc haâng khöng trïn phûúng diïån quöëc tïë cuäng àûúåc thûåc hiïån bùçng tiïëng Anh. Tûúng tûå nhû vêåy vúái nhûäng höåi nghõ khoa hoåc, ngûúâi ta cuäng sûã duång tiïëng Anh vaâ chó nhûúâng cho möåt söë thûá tiïëng khaác vò pheáp lõch sûå. Trong lônh vûåc baáo chñ, truyïìn thanh truyïìn hònh, àiïån aãnh vúái hiïåu quaã nghïå thuêåt vaâ trong thïí thao tiïëng Anh coá mùåt vaâ múã röång ra khùæp moåi núi. Theo tûâng trûúâng húåp, noá kïët húåp vúái nhûäng tûâ ngûä baác hoåc coá nguöìn göëc tûâ tiïëng Hi laåp hoùåc tiïëng Latinh cêìn thiïët cho khoa hoåc vaâ cho y hoåc. Coá möåt giúái khaán thñnh röång lúán, tiïëng Anh mang chûúng trònh quaãng caáo ài khùæp haânh tinh vaâ trúå giuáp caác ngön ngûä chuyïn ngaânh. AÃnh hûúãng cuãa tiïëng Anh. Tiïëng Anh chêëp nhêån sûå vay mûúån nhûng noá cuäng thêm nhêåp vaâo caác ngön ngûä khaác. Sûå ghi nhêån naây gúåi laåi lúâi caãnh baáo cuãa giaáo sû eátiemble vaâo nùm 1964 xung quanh vêën àïì tûâ ngûä anh trong tiïëng Phaáp. Ngay nay khöng ngûúâi naâo hoãi vïì caách sûã duång tûâ OK, hit parade hay laâ tûâ roc music. Phoâng nhên sûå cuãa haäng haâng khöng dên duång noái vïì no show hay surbooking khöng cêìn phaãi àùæn ào. Möåt vaâi tûâ chuyïín tûâ tiïëng naây sang tiïëng khaác phaãi chõu sûå thay àöíi möåt caách tûå nhiïn vñ duå nhû fuel vaâ gasoil trúã thaânh fioul vaâ gazole trong tiïëng Phaáp. Tuy nhiïn vêën àïì nghiïm troång hún chöî thay àöíi vïì chñnh taã laâ viïåc chêëp nhêån möåt ngûä àiïåu múái. Ngön ngûä laâ sûå phaãn aánh àöìng nhêët sêu sùæc àöëi vúái möåt dên töåc vaâ aáp àùåt ngön ngûä naây

19 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 21 vaâo caác ngön ngûä khaác coá nguy cú hònh thaânh loaåi chûä nghôa àa quöëc gia vïì vùn hoaá maâ ngaây nay caác dên töåc thiïíu söë úã Myä àïìu súå: vö hònh chung ngûúâi ta coá thïí chuyïín tûâ quan niïåm noá laâ cöng cuå hoaâ nhêåp thaânh quan niïåm laâ cöng cuå phuåc tuâng. Laâm nhû thïë, tiïëng Anh thiïët lêåp lïn nhûäng thuã tuåc hoùåc nhûäng chuêín mûåc maâ cuöëi cuâng laâ aáp àùåt cho ngûúâi tham gia giao tiïëp nhûäng thûá ngön ngûä khaác. Caác cú quan chñnh cuãa tiïëng Anh (Anh-Anh cuäng nhû Anh- Myä) nhû British Council, United States Information Agency, Uyã ban Fulbright, Höåi thaão Salzbourg cuãa Myä, hoaân thaânh nhiïåm vuå bùçng caách laâm cho viïåc tiïëp cêån ngön ngûä trúã nïn dïî daâng. D.A.A.D hay Deutscher Akademischer Austauschdienst cuäng nhû Alliance francaise (Trung têm ngön ngûä vaâ vùn minh Phaáp) àoáng vai troâ tûúng tûå nhau àöëi vúái tiïëng Àûác hay vúái tiïëng Phaáp. Thûåc ra viïåc quay trúã laåi duâng tiïëng Anh vêîn khöng thïí laâm lu múâ caác ngön ngûä khaác trong caác möëi quan hïå quöëc tïë. Nhûäng ngûúâi noái tiïëng Anh dûúâng nhû àïìu yá thûác àûúåc àiïìu àoá. Vò vêåy, khoaãng 2/3 caác cöng ty Anh giaãi quyïët caác cöng viïåc vúái nûúác ngoaâi àïìu bùçng tiïëng Anh seä cho xuêët baãn nhûäng cuöën saách úã ngön ngûä cuãa àöëi taác liïn quan. Têët caã nhûäng dûå baáo vïì tûúng lai cuãa tiïëng Anh seä bõ chuyïín hûúáng khöng cêìn cöng nhêån hiïåu lûåc cuãa sûå phaát triïín hiïån taåi cuãa tiïëng Anh. Tiïëng Anh coá thïí seä bõ möåt möëi nguy hiïím trong chiïën dõch Plain English hay Nuclear English àe doaå. Nhûäng chiïën dõch naây nhùçm àöìng hoaá tiïëng Anh. Tûúng lai cuãa tiïëng Anh khöng nùçm trong ngön ngûä Liïn húåp quöëc ñt nhiïìu coá pha tröån duâ cho aãnh hûúãng cuãa noá tûâ trong loâng ngêìn êëy caác cú quan, nhûng trong àñch thûåc, sûå phaãn aánh xaä höåi àaä nuöi dûúäng noá vaâ giao tiïëp qua vïå tinh coá khaã nùng giuáp chuáng ta xñch laåi gêìn nhau. Tiïëng Têy Ban Nha Sûå phaát triïín cuãa tiïëng Têy Ban Nha trïn thïë giúái àûúåc quyïët àõnh búãi caác sûå kiïån lõch sûã vô àaåi, tûâ thúâi khaám phaá ra chêu Myä (1492) cho àïën thúâi baânh trûúáng cuãa cöång àöìng ngûúâi noái tiïëng Têy Ban Nha taåi Myä (tûâ thïë kyã XIX-XX).

20 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 22 Cuöåc khuãng hoaãng vïì tû tûúãng ngaây nay coá thïí coá xu hûúáng yïëu ài àùåc biïåt trong böëi caãnh múái cuãa cöång àöìng chêu Êu, núi tiïëng Têy Ban Nha coá thïí chiïëm àûúåc võ trñ lûåa choån nhúâ vaâo chñnh saách múã cûãa maâ noá aáp duång àöëi vúái caác nûúác chêu Myä, tûâ Hoa Kyâ àïën vuâng Àêët lûãa (Terre de Feu). Thûåc ra caác nûúác thuöåc cöång àöìng ngûúâi noái tiïëng Têy Ban Nha phaãi àêëu tranh rêët khoá khùn chöëng laåi tiïëng Anh vò vai troâ tiïìm êín cuãa mònh trong caác lônh vûåc khoa hoåc kyä thuêåt vaâ hoå phaãi dõch nhiïìu sang tûâ tiïëng Anh sang thûá tiïëng cuãa hoå. Nhûng sûå phong phuá àa daång cuãa nïìn vùn minh caác nûúác noái tiïëng Têy Ban Nha, bao göìm caã ngûúâi ÊËn Àöå, ngûúâi lai vaâ caã ngûúâi dên nhêåp cû khiïën cho tiïëng Têy Ban Nha coá àûúåc möåt võ trñ cao trong caác lônh vûåc vùn hoåc vaâ nghïå thuêåt (tiïíu thuyïët vaâ thú ca Têy Ban Nha vaâ chêu Myä La tinh). Tònh traång ngön ngûä úã Têy Ban Nha. Tiïëng Castillan, keã chiïën thùæng trïn phûúng diïån chñnh trõ trong nhûäng cuöåc chiïën thúâi Trung àaåi, chûáng kiïën sûå taái sinh tñnh àöëi àõch vúái nhûäng thûá tiïëng laáng giïìng trong böëi caãnh caác cöång àöìng tûå trõ ra àúâi tûâ hiïën phaáp nùm Baán àaão Têy Ban Nha Böì Àaâo Nha àûúåc chia laâm 3 vuâng ngön ngûä tûúng ûáng vúái sûå tiïën triïín theo hûúáng Bùæc - Nam trong cöng cuöåc taái chinh phuåc laänh thöí tûâ ngûúâi A rêåp búãi caác vûúng quöëc theo àaåo Cú àöëc vaâo thúâi Trung cöí: úã giûäa laâ tiïëng Castillan, phña Àöng laâ tiïëng aragon (vêîn coân möåt söë dêëu vïët úã thung luäng Pyreáneáe) vaâ phña têy laâ tiïëng Lïon (phûúng ngûä vêîn coân àang àûúåc sûã duång), úã trung têm thaânh phöë Madrid, núi höåi tuå cuãa caác dên töåc khaác nhau vaâ úã miïìn nam xûá Andalouse, khu vûåc röång lúán àùåc trûng búãi caác caách phaát êm khaác nhau vaâ tûâ vûång thò khaác vúái tûâ cuãa vuâng coân laåi úã Têy Ban Nha. Do nhûäng lyá do vïì lõch sûã, úã khùæp chêu Phi, nhûäng hoân àaão Canari àïìu mang möåt vaâi àùåc trûng khu vûåc Andalousie. Mùåc duâ coá sûå khaác nhau trong khu vûåc, tiïëng Castillan vêîn laâ ngön ngûä thöëng nhêët. Viïån haân lêm ngön ngûä hoaâng gia àoáng vai troâ chñnh trong viïåc àiïìu tiïët nhúâ viïåc xuêët baãn

21 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 23 caác cuöën saách ngûä phaáp khaác nhau vaâ nhúâ caác cuöën tûâ àiïín ngön ngûä. Cuöën tûâ àiïín naây luön àûúåc sûã duång vaâ trong nhûäng nùm gêìn àêy coân du nhêåp vaâo nhiïìu tûâ ngûä àùåc Myä, àiïìu maâ nhiïìu ngûúâi Têy Ban Nha coá thïí gùåp khi àoåc saách baáo hoùåc qua caác phûúng tiïån truyïìn thöng theo sûå yïu cêìu cuãa caác viïån haân lêm cuãa nhûäng nûúác noái tiïëng Têy Ban Nha - Myä khaác nhau. Cuäng nhû phêìn lúán caác ngön ngûä khaác tiïëng Castillan chõu aãnh hûúãng cuãa tiïëng Anh trong caác lônh vûåc vïì khoa hoåc hay thûúng maåi (liter, estandar, vúái sûå cöë gùæng baão töìn nhûäng neát ngûä êm cuãa vuâng) vaâ noá cuäng chõu aãnh hûúãng cuãa tiïëng Phaáp búãi lõch sûã vaâ àõa lyá (Champinon, Bulevar, Etiqueta). Trong caác töí chûác quöëc tïë (Liïn Húåp Quöëc, UNESCO) tiïëng Têy Ban Nha cuäng laâ möåt trong caác ngön ngûä chñnh thûác. Vïì lônh vûåc khoa hoåc, viïåc phaát haânh caác cuöën saách göëc bùçng tiïëng Têy Ban Nha laâ rêët ñt, nhûng vïì khoa hoåc myä thuêåt thò laåi laâ nhûäng thïë maånh cuãa tiïëng Têy Ban Nha. Söë saách dõch tûâ tiïëng nûúác ngoaâi rêët lúán. Viïåc lûåa choån tïn goåi cuãa ngön ngûä chñnh cuãa àêët nûúác Têy Ban Nha laâ àïì taâi cho nhiïìu cuöåc tranh caäi gay gùæt trûúác Quöëc höåi nùm Tûâ castillan phuâ húåp vúái hònh thaái chñnh trõ cuãa àêët nûúác úã thïë kyã XV vaâ tûâ espagnol laâ theo caái nhòn thöëng nhêët töíng thïí sau naây. Möåt lúâi giaãi thñch khaá vuång vïì khi noái rùçng castillan laâ tiïëng Têy Ban Nha chñnh thûác cuãa quöëc gia. Têët caã caác ngön ngûä àõa phûúng cuãa Têy Ban Nha àaä àûúåc kiïím duyïåt chùåt cheä trong thúâi kyâ Franquise (chïë àöå Francö) nhûng thïí chïë 1978 àaä cöng nhêån chûä viïët chñnh thûác cuãa hoå trong cöång àöìng tûå trõ sûã duång thûá tiïëng naây. Tiïëng Catalan. Nùm 1982, úã Catalogne nöíi lïn chiïën dõch vïì chuêín mûåc thöng qua baáo chñ, phaát thanh, àiïån aãnh vúái triïín voång laâ tiïëng Catalogne cuâng töìn taåi vúái tiïëng Têy Ban Nha (Espagnol). Caác thûåc àún úã nhaâ haâng àaä phaãi duâng 4 thûá tiïëng (Trung Quöëc, Anh, Castillan, vaâ Catalan). Böå luêåt vïì chuêín hoáa ngön ngûä nùm 1983 nghiïng vïì truyïìn thöëng lêu àúâi cuãa

22 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 24 tiïëng Catalan trong suöët nhûäng thïë kyã qua. La Geáneralitat àaä tiïën haânh cuãng cöë ngön ngûä naây trong viïåc giaãng daåy bùçng caách coi noá laâ ngön ngûä bùæt buöåc. Ngay caã úã caác trûúâng àaåi hoåc, seä khoá khùn nïëu nhû sinh viïn khöng phaãi laâ ngûúâi noái tiïëng Catalan. Nhûäng con söë thöëng kï chõu aãnh hûúãng cuãa niïìm àam mï yá thûác hïå ngön ngûä naây. Ngûúâi ta coá thïí noái rùçng tûâ 6-7 triïåu ngûúâi noái hoùåc hiïíu àûúåc tiïëng Catalan dûúái caác daång sau: tiïëng Catalan miïìn àöng (trong àoá coá Barcelona): 3,2 triïåu; Catalan miïìn têy coá tiïëng vuâng Andore vaâ vuâng Valencia: 2,2 triïåu; catalan úã vuâng baán àaão: 0,5 triïåu, tiïëng vuâng Roussillon: , tiïëng Catalan cuãa vuâng Alghero: Xûá súã cuãa Valencia coá xu hûúáng khùèng àõnh tñnh àùåc thuâ trong löëi noái cuãa hoå so vúái löëi noái cuãa Barcelona. Trong khùæp vuâng Catalan, möåt kïnh truyïìn hònh phaát chûúng trònh àêìy àuã bùçng tiïëng naây khöng tñnh àïën àaâi phaát thanh, baáo chñ vaâ rêët nhiïìu taác phêím vùn hoåc, vùn hoáa vaâ khoa hoåc khaác. Tiïëng Galicien (vuâng Galice). Laâ thûá tiïëng La maä, theo lõch sûã thò tiïëng Galicien bùæt nguöìn tûâ tiïëng Böì Àaâo Nha, khi coá luêåt vïì viïåc chuêín hoaá ngön ngûä nùm 1983, tiïëng Galice bònh àùèng vúái tiïëng castillan trong vuâng. Viïåc cuâng nhau töìn taåi cuãa 2 thûá tiïëng naây cuäng àûúåc aáp duång vaâo lônh vûåc haânh chñnh vaâ phaáp lyá cuäng nhû trong löìng tiïëng phim. Viïån Haân Lêm Galice seä quyïët àõnh vïì caác chuêín mûåc cuãa ngön ngûä búãi vò vuâng naây sûã duång tiïëng àiaå phûúng rêët nhiïìu vaâ truyïìn thöng khöng quaá cuä àïí àöëi vúái nhu cêìu khöíng löì àöëi vúái viïåc taåo ra tûâ vûång cho möåt thïë giúái hiïån àaåi. Tiïëng galicien àûúåc dên nöng thön sûã duång nhiïìu hún thanh niïn. Trong nhûäng thêåp kyã gêìn àêy, ngûúâi Galice di cû rêët àöng, vaâ úã nhiïìu nûúác chêu Êu ngay caã úã Achentina, Uruguay, Venezuela hay Cuba, caác trung têm vùn hoaá xuêët hiïån. Ngûúâi ta ûúác tñnh coá khoaãng 2 triïåu ngûúâi noái tiïëng naây. Möåt kïnh truyïìn hònh phaát soáng bùçng tiïëng galicien. Laâ ngön ngûä hiïån àaåi coá nïìn taãng laâ tiïëng Böì Àaâo Nha nhûng laåi aãnh hûúãng lúán úã tiïëng casitillan.

23 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 25 Tiïëng basque. Tiïëng basque taåo nïn möåt ngön ngûä riïng biïåt cuãa hai bïn sûúân daäy nuái Pyreánees, vuâng àêët naây trûúác àêy rêët röång (nhû àõa danh Gascogne). Luêåt chuêín hoaá viïåc sûã duång tiïëng euskara ûúác àõnh tûâ Luêåt naây quy àõnh ngön ngûä naây àûúåc sûã duång chñnh thûác úã ba tónh xûá Basque. Mön àõa danh hoåc àûúåc sûã duång song ngûä. (San Sebastian vaâ Donostia). Viïåc giaãng daåy tiïëng basque laâ bùæt buöåc. Trïn vö tuyïën, kïnh E.T.B phaát toaân böå chûúng trònh bùçng tiïëng basque. Luêåt naây quan têm àïën viïåc gòn giûä caác phûúng ngûä khaác nhau nhûng cuäng phaãi thêåt cöë gùæng àïí àûa ra möåt chuêín mûåc chûä viïët chung khöng thïí thoaã maän àûúåc yá thûác ngön ngûä cuãa têët caã cöång àöìng ngûúâi noái tiïëng basque. Nùm 1986 möåt sùæc lïånh nhùçm xaác àõnh nhûäng àoâi hoãi vïì mùåt ngön ngûä maâ nhûäng cöng viïåc yïu cêìu vaâ tyã lïå ngûúâi noái tiïëng basque trong vuâng. Vùn baãn naây cuäng xaác àõnh 3 tónh: aálava: tûâ 0-20% (khoaãng 2000 ngûúâi) Vizcaya (Biscaye): 20-40% ( ngûúâi) Gruipuzcoa: tûâ 40-60% ( ngûúâi) vaâ coân coá 5000 ngûúâi úã vuâng Navare va gêìn ngûúâi úã xûá súã Basque cuãa Phaáp. Vò vêåy, nùm 1980 chó 5% giaáo viïn biïët tiïëng Basque àïën nùm 1986 thò coá àïën 30%. Ngaây nay ngûúâi ta rêët cöë gùæng trong viïåc phö trûúng tiïëng Basque (xoaá muä chûä, baâi haát, caác höåi thaão khoa hoåc bùçng nhiïìu thûá tiïëng). Tiïëng Asturien. Nhûäng thûá tiïëng àõa phûúng cuäng mong muöën àûúåc cöng nhêån àùåc biïåt laâ tiïëng asturien (úã vuâng Oviedo). Caác quan chûác àõa phûúng khùèng àõnh coá 8,5 % dên söë viïët tiïëng asturien, 2,6 % noái vaâ 50% hiïíu àûúåc tiïëng naây. Caác têìng lúáp trñ thûác àaä taán àöìng cú höåi phaát triïín cuãa ngön ngûä naây nhûng ngûúâi ta àaä lêåp nïn möåt viïån haân lêm ngön ngûä asturien vaâ chuyïån kïí, thú ca cuäng bùæt àêìu àûúåc viïët bùçng tiïëng asturien. Tiïëng Têy Ban Nha úã chêu Myä. Sûå lai cùng dên töåc vaâ vùn hoáa Myä àaä àïí laåi dêëu vïët trong tiïëng Têy Ban Nha.

24 G ng mæt thõ giíi hiön ¹i 26 9/10 dên söë noái tiïëng Têy Ban Nha söëng úã chêu Myä vúái khoaãng 260 triïåu ngûúâi. Sûác söëng cuãa caác ngön ngûä Anh àiïng rêët lúán, noá taåo dêëu êën trong dên cû vïì phûúng diïån ngön ngûä vaâ vùn hoaá; tiïëng quechua (keát-soa) laâ ngön ngûä chñnh cuãa Pïru tûâ 1975 töìn taåi bïn caånh tiïëng Têy Ban Nha. 8 triïåu ngûúâi (trong 5 nûúác) sûã duång ngön ngûä naây, vaâ caác thûá tiïëng Maya, Guarani, Nahuatl, Aymaru vaâ Otonu, möîi tiïëng coá khoaãng tûâ 1-2 triïåu ngûúâi sûã duång. Àûúåc sûã duång trïn möåt vuâng röång lúán keáo daâi tûâ Texas àïën muäi Horn, tiïëng Têy Ban Nha khöng àöìng nhêët trïn toaân böå chêu luåc Myä búãi rêët nhiïìu lyá do: Nhûäng vuâng thuöåc àõa röång ra theo khöng gian vaâ thúâi gian. (àaão Canari laâ traåm tiïëp sûác) tònh hònh dên cû ÊËn Àöå cuäng khaác nhau àaáng kïí, möëi quan hïå àöëi vúái caác chñnh quöëc qua caác caãng lúán nhiïìu hún laâ qua caác tónh leã; nhûäng doâng nhêåp cû àaä laâm cho möåt vaâi vuâng quaá taãi (nhû Rio de la Plata). Àiïìu àoá dêîn àïën möåt nïìn vùn hoaá chùæp vaá. Trïn baãn àöì, ngûúâi ta phên biïåt 4 vuâng lúán, möëi vuâng coá thïí chia ra dïî daâng tuyâ theo nhûäng tiïu chuêín cho trûúác. Nïìn taãng Anh àiïng ñt taác àöång àïën ngön ngûä ngoaâi tûâ vûång gùæn vúái thûåc tïë àõa phûúng vaâ söë tûâ vay mûúån naây àûúåc caác ngön ngûä chêu Êu giûä laåi: vñ duå: tomate, cacao, cachuete, chocolat (caác tûâ bùæt nguöìn tûâ nahuatl vigogne, alpaga, cordor, coca (bùæt nguöìn tûâ tiïëng quechua) canot, cacique, savane, hamac (tûâ tiïëng arawak) pirogue colibri, caiman (tûâ tiïëng Caribï). Àöi khi caác tûâ bùæt nguöìn tûâ caác baán àaão cuäng àûúåc giûä laåi úã chêu Myä nhûng coá thay àöíi vïì nghôa: saco àïí chó aáo veston (nhû úã Canaries) vereda àûúâng àïí chó vóa heâ. Nhûäng ngûúâi nhêåp cû nhêët cûá nhêët tûâ Rio de la Plata (1,5 triïåu ngûúâi trong 1 thïë kyã) àaä laâm nöíi bêåt ngön ngûä bùçng troång êm vaâ laâm giaâu tûâ ngûä bònh dên. Vò vêåy, möîi vuâng coá nhûäng hiïån tûúång àùåc thuâ riïng, nhû sûå aãnh hûúãng cuãa tiïëng Anh úã Mïhico ngûúâi ta noái rentar un cano tûâ rent a car coân úã Têy Ban Nha ngûúâi ta noái laâ: alguilar un coche. Ngoaâi tûâ ngûä, ngûúâi ta chuá yá ngûä êm, nhiïìu caách phaát êm khöng giöëng vúái tiïëng Têy Ban Nha úã phña àöng baán àaão ( ll àûúåc phaát êm laâ y, khöng coá phuå êm cêm khe rùng nhû úã