Trao æi nghiöp vô X héi häc sè 1 (77), 2002 67 Vò Hµo Quang 1. Nh ng yõu tè x héi nh h ëng tíi t duy x héi häc cña A. Comte A. Comte îc coi lµ ng êi s ng lëp ra ngµnh x héi häc. ng còng lµ nhµ thùc chøng næi tiõng. èi víi «ng, môc Ých cña x héi häc kh«ng ph i lµ mét khoa häc nh»m gi i quyõt nh ng vên Ò cã týnh suy o n, t biön, v«bæ vµ còng kh«ng ph i lµ khoa häc a ra c c gi i ph p cho c c vên Ò trõu t îng mµ ph i lµ mét khoa häc kh m ph tri thøc, sö dông nã lµm c«ng cô c i biõn x héi, lµm cho x héi tiõn bé. Trong thêi ¹i cña «ng, «ng cho r»ng x héi thiõu trët tù, rèi lo¹n vò chýnh trþ vµ kh«ng thèng nhêt vò mæt tinh thçn. X héi ã cã qu nhiòu vên Ò nh sù åi b¹i cña chýnh phñ, nh sù quan liªu hãa, nh bêt ång t t ëng, nh b¹o lùc vµ nh ng t duy gi o iòu trong gi o dôc còng nh khoa häc. C i mµ Comte hõt søc phª ph n ã lµ sù rèi lo¹n vò trý tuö, t nh tr¹ng v«tæ chøc, v«chýnh phñ vò mæt tinh thçn. A. Comte ra êi sau c ch m¹ng 1789 lµ 9 n m, nh ng l¹i tr ëng thµnh qua nhiòu chõ é vµ chýnh phñ mµ theo «ng têt c nh ng chýnh phñ ã Òu kh«ng thó gi i quyõt îc thµnh c«ng nh ng xung ét quèc tõ triòn miªn vµ nh ng khñng ho ng chýnh trþ néi bé. ChÝnh phñ Ph p chuyón tõ Héi ång (Quèc héi) t ng èi d n chñ cña cuéc c ch m¹ng 1789 1795 thµnh chýnh quyòn chuyªn chõ cña Héi ång èc chýnh. y lµ chýnh phñ phi d n chñ vµ qu n chñ cña giai cêp trung l u n m 1795 1799 vµ tíi chõ é éc tµi chuyªn chõ x m l îc qu n sù cña Nap«lª«n 1799 1814 vµ cuèi cïng lµ viöc phôc håi chõ é qu n chñ cña Bourbon tõ 1814 1830. Trong suèt nh ng giai o¹n chuyón æi chýnh phñ, n íc Ph p chþu ùng hµng lo¹t khã kh n lín vò kinh tõ, nh ng phøc t¹p vò ngo¹i giao, qu n sù víi n íc ngoµi. So víi c c quèc gia kh c ë ch u u, nh ng vên Ò chýnh trþ phøc t¹p lan réng ë Ph p, t¹o ra hµng lo¹t rèi lo¹n vò mæt t«n gi o, vò mæt tinh thçn trong êi sèng x héi. N íc Ph p kh«ng gièng víi hçu hõt c c n íc ë T y vµ B¾c u v Ph p tõng lµ mét quèc gia m¹nh vµ tån t¹i kh l u êi. Trong thêi kú c i c ch, vai trß cña nhµ thê Thiªn chóa gi o La m rêt quan träng vµ gçn nh éc quyòn trong x héi. Nh ng ng êi theo ¹o Tin lµnh bþ Èy sang c c n íc kh c nh øc, Anh hoæc Thôy sü. Nh ng dêu hiöu cña viöc bµi xých c c t«n gi o kh c ë Ph p cã ë thêi ióm ã. Trong kho ng thêi gian nµy c ch m¹ng Ph p næ ra vµo n m 1789 vµ sù ph n www.ios.org.vn
68 chia giai cêp diôn ra trªn quy m«toµn quèc, viöc bêt hßa gi a chýnh quyòn vµ t«n gi o diôn ra, nh ng vþ trý l nh ¹o hµng Çu îc giµnh cho tçng líp quý téc, nh ng gi m môc Thiªn chóa gi o chø cßn gi nh ng vþ trý trung l u trong x héi. QuyÒn lùc cña nhµ thê bþ h¹n chõ. MÆc dï, chýnh phñ c ch m¹ng a ra tuyªn bè vò tù do týn ng ìng vµo ngµy 6/12/1793 nh ng l¹i h¹n chõ quyòn lùc tèi a cña nhµ thê, b»ng chøng lµ nhiòu vïng Êt cña nhµ thê bþ xung vµo c«ng quü vµ mét sè nhµ thê bþ ãng cöa. Nh ng t c éng cña c ch m¹ng vµ quyòn lùc cña t«n gi o ë thêi ã nh h ëng nhiòu tíi t t ëng x héi cña A. Comte. ng cho r»ng niòm tin t«n gi o cçn g¾n liòn víi c c häc thuyõt chýnh trþ. Nh ng ng êi theo chõ é d n chñ tù do ph n èi nh ng ng êi theo chõ é qu n chñ Thiªn chóa gi o c vò vên Ò trët tù x héi lén êi sèng tinh thçn x héi. Tuy nhiªn, hä Òu gièng nhau ë quan ióm vò viöc nh gi sù thµnh c«ng cña c ch m¹ng 1789. ã lµ viöc hç trî hay t ng c êng quyòn lùc vµ c héi x héi cho tçng líp t s n vµ chø c i thiön «i chót iòu kiön x héi cho tçng líp lao éng. èi víi A. Comte, môc Ých cña x héi häc mét khoa häc míi mµ «ng dù Þnh thµnh lëp ph i lµ mét khoa häc nh»m t i t¹o mét tæ chøc tinh thçn thèng nhêt. ng nh n thêy trong t nh tr¹ng v«chýnh phñ sau c ch m¹ng th«ng qua nh ng tranh luën chýnh trþ, t«n gi o, t t ëng vµ giai cêp,... V thõ, «ng mong muèn kh m ph nh ng quy luët cã týnh tù nhiªn cña tæ chøc x héi vµ nh ng biõn æi x héi. ång thêi, «ng tin r»ng x héi häc sï kõ tôc quan niöm duy tr trët tù x héi mµ nhµ thê Thiªn chóa gi o thêt b¹i. X héi häc d íi con m¾t «ng lµ mét ngµnh häc Ó dù b o mét c ch khoa häc vò nh ng thiõu sãt trong êi sèng tinh thçn cña x héi Ph p, chuèn bþ mét kõ ho¹ch chi tiõt cho viöc t i x y dùng n íc Ph p c vò ¹o øc x héi lén tiõn bé x héi. Ngoµi nh ng nh h ëng cña chýnh trþ, t«n gi o Õn quan ióm cña c c nhµ khoa häc triõt häc nh lþch sö, to n häc, chýnh trþ,.. cã nh h ëng Æc biöt Õn t duy x héi häc cña A. Comte, Comte Ò cao quan ióm cña nhµ triõt häc Anh lµ Francis Becon ( 1561-1626 ) - mét ng êi ph n tých x héi dùa trªn ph ng ph p quy n¹p, nhµ triõt häc Ph p RenÐ Descartes ( 1596-1650 ) nhµ s ng lëp ra thuyõt duy lý vµ nhµ thiªn v n häc Galileo ( 1564-1642 ) ng êi gãp phçn quan träng trong viöc më ra nh ng thµnh tè chýnh cña t t ëng khoa häc hiön ¹i. Mét t c gi mµ A. Comte coi nh mét ng êi khæng lå vò t duy x héi - ã lµ Bossuet ( 1627-1704 ). Theo t c gi nµy th x héi loµi ng êi cã thó nghiªn cøu îc nh mét hiön t îng tù nhiªn dùa vµo quy luët logic cña sù ph t trión. A. Comte còng chþu nh h ëng t t ëng cña Thomas Hobbes nhµ triõt häc ng êi Anh ( 1588-1679 ) vò sù tån t¹i nh ng quy luët c b n cña tæ chøc x héi. VÒ mæt chýnh trþ, th t t ëng vò c cêu tæ chøc chýnh phñ vµ mèi quan hö cña chýnh phñ víi bé phën kh c trong x héi cña L. Machiavelli ( 1469 1527 ) mét nhµ t t ëng chýnh trþ ng êi Italia. Ngoµi ra, t duy vò nh ng quy luët vò sù ph t trión cã týnh quy luët vµ æn Þnh êi sèng x héi «ng l¹i tiõp thu tõ Montesquieu (1689-1755), nhµ triõt häc øc Immanuel Kant (1724-1804 ) vµ Winhelm Von Leibniz (1646-1716). MÆc dï A. Comte a ra thuyõt 3 giai o¹n vò sù tiõn bé vµ ph t trión x héi nh»m æi míi têt c nh ng quan ióm i tr íc vò x héi, tuy nhiªn «ng còng thõa www.ios.ac.vn
Vò Hµo Quang 69 nhën týnh kõ thõa cña c c lý thuyõt i tr íc mµ nh ng bióu hiön râ nhêt cã thó thêy trong häc thuyõt C èc gi o, vý dô trong t c phèm Thµnh phè cña Chóa trêi ( cña Saint Augustine The city of God ). Comte còng nh h ëng trùc tiõp qua nh ng t c phèm cña Condorcet ( 1743 1794 ) nhµ triõt häc, to n häc, nhµ c ch m¹ng ng êi Ph p. T c phèm Ph c th o lþch sö vò sù tiõn bé t duy nh n lo¹i n m 1795 cña Condorcet nh h ëng tíi t t ëng vò c i tæng thó duy nhêt vµ vò sù ph t trión cña nã th«ng qua hµng lo¹t c c giai o¹n tiõn hãa trong ã cã sù tiõn hãa vò tæ chøc x héi. Mèi quan hö gi a c i tæng thó cã týnh tæ chøc víi sù ph t trión ång bé xuyªn suèt qu tr nh biõn æi nhën thøc cña nh n lo¹i còng nh nhën thøc vµ hµnh éng cña hä nh h ëng Õn t duy cña A. Comte vò c c giai o¹n ph t trión t duy. ChÝnh t t ëng cña Condorcet vò sù tiõn hãa x héi lµ dùa trªn qu tr nh tiõn hãa cña t duy îc thó hiön râ rµng trong häc thuyõt cña A. Comte. A. Comte tiõp cën nghiªn cøu vò nh ng biõn æi x héi dùa trªn nh ng sè liöu lþch sö vµ d n téc häc, nh ng sè liöu nµy bióu hiön qu tr nh ph t trión cña mét x héi n nhêt trong x héi tæng thó dùa trªn t t ëng cña Condorcet. Ngoµi ra, mét ng êi îc A. Comte ng ìng mé lµ nhµ t t ëng x héi Joseph de Maistre vò viöc ph n tých c c thiõt chõ x héi thêi Trung cæ vµ vai trß quyòn lùc tinh thçn cña Thiªn chóa gi o èi víi viöc duy tr trët tù x héi. C Condorcet lén Maistre cã nh h ëng lín tíi t duy cña A. Comte vò trët tù x héi Æc biöt lµ c c quan hö cã týnh chøc n ng cña c c thiõt chõ x héi vµ viöc ph t trión mét trët tù tinh thçn míi trong t duy cña A. Comte. Ngoµi ra, Comte cßn nh gi cao t t ëng cña nhµ triõt häc Scotland lµ Adam Fergeuson ( 1723-1816 ) vµ nhµ triõt häc ng êi øc Franz Joseph Gall ( 1758 1828 ). Tõ t c gi Fergeuson, Comte vay m în kh i niöm vò týnh phæ biõn cña c c h nh th i x héi. Comte ång t nh víi quan ióm cña Fergueson, mét x héi kh«ng thó vën dông sù tiõn bé cña qu tr nh tiõn hãa x héi trõ khi nã îc ph t trión mét c ch Çy ñ Ó hîp thµnh mét tæ chøc vµ cã kh n ng sö dông sù tiõn bé ã. Nãi mét c ch kh c, tiõn hãa x héi sï t¹o ra tiõn bé x héi. èi víi J. Gall, th A.Comte l¹i nhën îc sù ång c m vò t t ëng n o t íng häc vò sù ph t trión cña c nh n. ng cho r»ng kh n ng tinh thçn vµ nh ng tr¹ng th i xóc c m cña c nh n cã thó n»m trong nh ng vïng Æc biöt cña bé n o. Comte c i biõn «i chót quan ióm nµy Ó gi i thých sù ph t trión theo giai o¹n trong êi sèng tinh thçn cña tõng c nh n. Cuèi cïng, chóng t«i còng muèn Ò cëp tíi nh h ëng cña ng êi thçy kh«ng chýnh thøc cña A. Comte, ã lµ Saint Simon. ã lµ t t ëng vò sù biõn æi, ph t trión x héi tõ mét x héi qu n sù tíi mét x héi c«ng nghiöp hãa. 2. Nh ng luën thuyõt x héi häc c b n cña A. Comte 2.1. Ba nguyªn lý c b n Nguyªn lý 1: Theo A. Comte, cçn ph i xem xðt sù vët, hiön t îng x héi mét c ch riªng lî, éc lëp t ng èi trong mét tæng thó x héi. Quan ióm nµy cña Comte lµ dùa trªn sù m«pháng vò mèi quan hö tù nhiªn cña cêu tróc c thó. y lµ nguyªn lý c b n nhêt Ó gi i thých trët tù tù nhiªn cña x héi loµi ng êi. Còng chýnh v lý www.ios.org.vn
70 do ã, mµ A. Comte ph n lo¹i c c khoa häc c b n lµ to n häc, thiªn v n häc, vët lý häc, hãa häc, sinh häc vµ x héi häc. ChÝnh quan niöm vò trët tù x héi lµ mét b íc tiõn hãa cña trët tù tù nhiªn gióp cho Comte hióu îc èi t îng cña x héi häc trët tù tù nhiªn cña x héi. X héi ph t trión theo c c giai o¹n kh c nhau vµ sù ph t trión cña x héi diôn ra trong c c giai o¹n lþch sö kh c nhau chýnh lµ èi t îng cña x héi häc éng. Nh vëy lµ giai o¹n lþch sö cña mét x héi nhêt Þnh cã týnh éc lëp t ng èi so víi tiõn tr nh ph t trión lþch sö cña nh n lo¹i, tuy nhiªn chø cã thó hióu îc nã trong mét mèi quan hö víi tæng thó lþch sö nh n lo¹i. Nãi mét c ch kh c, lþch sö cña nh n lo¹i còng ph t trión theo mét trët tù tù nhiªn. V thõ, vò mæt ph ng ph p, nhµ x héi häc cçn ph i so s nh cã týnh chêt lþch sö c c giai o¹n ph t trión x héi trong mét tæng thó nµo ã. Nguyªn lý 2: Nguyªn lý vò lþch sö ph t trión trý tuö. Theo Comte, lþch sö ph t trión cña nh n lo¹i chýnh lµ lþch sö ph t trión cña trý tuö. Con ng êi c thó hµnh éng theo nh ng hióu biõt cña riªng m nh dùa vµo nh ng mèi quan hö cña nã víi thõ giíi bªn ngoµi, víi nh ng ng êi xung quanh trong giao tiõp th êng xuyªn trªn c së hióu biõt cña chñ thó hµnh éng vò thiªn nhiªn, con ng êi vµ x héi. èi víi Comte, th ý t ëng kh«ng t¹o nªn thõ giíi, tuy nhiªn, ph ng ph p nhën thøc cña con ng êi l¹i lµ mét nh n tè ph n nh Æc tr ng lþch sö loµi ng êi. V thõ, nhën thøc cña con ng êi cã vai trß quyõt Þnh èi víi sù ph t trión lþch sö. Mèi quan hö cã týnh chêt lþch sö vò sù ph t trión trý tuö cña nh n lo¹i g¾n liòn víi h nh thøc vµ týnh chêt còng nh c ch thøc tæ chøc x héi. Nguyªn lý 3: TiÕn bé x héi lµ h nh th i duy nhêt Ó nh n lo¹i cïng h íng tíi. Mäi con ng êi ë mäi thêi ¹i hoæc trong mäi thêi kú lþch sö Òu cã mét c i chung ã lµ cêu t¹o sinh häc, Æc biöt lµ cêu t¹o cña n o bé. V vëy, con ng êi dï ë c c x héi kh c nhau vò mæt tæ chøc, hä Òu gièng nhau ë chç lµ t m Õn mét ph ng thøc chung vò c ch thøc tæ chøc x héi Ó ¹t tíi tiõn bé x héi. 2.2. Quy luët ba giai o¹n 1 Nh ng nguyªn lý c b n cña Comte lµ t t ëng quyõt Þnh viöc ph n lo¹i x héi cña «ng. Tuy nhiªn, cçn ph i hióu îc quy luët ph t trión cña lþch sö theo c c tr¹ng th i cña t duy kh c nhau vµ t ng øng víi nã lµ c c giai o¹n ph t trión lþch sö kh c nhau. Giai o¹n thø nhêt cña t duy nh n lo¹i lµ giai o¹n t m linh. Dùa vµo tr¹ng th i nµy con ng êi gi i thých mèi quan hö gi a c c sù vët vµ hiön t îng tù nhiªn, x héi theo nh ng møc é kh c nhau tïy thuéc vµo nhën thøc cña con ng êi mµ sù vët cã thó îc hióu thuçn tóy lµ sù vët, vý dô: «ng Bôt îc næn tõ Êt, ý nghüa thuçn tóy cña nã chø lµ kõt qu cña bµn tay khðo lðo vµ ãc s ng t¹o, giµu trý t ëng t îng cña con ng êi. Nã lµ s n phèm cña v n hãa ng êi, tuy nhiªn nã ch a hò cã søc m¹nh khi con ng êi ch a Æt cho nã mét niòm tin, mét søc m¹nh siªu nhiªn, kh«ng thó nh n thêy hoæc tri gi c îc. ChØ khi nµo con ng êi Æt trong sù vët mét ý thøc 1 David Asley vµ D. M. Orenstein. Sociological theory. USA, 1990, trang 67 93. www.ios.ac.vn
Vò Hµo Quang 71 vò sù tån t¹i cña Êng Siªu nhiªn, g¾n víi tõng sù vët cô thó th c c sù vët, c c hiön t îng sï hßa ång víi con ng êi thµnh mét thõ giíi thèng nhêt, khi ã nã còng cã t nh c m, ý chý thëm chý nh ng ham muèn riªng. Nh ng sù vët tån t¹i vµ ph t trión trong sù sïng b i vò mæt ý thøc cña con ng êi t¹o ra mét tr¹ng th i linh thiªng mµ con ng êi cçn thêy ph i t«n thê. Trªn c së ã, con ng êi a ra nh ng chuèn mùc, gi trþ Ó so s nh èi chiõu víi víi c i b n n ng, ham muèn cña m nh nh phèm chêt ¹o øc, c i tèt, c i xêu, c i thiön, c i c,... Nhê vµo tr¹ng th i t m linh mµ chþu sù chi phèi chñ yõu cña niòm tin vµo c i siªu nhiªn tõ ã xuêt hiön t«n gi o a thçn vµ éc thçn. ë tr¹ng th i nµy, t duy cña nh n lo¹i g¾n liòn víi nhën thøc cña con ng êi vò thõ giíi xa x«i, trõu t îng. V thõ, ng êi ta th êng göi niòm tin vµo nh ng lô vët hoæc linh vët. Tãm l¹i, theo Comte, giai o¹n t duy thçn häc, con ng êi nhën thøc dùa trªn c së quy g n nh ng sù kiön víi nh ng t m linh cña nh ng t c nh n cã týnh siªu nhiªn. Trong giai o¹n nµy, cã thó ph n thµnh 3 thêi kú: - Thêi kú 1: thê linh vët t ng øng víi viöc thê cóng sao - Thêi kú a thçn: îc thó hiön trong c c nòn t«n gi o Ai cëp, Hy L¹p, La m cæ ¹i. - Thêi kú éc thçn: thêi kú cuèi cña giai o¹n thçn häc chuyón sang giai o¹n Çu cña t duy siªu h nh. Giai o¹n siªu h nh: Nhê vµo nh ng Æc ióm cña c c thùc thó v«h nh Ó con ng êi gi i thých c i b n chêt bªn trong cña c c sù vët, c c hiön t îng còng nh ph ng thøc h nh thµnh vµ ph t trión cña chóng. Nh ng thùc thó v«h nh cã thó lµ nh ng con ng êi, nh ng t c nh n hoæc nh ng vët hiön h u. Nh ng thùc thó v«h nh nµy thay thõ quyòn lùc siªu nhiªn trong giai o¹n ph t trión tr¹ng th i t m linh cña nh n lo¹i. Giai o¹n siªu h nh häc lµ mét giai o¹n cã týnh hçn hîp vµ qu é gi a tr¹ng th i hay giai o¹n thçn häc, t m linh vµ giai o¹n thùc chøng, khoa häc. Æc tr ng cña giai o¹n t duy siªu h nh lµ lo¹i t duy dùa vµo c c thçn linh. Nãi c ch kh c, con ng êi tin vµo cêu tróc cña thõ giíi tù nhiªn hay vò trô vµ sù phèi hîp cña c c Êng Siªu nhiªn hay cña t¹o hãa. V thõ, t duy chuyón tõ tr¹ng th i thçn häc sang siªu h nh g¾n liòn víi viöc chuyón h nh thøc thê cóng tõ thê c c linh vët sang thê c c thçn. Mèi quan hö gi a con ng êi víi thõ giíi siªu nhiªn th«ng qua mèi quan hö víi c c thçn linh. Giai o¹n nµy, con ng êi hióu biõt dùa trªn c së nh ng gi Þnh vò c i b n chêt vò nh ng nguyªn nh n vµ nh ng nh h ëng cô thó cã týnh thçn häc èi víi t duy. Giai o¹n siªu h nh îc b¾t Çu tõ thêi kú cuèi cña giai o¹n thçn häc, ã lµ thêi kú éc thçn, t ng øng víi sù ph t trión cña thêi kú nµy lµ sù ra êi cña ¹o Tin lµnh. Giai o¹n thùc chøng: ë mét tr nh é ph t trión nµo ã, trý tuö cña nh n lo¹i cã ñ kh n ng Ó lý gi i mèi quan hö gi a c c sù vët, hiön t îng th«ng qua ph ng ph p quan s t, o ¹c, suy luën vµ ph n tých. Con ng êi cµng ngµy cµng mêt i nh ng n ng lùc vò mæt t m linh. Thay vµo ã lµ sù ph t trión cña nhën thøc duy lý nhê vµo nh ng tri thøc khoa häc trªn c së cña nh ng d liöu thèng kª, quan s t thùc tõ mèi quan hö gi a con ng êi víi thiªn nhiªn vµ víi x héi gióp con ng êi www.ios.org.vn
72 lµm chñ vµ iòu khión îc thõ giíi. T duy nh n lo¹i ë tr¹ng th i thùc chøng chýnh lµ tr¹ng th i t duy khoa häc cña nh n lo¹i. Nh ng sù kiön vµ hiön t îng Òu cçn ph i chøng minh vµ lý gi i vò nguyªn nh n xuêt hiön cña nã còng nh kõt qu cña viöc t c éng gi a chóng cã thó dù b o b»ng nh ng suy lý khoa häc. Nãi c ch kh c, ë giai o¹n ph t trión t duy thùc chøng nhën thøc cña con ng êi trªn c së quan s t quan hö gi a nh ng sù kiön. 2.3. Gi i thých x héi theo quy luët ba giai o¹n Quy luët ba giai o¹n îc p dông Ó gi i thých kh«ng nh ng qu tr nh tiõn hãa cña mét x héi cô thó mµ cßn Ó gi i thých qu tr nh ph t trión vò mæt trý tuö cña tõng con ng êi trong x héi. Comte tõng viõt: "nh ng ng êi trong chóng ta khi nh n l¹i lþch sö b n th n m nh Òu cã thó nhí r»ng chóng ta tõng lµ nhµ thçn häc khi cßn nhá, lµ nhµ siªu h nh häc khi ë tuæi thanh niªn, vµ lµ nhµ vët lý häc khi tr ëng thµnh, khi ¹t tíi tr¹ng th i thùc chøng, chóng ta cã quyòn nãi r»ng ta lµ nhµ vët lý häc x héi hay nhµ x héi häc. ë x héi hiön ¹i, tr nh é nhën thøc cña con ng êi cïng víi ph ng tiön khoa häc kü thuët hä cã trong tay hä gi i thých îc mèi quan hö gi a sù vët, hiön t îng b»ng chýnh nh ng kinh nghiöm trong nhën thøc hay trong t duy. Sù ph t trión cña khoa häc kü thuët cho ta thêy con ng êi dçn dçn tõ bá t m linh häc vµ siªu h nh häc Ó i Õn víi thùc chøng. Tuy nhiªn, kh«ng ph i têt c c c nòn khoa häc kü thuët cña c c x héi kh c nhau Òu ph t trión cïng mét lóc víi cïng mét nhþp é mµ nã ph t trión kh«ng ång nhêt, kh«ng liªn tôc, iòu ã cµng chøng tá quan niöm vò týnh n nhêt vµ týnh thèng nhêt cña c c h nh thøc tæ chøc êi sèng x héi. Comte chø ra møc é ph t trión cña khoa häc kü thuët theo 3 tiªu chuèn, ã lµ: - Møc é phøc t¹p cña c c sù vët, hiön t îng - H nh thøc tån t¹i cña c c sù vët trong mèi quan hö qua l¹i víi con ng êi. - Thêi ióm tån t¹i cña chóng Theo møc é ph t trión cña khoa häc kü thuët, Comte cho r»ng tri thøc thùc chøng dùa vµo nh ng èi t îng d êng nh cã kho ng c ch rêt xa víi con ng êi. VÝ dô c c con sè, c c thiªn thó,... Tuy nhiªn, nã l¹i gçn víi con ng êi khi xðt trong quan hö cña khoa häc hãa häc, nhêt lµ cña sinh vët häc. Môc Ých cña Comte h nh thµnh mét khoa häc míi sau sinh häc lµ Ó gi i thých týnh æn Þnh, trët tù, vën éng hay rèi lo¹n cña ho¹t éng x héi tiõn tíi viöc qu n lý vµ cai trþ thiªn nhiªn. Còng theo lëp luën cña Comte, x héi häc mang l¹i cho con ng êi sù hióu biõt vò c chõ x héi, xu h íng ph t trión cña lþch sö x héi, trªn c së ã, con ng êi lùa chän nh ng ph ng tiön hiöu qu, h u Ých Ó b o vö sù tån t¹i cña chýnh x héi. Sù ph t trión cña x héi còng nh sù tiõn hãa cña tõng con ng êi vµ sù ph t trión tri thøc cña hä Òu tu n theo quy luët ba tr¹ng th i. 2.4. Ph n lo¹i x héi 2 2 Guy Rocher. Introduction µ la sociologie gðnðrale. Ðditiãn VLB, MontrÐal, 1989, trang 27-32. www.ios.ac.vn
Vò Hµo Quang 73 Comte ph n c c x héi thµnh: - X héi qu n sù: t ng øng víi giai o¹n t duy thçn häc cña con ng êi. Ng êi ta nh n thêy c ch thøc tæ chøc trong qu n éi còng gièng nh c ch thøc tæ chøc ngoµi x héi, ã lµ b n chêt viöc l nh ¹o éc o n, chuyªn quyòn vµ thèng nhêt theo thø bëc t«n ti, trët tù. Ng êi ta còng nh n thêy ë trong c c thñ lünh chýnh trþ nh ng phong c ch l nh ¹o thçn bý vµ chýnh iòu nµy lµ c héi t¹o ra cho t«n gi o mét quyòn lùc tèi cao. Trong x héi qu n sù, quyòn lùc t«n gi o th êng xuyªn xung ét víi quyòn lùc cña nhµ n íc, tuy nhiªn chóng vén cïng tån t¹i song song. Bëi v b n chêt cña viöc tæ chøc x héi l¹i dùa vµo týnh phi khoa häc vµ týnh thçn bý, siªu nhiªn, cho nªn c hai lo¹i thiõt chõ t«n gi o vµ nhµ n íc Òu cçn thiõt ph i bæ trî quyòn lùc cho nhau. Nhµ n íc kh«ng cã t«n gi o kh«ng thó tån t¹i. Ng îc l¹i, t«n gi o lµ mét yõu tè tinh thçn ph i îc bióu hiön th«ng qua yõu tè vët chêt ã lµ nhµ n íc. Trong lo¹i x héi nµy, vò mæt kinh tõ, chñ yõu dùa vµo nòn s n xuêt n«ng nghiöp, khai khèn Êt ai, trong ã tæ chøc gia nh lµ mét n vþ kinh tõ, lµ mét tõ bµo quan träng cña nòn kinh tõ quèc d n. Th«ng qua gia nh, c c thiõt chõ qu n sù vµ t«n gi o p Æt quyòn lùc cai trþ cña m nh vµo. MÆt kh c, ngay tõ khi con ng êi xuêt hiön, nã cçn thiõt Ó thiõt lëp mét trët tù x héi nh»m tho t khái nh ng rñi ro vµ m b o an ninh trët tù cho mçi thµnh viªn. V thõ, c c h nh thøc tæ chøc céng ång ph t trión còng nhê vµo h nh thøc tæ chøc x héi mang týnh qu n sù mµ c c gi trþ, chuèn mùc îc h nh thµnh vµ thiõt chõ hãa. - X héi ph p quyòn: giai o¹n t duy siªu h nh cña nh n lo¹i, t ng øng víi h nh thøc tæ chøc x héi cã týnh ph p quyòn, cô thó nã îc bióu hiön qua týnh chêt t ng èi éc lëp gi a quyòn lùc tinh thçn vµ quyòn lùc vët chêt. QuyÒn lùc t«n gi o ngµy cµng suy yõu, th chýnh quyòn d n sù ngµy cµng ph t trión. DÇn dçn, trong qu tr nh ph t trión cña t duy nh n lo¹i, kh i niöm vò Chóa, vò thçn linh, nh êng u thõ cho kh i niöm nhµ n íc, tæ quèc. Trong giai o¹n nµy, kh«ng ph i lµ t«n gi o hõt quyòn lùc,tuy nhiªn nã bþ suy gi m râ röt. Cã hai nhãm x héi cã kh n ng së h u vµ më réng chøc n ng vµ quyòn lùc cña nhµ n íc, ã lµ c c quan chøc ngo¹i giao vµ c c bé tr ëng phô tr ch c c bé cã týnh chøc n ng. Sù phèi hîp gi a c c bé tr ëng chøc n ng nh kinh tõ, v n hãa, gi o dôc,.. víi c c quan chøc ngo¹i giao lµm cho x héi ph t trión trong thõ c n b»ng víi tæ chøc x héi hay nh ng quèc gia xung quanh. V thõ, vai trß cña c c vþ t íng lünh trong qu n éi gi m sót, nhµ n íc îc tæ chøc theo kióu nµy lµm mêt i c héi thèng trþ cña qu n sù, thay vµo ã lµ mét nhµ n íc tæ chøc theo ph p quyòn d n sù. Sù ph t trión x héi d n sù phçn nµo ph vì nh h ëng tíi týnh thèng trþ cña thçn quyòn. Tuy nhiªn, trong qu tr nh chuyón tiõp tõ x héi qu n sù sang x héi d n sù còng cã nh ng giai o¹n chuyón tiõp, chuyón giao cña c c h nh thøc quyòn lùc t«n gi o, phi khoa häc vµ éc o n. Trong lþch sö ch u u, Comte cho r»ng tõ thõ kû XIV Õn hõt thõ kû XVIII lµ giai o¹n ph t trión cña x héi ph p quyòn mµ thµnh qu cña nã lµ cuéc c ch m¹ng Ph p 1789, tõ ã xuêt hiön chõ é ¹i nghþ vµ quèc gia hiön ¹i. www.ios.org.vn
74 - X héi c«ng nghiöp: lµ x héi chuyón tiõp tõ x héi ph p quyòn. Æc tr ng cña x héi c«ng nghiöp lµ giai o¹n ph t trión cao cña tri thøc nh n lo¹i. Khoa häc ch n chýnh sï g¾n liòn víi trët tù tù nhiªn cña sù ph t trión x héi. Nh ng t t ëng khoa häc sï thèng trþ x héi c«ng nghiöp, nh ng t t ëng tiõn bé xuêt hiön ngµy cµng nhiòu, ngµy cµng p o t t ëng thçn häc vµ lµm cho t t ëng siªu h nh mêt dçn i. NÒn c«ng nghiöp chýnh lµ ph ng thøc bióu hiön cô thó cña c c t t ëng khoa häc. NÕu nh gia nh lµ tõ bµo cña x héi qu n sù, d n téc lµ tõ bµo cña x héi ph p quyòn th c«ng nghiöp vµ s n phèm cña nã lµ h¹t nh n cña x héi c«ng nghiöp. Së h u t nh n trong x héi c«ng nghiöp ch a thó tù tiªu vong, nã vén lµ éng lùc chýnh Ó ph t trión nòn kinh tõ c«ng nghiöp. C c nhµ t b n c«ng nghiöp, nh ng kü s sï lµ nh ng chñ nh n qu n lý x héi. C c nhµ x héi häc sï lµ nh ng ng êi n¾m b¾t quyòn lùc vµ c i t¹o x héi t ng lai. Mét x héi c«ng nghiöp míi sï ra êi trªn con êng ph t trión kh«ng tr nh khái nh ng khñng ho ng nh ng ã chø lµ nhêt thêi. Hßa b nh trªn toµn thõ giíi vµ sù tiõn bé cña nh n lo¹i sï lµ éng lùc cho nòn s n xuêt c«ng nghiöp vµ tiõn bé trong x héi t ng lai. Nh ng ãng gãp cña A. Comte vò mæt ph ng ph p nh quan s t thùc tiôn x héi, thèng kª x héi, ph n tých so s nh theo lþch sö, diôn dþch vµ quy n¹p cho phðp «ng ph n tých toµn bé lþch sö nh n lo¹i theo c c giai o¹n tiõn hãa cña c c tr¹ng th i t duy. Nhê vµo ba nguyªn lý vµ ba quy luët cña sù ph t trión t duy, Comte kh«ng nh ng chø gi i thých sù ph t trión, biõn æi cña c c h nh th i x héi trong mèi quan hö gi a c i n lî víi c i tæng thó mµ cßn gi i thých vµ m«h nh hãa quy luët ph t trión têt yõu cña nh n lo¹i qua ba h nh thøc tæ chøc êi sèng x héi cña nh n lo¹i ã lµ x héi qu n sù, x héi ph p quyòn vµ x héi c«ng nghiöp. Tuy nhiªn, vai trß cña c nh n víi t c ch lµ s n phèm cña x héi, lµ n vþ t¹o ra gia nh, t¹o ra thµnh phè, vµ t¹o ra x héi nãi chung l¹i ch a îc Comte nh gi óng møc. MÆc dï cã nh ng h¹n chõ nhêt Þnh vò mæt t t ëng, nh ng cho Õn nay A. Comte vén îc coi lµ nhµ s ng lëp ra x héi häc thõ giíi. Tµi liöu tham kh o 1. David Asley vµ D. M. Orenstein. Sociological theory. USA, 1990. 2. G. Ritzer. Modern Sociological theory. McGraw Hill international editions. 3. Guy Rocher. Introduction µ la sociologie gðnðrale. Ðditiãn VLB, MontrÐal, 1989. www.ios.ac.vn