11 XIX, möåt túâ baáo taåi Paris vêîn tiïëp tuåc àùng quaãng caáo tuyïín ngûúâi ài truyïìn giaáo haãi ngoaåi nhû sau: Chuáng töi seä cöëng hiïën cho caác baån khöng lûúng böíng, khöng baão hiïím, khöng ngûúâi chó dêîn, khöng chïë àöå hûu trñ... maâ phaãi laâm rêët nhiïìu cöng viïåc nùång nhoåc, chöî úã töìi taân, rêët ñt an uãi, rêët nhiïìu thêët voång, àau öëm thûúâng xuyïn, möåt caái chïët àau àúán trong cö àún vaâ möåt nêëm möì vö danh. Àuáng laâ chó coá nhûäng keã àiïn múái tûâ giaä nïëp söëng tiïån nghi, an nhaân àïí chuöëc vaâo thên nhûäng bêët trùæc khuãng khiïëp, cö àún nghiïåt ngaä, thiïëu thöën moåi bïì. Hoùåc àoá laâ nhûäng võ anh huâng khaác thûúâng coá traái tim nöìng say tònh mïën Chuáa vaâ àöìng loaåi, daám söëng, daám chïët cho lyá tûúãng cao vúâi. Hoå nöëi goát theo võ Töng Àöì Dên Ngoaåi thaânh ngûúâi àiïn, keã daåi vò Àûác Kitö. Tònh yïu coá nhûäng lyá leä riïng cuãa noá! Thiïn Chuáa àaä àùåt chuáng töi laâm Töng Àöì haång choát nhû nhûäng keã bõ aán tûã hònh, búãi vò chuáng töi àaä nïn troâ cûúâi cho thïë gian, cho thiïn thêìn vaâ loaâi ngûúâi! Chuáng töi àiïn daåi vò Àûác Kitö... (1 Cor 4, 9-10). Ngaây nay, hoåa chùng chó coá nhûäng ngûúâi, vò loâng mïën àaä dêën thên núi caác thñ àiïím truyïìn giaáo thuöåc thïë giúái thûá ba hoùåc àïën vúái thöí dên da àoã, da àen, da nêu... múái coá thïí àöìng caãm vúái caác võ Thûâa Sai Dên Ngoaåi ngaây êëy. NHAÂ CHUNG JUTHIA Ngaây 09-09-1659, Àûác Giaáo hoaâng Alexandre VII thaânh lêåp àõa phêån Àaâng Ngoaâi göìm khu vûåc Chuáa Trõnh vaâ vûúng quöëc Laâo uãy thaác cho Àûác cha Francois Pallu. Àõa phêån Àaâng Trong göìm khu vûåc Chuáa Nguyïîn vaâ xûá Cao Miïn giao cho Àûác cha Lambert De Lamotte. CHUÃNG VIÏåN JUTHIA Àûác cha Pierre Lambert de la Motte Sinh ngaây 16-01-1624 taåi Lisieux, Phaáp quöëc. Nùm 1646 laâm thêím phaán toâa aán Rouen. 27-12-1655: Thuå phong Linh muåc taåi Coutances. 11-6-1660: Têën phong Giaám muåc taåi Paris àùåc traách àõa phêån Àaâng Trong. 22-8-1662: Túái Juthia, thuã àö Thaái Lan. Tûâ 1669-1676: Ài kinh lûúåc Àaâng Ngoaâi möåt lêìn Àaâng Trong hai lêìn. 15-4-1679: Lêm bïånh vaâ qua àúâi taåi Thaái Lan.
12 Tûâ thaáng 12 nùm 1625 Saäi Vûúng (Nguyïîn Phuác Nguyïn) àaä ra sùæc chó cêëm ngûúâi Viïåt Nam Cöng giaáo khöng àûúåc mang trïn mònh hoùåc treo trong nhaâ thaánh giaá vaâ caác aãnh tûúång. Ngaây 18 thaáng 6 nùm 1628, Trõnh Traáng laåi ra lïånh cêëm ngûúâi Viïåt Nam khöng àûúåc tiïëp xuác vúái caác Têy dûúng Àaåo trûúãng. Àûác cha Lambert dêën thên àïën vúái giaáo dên Viïåt Nam vaâo thúâi Chuáa Hiïìn Vûúng Nguyïîn Phuác Têìn (16481687) cêëm àaåo, truåc xuêët caác Àaåo trûúãng gay gùæt nhêët. Khöng thïí àõnh cû taåi Àaâng Trong, Àûác cha Lambert àaânh phaãi àùåt truå súã Giaám muåc taåi Juthia, kinh àö Thaái Lan. Ngaâi laâ võ Giaám muåc Àaåi diïån Töng toâa àêìu tiïn khöng thûúâng truá taåi Viïåt Nam. Tûâ Juthia, ngaâi ài kinh lûúåc ba chuyïën taåi Viïåt Nam, lêìn I taåi Àaâng Ngoaâi 1669-1670, hai lêìn àïën Àaâng Trong: Lêìn I tûâ 1671-1672, lêìn 2 tûâ 16751676. Nhùçm gêìy dûång caác giaáo sô baãn xûá kïë thûâa sûá vuå truyïìn giaáo taåi vuâng Viïîn Àöng xa xöi naây nhû Huêën Duå nùm 1659, Àûác cha Lambert De La Motte àaä cêìu nguyïån vaâ ra sûác vêån àöång vúái quöëc vûúng Thaái Lan vïì viïåc thaânh lêåp möåt Chuãng viïån. Nùm 1665, Àûác cha àaä lêåp àûúåc möåt Trûúâng Chung taåi Juthia, coá thïí thu nhêån 100 chuãng sinh thuöåc caác nûúác trong miïìn Àöng AÁ. Caác Thaánh linh muåc tûã àaåo miïìn Nam àïìu xuêët thên tûâ àêy. Thaáng 3-1668, taåi Thaái Lan, Àûác cha Lambert phong chûác hai linh muåc Viïåt Nam àêìu tiïn cuãa Àaâng Trong: Joseph Trang vaâ Luca Bïìn. Thaáng 6, cuäng taåi Thaái Lan, ngaâi àaä phong chûác cho hai linh muåc Viïåt Nam àêìu tiïn cuãa Àaâng Ngoaâi laâ cha Benedito Hiïín vaâ cha Gioan Huïå. Nùm 1669 ÀTC giao cho Àûác cha Lambert quaãn nhiïåm thïm vûúng quöëc Thaái Lan. Thaáng 5-1676 trong chuyïën cöng taác muåc vuå taåi Àaâng Trong vò khöng quen khñ hêåu khùæc nghiïåt miïìn nhiïåt àúái, laåi thïm chay tõnh quaá mûác Àûác cha àuöëi sûác vaâ ngaä bïånh. Vïì túái Thaái Lan sûác khoãe yïëu dêìn, ngaây 15.4.1679 ngaâi an nghó trong Chuáa, vûâa troân 55 tuöíi. Ngaâi laâ möåt Giaám muåc treã múái ngoaâi ba mûúi tuöíi, àaä quyïët têm ùn chay trûúâng àïën maän àúâi, trûâ ngaây Chuáa nhêåt vaâ Baát Nhêåt Phuåc sinh. Möîi ngaây nguyïån ngùæm ba giúâ àöìng höì. Àaánh töåi haäm xaác hùçng àïm... Ngaâi thêëu hiïíu troång traách cuãa võ thûâa sai laâ chiïën àêëu vúái aác thêìn àïí mang caác linh höìn vïì cho Chuáa. Giöëng quyã naây khöng chõu ra, nïëu ngûúâi ta khöng ùn chay cêìu nguyïån (Mt 17, 21). Giaáo höåi Viïåt Nam àang vêån àöång xin thaânh lêåp múã aán Chên phûúác cho ngaâi, quaã laâ àiïìu húåp tònh húåp lyá. Trûúác luác qua àúâi, ngaâi àaä ên cêìn àïí laåi di chuác saáu àiïìu. Àiïím böën dûúái àêy, ngaâi àaä di chuác laåi cho cöng trònh Chuãng viïån töng toâa Àaâng Trong. Qua àoá, chuáng ta thêëy cöng taác àaâo taåo linh muåc baãn xûá luön nùçm trong traái tim nhên aái cuãa ngaâi Giaám muåc Thûâa sai thaánh àûác. Àiïìu Böën: Töi àïí laåi cho Chuãng viïån àaä àûúåc thiïët lêåp nhùçm lo viïåc hoaán caãi dên ngoaåi taåi Paris, núi khu phöë Saint-Germain cuãa Paris, têët caã moåi taâi saãn thuöåc vïì töi luác töi tûâ trêìn, thuöåc bêët kyâ loaåi naâo, tûâ tiïìn cho thuï nöng traåi, cuãa caãi thûâa kïë, caác lúåi tûác thûúâng niïn vaâ böíng löåc cuãa chûác vuå, caác khoaãn thu nhêåp, caác cöng traái, v.v., noái chung, têët caã nhûäng gò tñnh àûúåc laâ taâi saãn àïí lêåp nïn möåt ngên
13 quyä duâng vaâo viïåc thiïët lêåp vaâ duy trò Chuãng viïån cuãa giaáo phêån töng toâa Àaâng Trong vaâ viïåc chùm soác caác keã ngoaåi àang hoåc àaåo, caác tñn hûäu vaâ caác chuãng sinh àûúåc nuöi daåy trong Chuãng viïån êëy. Vò viïåc naây, têët caã ngên quyä trïn seä àûúåc sûã duång ngay sau khi viïåc trao chuyïín tiïìn baåc àûúåc thûåc hiïån taåi kinh thaânh Xiïm La àïí taåo lúåi tûác cho muåc àñch êëy. Sau khi Àûác cha Lambert qua àúâi, sûå nghiïåp Chuãng viïån chung cho miïìn Àöng AÁ taåi Juthia vêîn àûáng vûäng troân möåt thïë kyã. Àoá laâ möåt àiïìu laå trong möåt vûúng quöëc maâ ngûúâi Cöng giaáo chûa àïën möåt phêìn ngaân. Àiïìu àoá cho thêëy sûác maånh cuãa ún Chuáa, qua lúâi cêìu bêìu cuãa Àûác cha Lambert trïn Thiïn quöëc. Maäi àïën nùm 1765, khi quên Miïën Àiïån xêm lêën Thaái Lan, Nhaâ chung Juthia phaãi àaânh taân luåi trong khoái lûãa chiïën tranh. Nhaâ trûúâng chung dúâi vïì Chantabun thuöåc Cao Miïn. Caác võ Thûâa sai rêët muöën àûa Chuãng viïån vïì àõnh cû taåi Nam Kyâ, núi chûáa möåt kho ún goåi Thiïn triïåu döìi daâo. Nhûng khöng thïí, vò tûâ nùm 1690 Chuáa Nguyïîn Phuác Trùn (1678-1690) àïën caác àúâi Chuáa Nguyïîn Phuác Tru (1671-1725), Nguyïîn Phuác Khoaát (1738-1765) ra sùæc chó cêëm àaåo taân khöëc àïën cuöëi thïë kyã XVIII. Nùm 1723: Hai linh muåc Doâng Tïn ngûúâi Italia Messari vaâ Buccharelli bõ bùæt: Messari chïët trong tuâ (23.6.1723) vaâ Buccharelli bõ cheám àêìu (11.10.1723). Àêy laâ hai linh muåc ngûúâi nûúác ngoaâi àêìu tiïn bõ haânh quyïët úã Viïåt Nam. Chuãng viïån LÛU ÀÖÅNG Chuãng viïån taåi Hoân Àêët, Haâ Tiïn. Xeát thêëy söë tñn hûäu taåi Viïåt Nam àöng nhêët khu vûåc, ngûúâi Viïåt hiïëu khaách, àaåo àûác, laåi thïm tû chêët thöng minh, hoåc möåt biïët mûúâi, nïn nùm 1765 Àûác cha Piguel (17641774) chuyïín Nhaâ chung tûâ xûá Cao Miïn vïì Hoân Àêët, caách thõ xaä Haâ Tiïn khoaãng möåt giúâ thuyïìn. Àûác cha Piguel àùåt cha Pigneau de Beáhaine (Baá Àa Löåc) laâm Bïì trïn. Quan quên Viïåt Nam nghi cha tûâ Thaái Lan àïën Viïåt Nam coá thöng àöìng vúái vua Thaái Lan nïn hoå àaä bùæt giam cha Pigneau. Sau ba thaáng giam cêìm àiïìu tra xeát hoãi, kïët quaã khöng coá chûáng cûá buöåc töåi giaán àiïåp, hoå àaânh thaã cha vïì vúái nhaâ trûúâng Hoân Àêët. Chuãng viïån taåi Pondichery, ÊËn Àöå Vïì sau, thúâi Chuáa Nguyïîn Phuác Thuêìn (1765-1777), tröåm cûúáp thûúâng àïën phaá phaách cú súã, saát haåi nhên sûå, cha giaám àöëc Baá Àa Löåc àaânh di chuyïín trûúâng vïì Mallaca, röìi laåi chuyïín sang Pondichery, ÊËn Àöå vaâo nùm 1769. Nùm 1771, Nguyïîn Nhaåc khúãi nghiïåp. Àaåi Chuãng viïån chung Pondichery luác êëy coá 39 chuãng sinh göìm 12 ngûúâi Trung Quöëc, 16 ngûúâi Àaâng Trong, 5 ngûúâi Àaâng Ngoaâi, 4 ngûúâi Thaái Lan, 1 ngûúâi Cao Miïn vaâ 1 ngûúâi Maä Lai. Caác chuãng sinh àûúåc chia thaânh 4 ban: ban thûá nhêët laâ ban thêìn hoåc vaâ 3 ban coân laåi hoåc tiïëng La-tinh, vùn chûúng vaâ tön giaáo. Nùm 1776, khi lïn nhêåm chûác giaám muåc, Àûác cha Baá Àa Löåc chuyïín Chuãng viïån vïì Cêìn Cao, Haâ Tiïn. Nhûng cuäng nhû úã Hoân Àêët, Cêìn Cao cuäng khöng traánh khoãi naån cûúáp boác
14 vò khu vûåc Haâ Tiïn saát biïn giúái Cao Miïn. Thúâi buöíi àoái khöí do hêåu quaã chiïën tranh khöëc liïåt giûäa nhaâ Têy Sún vaâ Chuáa Nguyïîn Phuác Thuêìn, vua quan khöng thïí kiïím soaát àûúåc nhûäng vuâng àïåm biïn giúái giûäa hai nûúác. Nùm 1778, cûúáp tûâ Cao Miïn traân qua biïn giúái àöët nhaâ trûúâng Haâ Tiïn, giïët baãy baâ phûúác vaâ böën chuãng sinh. Chuãng viïån vïì Tên Triïìu, Àöìng Nai. Ba nùm sau, Chuáa Nguyïîn AÁnh chiïëm laåi àûúåc Biïn Hoâa, Àûác cha Baá Àa Löåc liïìn di chuyïín Chuãng viïån vïì Tên Triïìu (Àöìng Nai), cûá àiïím chiïën lûúåc cuãa Nguyïîn AÁnh. Nhûng thaáng 3-1782 nhaâ Têy Sún (17781802) quêåt khúãi chiïëm laåi Àöìng Nai. Trûúâng Chung laåi di taãn qua Nam Vang. Vua Thaái Àûác Nguyïîn Nhaåc luác àoá rêët coá thïë lûåc, àûa thû àoâi vua Miïn phaãi bùæt naåp nhûäng Viïåt Kiïìu lûu truá taåi Cao Miïn, Àûác cha vaâ caác chuãng sinh phaãi tröën vaâo rûâng Laâo nûúng thên gêìn 4 thaáng. Cho àïën thaáng 7-1782, Àûác cha Baá Àa Löåc vaâ Trûúâng chung múái luåc tuåc theo chên quên Nguyïîn AÁnh keáo vïì miïìn Nam, hy voång vaâo lúâi hûáa baão trúå cuãa Chuáa Nguyïîn lûu vong naây. Nhûng chûa yïn bïì àûúåc bao lêu, thaáng 3-1783, Nguyïîn Huïå chiïëm laåi Saâi Goân. Àêët Miïn thò nguy hiïím tûâ ngûúâi, àêët Laâo thò hiïím nguy tûâ thiïn nhiïn, rûâng thiïng nûúác àöåc, khöng biïët phaãi nûúng thên núi naâo, Àûác cha vaâ caác chuãng sinh àaânh lïnh àïnh ngoaâi biïín khúi, khi gheá àaão naây, khi nuáp àaão khaác. Nöåi lûåc yïëu keám, bõ nhaâ Têy Sún truy saát liïn tuåc, Nguyïîn AÁnh cho thuöåc haå sang cêìu cûáu àöìng minh laáng giïìng Thaái Lan. Sau chiïën thùæng vang döåi àaåi quên Thaái Lan taåi Raåch Gêìm - Xoaâi Muát, trong cûãa biïín Cêìn Giúâ, Gia Àõnh ngaây 20-01-1785 cuãa Nguyïîn Huïå, Nguyïîn AÁnh quay sang cêìu viïån Phaáp quöëc qua trung gian cuãa Àûác cha Baá Àa Löåc. Cuâng nùm 1785, Àûác cha mang hoaâng tûã Caãnh vûâa múái 5 tuöíi sang Phaáp nhúâ höî trúå vuä khñ chöëng laåi nhaâ Têy Sún. Thaáng 6-1789, böën nùm sau, Àûác cha múái vïì àïën Gia Àõnh thaânh mang theo nhiïìu vuä khñ töëi tên thûúång haång cuãa Êu Chêu, múã möåt trang sûã múái cho quên lûåc Nguyïîn AÁnh. Nùm 1785, khi Àûác cha Baá Àa Löåc vaâ hoaâng tûã Caãnh sang Phaáp cêìu viïån, vua Nguyïîn Nhaåc ra chó cêëm àaåo. Tûâ nùm àoá cho àïën cuöëi triïìu àaåi, vaâo nùm 1802, nhaâ Têy Sún quyïët têm têån diïåt àaåo Giatö vò cho tñn hûäu Cöng giaáo laâ tay chên, thuöåc haå cuãa Nguyïîn AÁnh. Nùm 1798, vua Caãnh Thõnh gùæt gao ra sùæc chó baách haåi Giatö giaáo trïn toaân quöëc. Giaáo hûäu vuâng Quaãng Trõ ruát vaâo rûâng La Vang àïí tõ naån. Trong luác laánh naån taåi àêy, ban àïm hoå hoåp nhau cêìu nguyïån vaâ lêìn chuöîi. Böîng nhiïn hoå thêëy möåt baâ àeåp àeä mùåc aáo choaâng hiïån ra gêìn göëc cêy àa, hoå nhêån biïët ngay laâ Àûác Meå vò coá böìng Chuáa Haâi Àöìng. Àûác Meå ngoã lúâi an uãi vaâ daåy beã laá quanh àoá nêëu uöëng seä àûúåc laânh bïånh. Àûác Meå coân hûáa tûâ naây vïì sau ai àïën cêìu nguyïån taåi chöën naây seä àûúåc Àûác Meå ban ún phuâ trúå. Àûác cha Baá Àa Löåc lêm bïånh nùång trong khi höå töëng Nguyïîn Phuác AÁnh àaánh chiïëm Quy Nhún, töíng haânh dinh cuãa nhaâ Nguyïîn Têy Sún. Sau hai thaáng lêm bïånh, öng mêët ngaây 9 thaáng mûúâi 1799 taåi cûãa Thõ Naåi - Quy Nhún, tónh Bònh Àõnh, thoå 58 tuöíi. Nhiïìu ngûúâi tûå hoãi nïëu khöng
15 coá cùåp baâi truâng Baá Àa Löåc-Nguyïîn Phuác AÁnh thò lõch sûã Viïåt Nam àaä xoay dêìn núi nao? Cuãa Xï-da, traã vïì Xï-da; cuãa Thiïn Chuáa, traã vïì Thiïn Chuáa (Mc 12,17). Tñnh tûâ thúâi àiïím 1765, Àûác cha Piguel chuyïín nhaâ chung vïì Hoân Àêët cho àïën khi Àûác cha Baá Àa Löåc qua àúâi, Chuãng viïån khöng coá chöî àõnh cû gêìn nûãa thïë kyã! Àûác cha Baá Àa Löåc qua àúâi, giúái Cöng giaáo khöng coân hy voång vaâo möåt sûå baão trúå cuãa triïìu àaåi nhaâ Nguyïîn AÁnh nûäa. Chuãng viïån taåi Laái Thiïu Qua àïën thúâi Àûác cha Labartette, Giaáo phêån Trung vaâ Nam Viïåt coá 60.000 giaáo dên nhûng chó coá 15 linh muåc Viïåt Nam, nùm linh muåc thûâa sai. Cuöëi thúâi Gia Long, vò nhu cêìu cêëp thiïët, Àûác cha Labartette liïìu lêåp möåt cú súã Chuãng viïån taåi Laái Thiïu, saát caånh Saâi Goân. Vua Minh Maång lïn ngöi àûúåc 5 nùm thò haå duå cêëm àaåo, nhûng may nhúâ coá Taã quên Lï Vùn Duyïåt ra têån Huïë cûúng quyïët can ngùn, nhaâ vua àaânh taåm ngûng. Thaáng 8-1832 Taã quên tûâ trêìn. Ngaây 06-01-1833, nhaâ vua liïìn ra sùæc chó cêëm àaåo triïåt àïí toaân quöëc. Trûúâng chung Laái Thiïu luác àoá coá 28 chuãng sinh phaãi tan àaân xeã ngheá. Chó trong thaáng àoá, àõa phêån Àaâng Trong coá 300 nhaâ thúâ bõ triïåt haå, 18 nûä tu viïån bõ giaãi taán. Chuãng viïån taåi Penang, Maä Lai. Nùm 1841, Àûác cha Gueánot triïåu têåp Höåi àöìng Goâ Thõ, göìm caác giaám muåc vuâng Àöng AÁ, àïí cuâng nhêët trñ möåt phûúng hûúáng chung vïì cöng cuöåc àaâo taåo Linh muåc baãn xûá: Tûâ raây möîi linh muåc nuöi nùm baãy chuá, àïí chùm soác, xem xeát, uöën nùæn tñnh tònh vaâ daåy La ngûä. Khi coá dõp thò gûãi caác chuá sang Chuãng viïån Penang, Maä Lai, thaânh lêåp nùm 1807, thuöåc quyïìn höåi Thûâa Sai Paris (MEP). Caác chuá hoåc taåi àoá khoaãng 7, 8 nùm röìi seä trúã vïì têåp sûå muåc vuå ñt lêu tuây hoaân caãnh. Àöå 35, 40 tuöíi caác thêìy seä chõu chûác linh muåc. Dêìu Chuãng viïån phaãi lûu àöång, bön ba àêy àoá, caác àêëng Thûâa sai vêîn möåt mûåc kiïn àõnh trung thaânh vúái sûá maång àaâo taåo thúå gùåt cho Nûúác Trúâi. Khöng gian lao nguy hiïím naâo, kïí caã caái chïët cuäng khöng laâm nhuåt quyïët têm cuãa caác ngaâi. Phaãi kïët luêån rùçng caác võ àaä tñn thaác, tröng cêåy, vûäng loâng ngay caã trong cún hêëp höëi. Luáa chñn àêìy àöìng maâ thúå gùåt quaá ñt, Vêåy anh em haäy xin chuã muâa gùåt sai thúå ra gùåt luáa vïì (Lc 10,2). ÀAÅI Chuãng viïån SAÂI GOÂN HÒNH THAÂNH Àõa phêån Àaâng Trong luác àoá (trûúác nùm 1844) göìm nûãa nûúác Viïåt, tûâ söng Gianh trúã vaâo miïìn Nam, thïm caã xûá Cao Miïn vaâ Thaái Lan. Giaáo hûäu coân ñt, Àõa phêån laåi röång lúán, bao la... Àûúâng saá thúâi àoá chûa coá, phûúng tiïån ài laåi chó laâ ghe thuyïìn úã miïìn xuöi, miïìn söng nûúác hoùåc xe ngûåa úã miïìn cao, chûa kïí àïën bao hiïím nguy do ngûúâi vaâ thiïn nhiïn chûåc chúâ buãa vêy dêìy àùåc tûá phña. Möåt giaám muåc trong hoaân caãnh àoá khöng thïí chu toaân traách nhiïåm cho möåt nhiïåm súã quaá röång lúán nhû vêåy. Àûác Grïgöriö XIV, nguyïn laâ Töíng trûúãng Thaánh Böå Truyïìn Giaáo, ngaâi rêët am hiïíu tònh hònh khoá khùn vaâ àaáng thûúng cuãa caác xûá truyïìn giaáo, nïn sau khi àùæc cûã Giaáo hoaâng, ngaâi lêåp àõa phêån TÊY ÀAÂNG TRONG (sau naây goåi laâ àõa phêån Saâi Goân)
16 bao göìm caác tónh: Bònh Thuêån, Di Linh, Luåc tónh Nam Kyâ: Àöìng Nai (Biïn Hoâa), Gia Àõnh, Àõnh Tûúâng (Myä Tho), Long Höì (Vônh Long), An Giang (Chêu Àöëc) vaâ Haâ Tiïn; kiïm caã Cao Miïn. Àõa phêån àûúåc trao phoá cho Giaám muåc Domonique Lefeâbvre (1844-1864) laänh àaåo. Àûác cha lûu truá úã Caái Nhum thay thïë Àûác cha Alexandre. Vaâo nùm àoá, Àõa phêån Saâi Goân àûúåc 23.000 giaáo dên, ba cha Thûâa sai Phaáp vaâ 16 linh muåc baãn xûá, giûäa möåt tònh traång thêåt bi àaát: àoái khöí, giùåc giaä. Tñn hûäu bõ cêëm caách triïåt àïí phaãi lêín tröën khùæp núi, caác cú súã tön giaáo gêìn nhû bõ triïåt haå hoaân toaân. Àûác cha Dominique Lefeâbvre, Giaám muåc tiïn khúãi Àõa phêån Saâi Goân, quï úã Bayeux, Phaáp quöëc, sau khi chõu chûác phoá tïë, ngaâi gia nhêåp höåi Thûâa Sai Paris. Thaáng 09-1833, ngaâi thuå phong linh muåc vaâ ngaây 15-03-1835 xuöëng taâu sang Nam Viïåt, duâ biïët roä àoá laâ thúâi vua Minh Maång bùæt àaåo rêët gùæt gao, triïåt àïí, haâng trùm àöìng liïu cuãa ngaâi àaä ra ài maâ khöng bao giúâ trúã vïì cöë quöëc. Àuáng nhû lúâi Chuáa Giïsu àaä baáo trûúác: Naây Thêìy sai anh em ài nhû con chiïn ài giûäa soái rûâng (Lc 10, 3). Nùm 1844, khi nhêån gaánh vaác Àõa phêån Saâigoân, ngaâi coân àang êín tröën taåi Caái Nhum. Caác baån àöìng liïu vêîn goåi ngaâi laâ öng thaánh vò thûåc sûå ngaâi coá loâng àaåo àûác, hoaân toaân tñn thaác vaâo Chuáa. Ngaây 31-10-1844, ngaâi bõ bùæt theo sùæc chó cêëm àaåo cuãa vua Thiïåu Trõ. Ngaâi bõ giaãi ra túái kinh àö Huïë, ài böå mêët 51 ngaây àûúâng, àïí laänh aán tûã. Trong voâng lao lyá, ngaâi vêîn canh caánh bïn loâng: Möåt Chuãng viïån, möåt Chuãng viïån trûúâng cûãu cho Saâi Goân. Ngaâi luön nhúá têëm gûúng Giaáo höåi Nhêåt Baãn phaãi lêm vaâo caãnh tang thûúng vò khöng coá linh muåc baãn xûá. Trong cún cêëm àaåo, caác Thûâa sai bõ truåc xuêët hoùåc bõ giïët, khöng coá linh muåc baãn xûá thò khöng coá ai nêng àúä tinh thêìn giaáo hûäu vaâ khöng ai tiïëp tuåc rao giaãng, nuöi dûúäng Àaåo Chuáa, nïn Giaáo höåi caác núi àoá phaãi suåp àöí. Quaã thêåt, Ngûúâi laâm thuï khöng phaãi laâ muåc tûã vaâ vò chiïn khöng thuöåc vïì anh, nïn khi thêëy soái àïën, anh boã àaân chiïn maâ chaåy. Soái vöì lêëy chiïn vaâ laâm cho chiïn taán loaån (Ga 10,12). Ngaâi cuäng àaä noái: Êu chêu coá thïí cung cêëp thûâa sai. Caác võ êëy coá thïí tûã àaåo àïí vun tûúái caánh àöìng truyïìn giaáo. Têy phûúng coá thïí gieo vaäi àûác tin khùæp núi, nhûng nïëu khöng lo àaâo taåo giaáo sô baãn quöëc thò chó laâm viïåc nûãa chûâng. Ngaâi bõ giam cêìm nûãa nùm. May nhúâ coá àö àöëc Cecile thuác baách, triïìu àònh traã tûå do cho caác võ Thûâa sai. Thaáng 4 nùm 1845, nhaâ vua àöìng yá traã tûå do cho Àûác cha keâm lïånh truåc xuêët khoãi nûúác Viïåt. Ngaâi àaânh phaãi lïn taâu Phaáp qua Singapore, luác àoá goåi laâ Phöë Múái. Möåt thaáng sau, thuyïìn buön cuãa öng Laái Gêîm (thaánh Lï Vùn Gêîm) leán àûa ngaâi trúã laåi Viïåt Nam. Ngaâi vûâa lïn búâ àaä bõ quan quên vêy bùæt vaâ laåi giaãi ra Huïë. Trong chuyïën naây chó coá thaánh Gêîm àûúåc phuác tûã àaåo, coân ngaâi laåi bõ eáp lïn taâu trúã laåi Phöë Múái. Töi bõ giùçng co giûäa hai àaâng, ao ûúác cuãa töi laâ ra ài àïí àûúåc úã vúái Àûác Kitö, àiïìu naây töët hún böåi phêìn; nhûng úã laåi àúâi naây thò cêìn thiïët hún, vò anh em (Pl 1, 23). Àûác cha than phiïìn: Uöíng thay, gûúm kïì têån cöí maâ laåi trúã vïì yïn laânh, thêët voång biïët bao. Töi thêëy Triïìu thiïn tûã àaåo rêët gêìn, nhûng töi laåi phaãi tûå nhuã: triïìu
17 thiïn àoá khöng daânh cho töi. Tuy nhiïn, khi coân möåt gioåt maáu trong huyïët quaãn trïn giaãi àêët tûã àaåo naây thò vêîn coân hy voång àöi chuát. Mêëy ai coi caái chïët nheå túå löng höìng? Thûa coá. Àoá laâ haâng trùm linh muåc Thûâa sai, linh muåc Viïåt Nam vaâ haâng trùm nghòn giaáo dên, con chaáu Laåc Höìng, àaä hiïn ngang nhû thïë àoá. Quaã vêåy, ai muöën cûáu maång söëng mònh, thò seä mêët; coân ai liïìu mêët maång söëng mònh vò Töi vaâ vò Tin Mûâng, thò seä cûáu àûúåc maång söëng êëy (Mc 8, 35). Khöng àaânh loâng rúâi xa àaân chiïn cuãa mònh àïí tòm kiïëm sûå an nhaân cho baãn thên, ñt lêu sau, Àûác cha leán trúã vïì Viïåt Nam. Lêìn naây may mùæn hún, ngaâi khöng bõ bùæt, nhûng vúái aán truåc xuêët trïn vai, quan quên gùåp ngaâi thò coá quyïìn tiïìn traãm hêåu têëu nïn ngaâi khöng thïí ài laåi, xuêët hiïån nhû trûúác kia àûúåc. Toâa Giaám muåc cuãa ngaâi laâ chiïëc thuyïìn con chui ruác trong nhûäng con raåch vùæng boáng ngûúâi, àêìy thuá dûä. Àïën töëi, ngaâi múái lêìn moâ trúã vïì tòm àïën nhaâ giaáo dên àïí giaãi töåi, dêng lïî, giaãng daåy cho con dên Nûúác Trúâi, cho cöng dên nûúác Viïåt biïët laâm laânh laánh dûä. Ngaâi vui mûâng, gùåp gúä, chung söëng vúái nhûäng keã thên thûúng êëy cho àïën hûâng saáng, röìi laåi lïn àûúâng tiïëp tuåc caách söëng leã loi, phiïu baåt, chêåp chúân tröi nöíi àoá àêy nhû keã töåi àöì. Ngûúâi àaä ban sûác maånh cho töi, àïí nhúâ töi maâ viïåc rao giaãng àûúåc hoaân thaânh, vaâ têët caã dên ngoaåi àûúåc nghe biïët Tin Mûâng (2 Tim 4, 17). Chuãng viïån taåm taåi Thõ Ngheâ, Saâi Goân. Trûúác tònh hònh khoá khùn maáu lûãa nhû thïë, nùm 1850, ngaâi vêîn cöë gùæng lêåp möåt Chuãng viïån taåm taåi Thõ Ngheâ, nay laâ nhaâ dûúäng laäo Thõ Ngheâ (Phuá Myä), do chñnh ngaâi coi soác daåy döî. Luác phaãi lêín tröën thò taåm uããy thaác laåi cho cha Triïm hoùåc cho cha Löåc (thaánh tûã àaåo Phaolö Löåc), ngûúâi göëc giaáo xûá An Nhún, giaáo haåt Xoám Múái ngaây nay. Chuãng viïån taåm taåi Cuâ Lao Giïng, taåi Caái Nhum. TIÏÍU Chuãng viïån TAÅI CAÁI MÚM Chuãng viïån AN ÀÛÁC 1898 Cuâng nùm êëy, ngaâi cuäng lêåp möåt Nhaâ trûúâng taåm taåi Cuâ Lao Giïng, tuåc goåi laâ trûúâng Àêìu Nûúác. Ngaâi giao cho cha Borelle, Bïì trïn Àõa phêån, phuå traách. Thïm möåt Nhaâ trûúâng taåm nûäa, àùåt taåi Caái Nhum, Vônh Long, giao cho cha Pernot quaãn lyá. Thûåc chêët caác Nhaâ trûúâng naây chó laâ núi quy tuå khoaãng 10 chuá (tiïíu chuãng
18 sinh). Caác chuá hoåc La ngûä vaâ nhûäng mön töëi cêìn thiïët khaác nhùçm chuêín bõ sang Àaåi Chuãng viïån taåi Penang. Cuäng trong thúâi gian naây, möåt cú súã Chuãng viïån àûúåc thaânh lêåp taåi Tên Àõnh vaâo thaáng 8.1898, hiïån laâ Viïån Pasteur Saigon. Tiïíu Chuãng viïån Tên Àõnh hoaåt àöång àïën cuöëi nùm 1901. Nùm 1855, vua Tûå Àûác haå lïånh cêëm àaåo toaân quöëc. Trûúác tònh thïë quaá khoá khùn naây, ngaâi phaãi chaåy sang Miïn. Tuy nhiïn khi naâo coá thïí, duâ aán tûã treo lú lûãng trïn àêìu, ngaâi cuäng cöë len loãi vïì thùm con chiïn taåi miïìn Hêåu Giang, Haâ Tiïn, cuäng coá luác cùng buöìm lang thang ra têån haãi àaão Phuá Quöëc muâ khúi. Ngûúâi baãn xûá thêëy hònh nhû viïåc àaâo taåo linh muåc baãn xûá vaâ cöng taác muåc vuå chùm soác giaáo dên laâ leä söëng cuãa ngaâi. Nïëu phaãi söëng maâ khöng chu toaân hai sûá maång àoá thò söëng khöng bùçng chïët. Búãi vêåy töi cam chõu moåi sûå, àïí mûu ñch cho nhûäng ngûúâi Thiïn Chuáa àaä choån, àïí hoå cuâng àaåt ún cûáu àöå trong Àûác Kitö vaâ àûúåc hûúãng vinh quang muön àúâi (2 Tim 2, 10). Maäi àïën nùm 1859, Phaáp chiïëm àoáng Luåc tónh ngaâi múái coá thïí vïì laåi Saâi Goân tiïëp tuåc cöng taác muåc vuå vaâ àaâo taåo linh muåc tûúng lai, möåt sûá vuå hùçng canh caánh trong loâng cuãa ngaâi. Trûúác ngaây mêët Nam Kyâ Luåc tónh, trong khoái lûãa chiïën tranh khöëc liïåt, quan quên nhaâ Nguyïîn vêîn cöë tòm thúâi giúâ thùèng tay caân queát caác cú súã Cöng giaáo. Do caác thïë lûåc thuâ àõch gaán cho àaåo Chuáa laâ nguyïn nhên chiïën tranh thuöåc àõa, Têy Dûúng Àaåo trûúãng laâ giaán àiïåp cuãa Phaáp, Giaáo dên vaâ Linh muåc baãn xûá laâ tay sai cuãa Têy... nhûäng ngûúâi àûúng thúâi thûúâng dïî hiïíu lêìm thiïån yá tuyïåt haão cuãa caác võ Thûâa sai vaâ nhûäng giaáo dên lûúng thiïån. Trong thúâi kyâ cuöëi, trûúác luác chñnh quyïìn thuöåc vïì tay ngûúâi Phaáp, nhûäng cún bùæt àaåo laåi nöíi dêåy bêët ngúâ vaâ maänh liïåt chûa tûâng coá nhû àïí traã thuâ, nhû àïí truát cún hêån lïn nhûäng ngûúâi giaáo dên vö can, vö töåi. Haäy coi chûâng ngûúâi àúâi. Hoå seä nöåp anh em cho caác höåi àöìng vaâ seä àaánh àêåp anh em trong caác höåi àûúâng cuãa hoå. Vaâ anh em seä bõ àiïåu ra trûúác mùåt vua chuáa quan quyïìn vò Thêìy àïí laâm chûáng cho hoå vaâ caác dên ngoaåi àûúåc biïët (Mt 10, 17). Nùm 1860, trong möåt baãn baáo caáo gûãi vïì Röma, Àûác cha Lefeâbvre àaä viïët: Nöåi trong nùm 1860 úã taåi àõa phêån Saâi Goân coá àïën 300 ngûúâi Cöng giaáo mang göng xiïìng... Coá nhiïìu ngûúâi Cöng giaáo àaä chaåy vaâo khu vûåc do quên àöåi Phaáp chiïëm àoáng. Núi àêy, hoå àûúåc hûúãng tûå do vò hoå thoaát àûúåc nanh vuöët cuãa vua chuáa taân nhêîn. Búãi khöng laâm gò àûúåc hoå nïn quan quên múái phao vu Cöng giaáo theo àõch, röìi taân saát nhûäng ngûúâi Cöng giaáo coân söëng dûúái quyïìn cuãa hoå. Thûåc ra hoå laâ nhûäng con dên trung vúái vua, hiïëu vúái nûúác. Cöng àöìng Juthia nùm 1669, núi chûúng 9 (b) coá daåy caác tñn hûäu: Phaãi dêng nhûäng lúâi nguyïån chung, nhûäng lúâi nguyïån riïng, nhûäng kinh àoåc, nhûäng lïî taå ún cho moåi thûá ngûúâi, cho vua chuáa vaâ nhûäng keã cêìm quyïìn... Khi bõ xiïìng xñch, biïåt giam hay àöëi diïån vúái àaåi àao cuãa àao phuã núi phaáp trûúâng, hoå vêîn khöng oaán hêån bêët kyâ ai: Quên, quan hay vûúng àïë, maâ coân möåt mûåc vui loâng tha thûá cêìu nguyïån cho nhûäng ngûúâi vö tònh laâm khöí mònh do hiïíu lêìm àaáng tiïëc, nhû Àûác Giïsu àaä daåy: Thêìy baão anh em: Haäy yïu mïën keã thuâ vaâ cêìu nguyïån cho nhûäng keã ngûúåc àaäi anh em (x. Mt 5, 43-48). Àaáng tiïëc hún nûäa laâ cho àïën têån
19 ngaây nay cuãa thïë kyã XXI, kyã niïåm 350 nùm ngaây thaânh lêåp hai Àõa phêån Töng toâa àêìu tiïn taåi Viïåt Nam, kyã niïåm hún 475 nùm àêët nûúác Êu Cú àoán nhêån Tin Mûâng cuãa Chuáa, vêîn coân khöng ñt ngûúâi vêîn chûa àöìng caãm vúái thiïån yá cuãa ngûúâi Cöng giaáo, duâ hoå luön àöìng haânh vúái dên töåc trong moåi biïën cöë thùng trêìm cuãa lõch sûã. 12.6.1909: Mêåt thaám Phaáp bùæt ba linh muåc cuãa giaáo phêån Vinh vaâ sau àoá àaây ài Cön Àaão vò töåi tham gia chöëng Phaáp. Àoá laâ Linh muåc Àêåu Quang Lônh, Thû kyá Toâa Giaám muåc. Linh muåc Nguyïîn Thêìn Àöìng, Quaãn xûá nhaâ thúâ Chñnh toâa Vinh. Linh muåc Nguyïîn Vùn Tûúâng, Quaãn lyá Nhaâ Chung Xaä Àoaâi. Haâng ngaân chiïën sô Cöng giaáo àaä anh duäng hy sinh nùçm xuöëng cho cuöåc chiïën chöëng thûåc dên. Nhiïìu linh muåc vaâ giaáo dên Cöng giaáo dûúái vô tuyïën 17 cuäng àaä têåp kïët ra Bùæc sau hiïåp àõnh Geneâve nùm 1954... Chûa kïí àöng àaão tñn hûäu Cöng giaáo caã nûúác cuäng àaä àoáng goáp tñch cûåc vïì moåi mùåt kinh tïë, nghïå thuêåt, vùn hoáa, y tïë, xaä höåi... taåo nïn sûå hûng thõnh thaánh laâ soå cuãa thêìy giaãng Anrï Phuá Yïn tûã àaåo ngaây 267-1644, maâ chñnh cha chûáng kiïën têån mùæt. Tûâ àoá trúã ài, khöng bao giúâ cha Alexandre trúã laåi nûúác Àaåi Viïåt naây nûäa. Theo cha Cheázaud, võ àaåi ên nhên cuãa nïìn vùn hoåc Viïåt Nam qua àúâi khoaãng 10 giúâ àïm, ngaây 5-111660 khi àang truyïìn giaáo taåi xûá Ba Tû. (Iran) Phiïn êm chûä Latinh cho tiïëng Viïåt laâ möåt kiïåt taác àöåc nhêët vö nhõ trïn thïë giúái. Tûâ nûãa thïë kyã trúã laåi àêy, nhiïìu hoåc giaã thuöåc caác nûúác trong khu vûåc nhû Nhêåt Baãn, Trung Hoa, Haân Quöëc... ao ûúác chia seã phaát kiïën àöåc àaáo cuãa caác võ Thûâa sai daânh cho Linh muåc Alexandre De Rhode Cha Àùæc Löå (Alexandre De Rhodes) Sinh ngaây 15-3-1591 taåi Avignon, Phaáp quöëc. 1618: Thuå phong linh muåc, nhêån baâi sai àïën Nhêåt Baãn. 27-12-1624: Àïën Höåi An, Àaâng Trong giaãng àaåo 18 thaáng. Tûâ 1640 àïën 1645: Cha thûúâng àïën giuáp chónh àöën, giaãng daåy taåi àõa phêån Àaâng Trong. 03-7-1645: Bõ truåc xuêët lêìn ba, cha rúâi boã Àaâng Trong, vônh viïîn rúâi boã Viïåt Nam. 05-11-1660: Cha tûâ trêìn taåi Ispahan, Ba Tû. Viïåt Nam, àïí aáp duång röång raäi vaâo chûä viïët baãn xûá, nhùçm höî trúå cho viïåc caånh tranh kinh tïë àöëi ngoaåi vaâ cuöåc chiïën trïn maång toaân cêìu... nhûng kïët quaã rêët haån chïë. Chó coá dên töåc Viïåt Nam hûúãng troån kiïåt taác êëy. Tiïëc cho cöng àûác cuãa ngaâi chûa àûúåc ghi ún vaâ tön vinh xûáng àaáng. Thaáng giïng nùm 1859, quan quên bao vêy laâng Àêìu Nûúác. Luác àoá coá hai cha taåi Nhaâ trûúâng Cuâ Lao Giïng: Cha Borelle vaâ cha Quyá (thaánh Phïrö Àoaân Cöng Quyá). Hai cha tranh nhau úã laåi, cuöëi cuâng Thaánh Quyá laâ ngûúâi baãn xûá àûúåc úã laåi, vò cho rùçng quan quên khöng thïí biïët ngaâi laâ linh muåc. Khi quan àïën tra hoãi, khöng daám noái döëi, ngaâi hiïn ngang xûng mònh laâ Àaåo trûúãng, hoå bùæt giam ngaâi vaâ vua
20 Tûå Àûác xuöëng lïånh xûã traãm ngaây 31-07-1859 taåi Chêu Àöëc. Trûúâng Caái Nhum, trûúâng Thõ Ngheâ dêìn dêìn cuäng chung söë phêån ly taán. Ngaây 3.7.1853: Thaánh Philipphï Phan Vùn Minh, Cha giaáo Chuãng viïån Caái Nhum, bõ haânh quyïët taåi Àònh Khao, Vônh Long. Ngaây 21-12-1858: Cha Phaolö Löåc, Giaám àöëc Nhaâ trûúâng Thõ Ngheâ bõ bùæt. Chûa àêìy hai thaáng sau, ngaây 13-021859, ngaâi bõ traãm quyïët taåi Trûúâng Thi (hiïån nay laâ goác àûúâng Hai Baâ Trûng vaâ Xö Viïët Nghïå Tónh). Phuác cho anh em khi vò Con Ngûúâi maâ bõ ngûúâi ta oaán gheát, khai trûâ, só vaã vaâ bõ xoáa tïn nhû àöì xêëu xa. Ngaây àoá anh em haäy vui mûâng nhaãy muáa, vò naây àêy phêìn thûúãng daânh cho anh em thêåt lúán lao. Búãi leä caác ngön sûá cuäng àaä tûâng bõ cha öng hoå àöëi xûã nhû thïë (Lc 6, 22-23). A. CHA WIBAUX, NHAÂ XÊY DÛÅNG Linh muåc WIBAUX Cha Theáodore Louis Wibaux sinh taåi Roubaix ngaây 20-03-1820. Theo truyïìn thöëng gia àònh, ngaâi theo hoåc trûúâng luêåt. Nhûng khi vûâa maän trûúâng luêåt, theo ún Chuáa goåi, ngaâi àaä vaâo Chuãng viïån àïí röìi nùm 1846 cha thuå phong linh muåc. Ngaây 24-11-1857, cha Wibaux gia nhêåp Höåi Thûâa sai Paris. Ngaây 08-02-1858, xuöëng taâu sang Viïåt Nam, cho túái àêìu thaáng giïng 1860 cha múái àïën àûúåc Saâigoân. Trûúác khi sang Viïåt Nam, cha coá àïën xûá Ars, mong àûúåc thónh yá cha Thaánh Vianney. Thaánh nhên liïìn baão: Cha haäy mau qua núi àoá, nhiïìu linh höìn àang chúâ àúåi cha. Lúâi êëy quaã thêåt linh ûáng. Cha àïën àuáng luác Saâigoân àaä öín àõnh trong tay ngûúâi Phaáp. Tuy nhiïn, àõa phêån Saâigoân vêîn trong tònh traång hoang taân, di chûáng cuãa chiïën tranh thuöåc àõa coân hùçn sêu dêëu êën trïn vuâng àêët cuöëi hoang vu, kham khöí, an phêån cuãa quï hûúng naây. Thaánh yá Chuáa àaä sùæp xïëp gûãi ngaâi àïën luác thúâi cú thuêån tiïån àïí xêy dûång ngöi nhaâ vêåt chêët: Chuãng viïån Saâigoân. Qua cú súã vêåt chêët êëy, Höåi thaánh quyïët têm xêy dûång nhûäng têm höìn linh muåc nhiïåt thaânh, thaánh thiïån, kiïn àõnh ra ài xêy dûång Nûúác Trúâi trûúâng cûãu, bêët kïí muön nghòn khöí nhoåc, xûúng maáu àang chúâ àoán hoå. Linh muåc sûã gia Louver àaä viïët: Àöng phûúng àoáng cûãa khöng cho Têy phûúng xêm nhêåp, laåi coân saát haåi caác sûá àöì rao giaãng Phuác Êm. Lúâi ngûúâi töng àöì khöng choåc thuãng àûúåc thaânh luäy Àöng phûúng, thò àaåi baác laåi phaá vúä... Ngûúâi Êu tûúãng rùçng nhúâ vuä khñ maâ hoå múã àûúåc thõ trûúâng múái. Nhûng Chuáa Quan phoâng coá muåc àñch sêu xa hún vaâ hûúáng dêîn tham voång ngûúâi ta àïën möåt cûáu caánh maâ hoå khöng thïí ngúâ. Caác dên töåc phaãi phöëi húåp nhau chuêín bõ möåt ngaây maâ Àûác Kitö àaä noái: Erit unum ovile et unus Pastor - Seä nïn möåt raân vaâ möåt chuã chùn. Khi cha Wibaux vûâa àùåt chên àïën àêët Saâigoân, ngay ngaây höm sau Àûác cha Lefeâbvre liïìn àûa cha ài ngùæm nhòn àõa thïë àïí tòm núi àõnh cû lêu daâi cho Àaåi Chuãng viïån Saâigoân. Nhû thïë àuã hiïíu ûúác mú xêy cêët Àaåi Chuãng viïån cho Àõa phêån Saâigoân àaä chiïëm lônh hïët têm trñ Àûác cha. Tòm àûúåc röìi, caác ngaâi phaãi cêìu nguyïån vaâ vêån àöång vúái chaánh quyïìn. Maäi cho àïën giûäa nùm 1862, àïì àöëc Bonnard múái chêëp thuêån vaâ ngaây 28-08-1862 chñnh thûác kyá giêëy nhûúâng laåi cho Höåi Thûâa Sai Paris 07 mêîu àêët. Àûác