Søc khoÎ cña con ng­êi cÇn sù tån t¹i cña nh÷ng c¸nh rõng

Bản ghi

1 86 X héi häc sè 1 (81), 2003 Søc kháe cña con ng êi cçn sù tån t¹i cña nh ng c nh rõng - d n sè vµ n¹n ph rõng N¹n ph rõng diôn ra trªn toµn thõ giíi víi tèc é 9,4 triöu ha/n m, lµ mèi e do¹ nghiªm träng èi víi loµi ng êi vµ hö sinh th i tù nhiªn vµo nh ng n m cuèi thõ kû 20. VÊn Ò khèn cêp vò chýnh s ch sï îc nªu ra trong B n tin m«i tr êng, Søc kháe vµ D n sè cho thêy n¹n ph rõng e däa søc kháe con ng êi vµ hö sinh th i. B n th«ng tin cßn xem xðt c c nguyªn nh n ph rõng, chó ý nhiòu tíi vai trß biõn éng d n sè. HiÖn nay rõng chiõm 27% diön tých Êt trªn thõ giíi, so víi 10 ngµn n m tr íc y th lóc ã rõng chiõm 50%. ë ch u u vµ Nam Mü, rõng bao phñ kho ng mét nöa diön tých Êt, ë ch u Phi, ch u vµ ch u ¹i d ng rõng chø chiõm Ýt h n 1/4 diön tých Êt. Trong sè diön tých Êt rõng cßn l¹i hiön nay th 55% n»m t¹i c c n íc kðm ph t trión. Danh s ch nh ng n íc øng Çu vò diön tých rõng bþ mêt vµ diön tých rõng míi trång ë c c n íc tõ n m 1990 Õn n m 2000 Êt n íc DiÖn tých rõng bþ mêt Êt n íc DiÖn tých rõng míi trång Braxin ha Trung Quèc ha Indonexia ha Mü ha Xu ng ha Belarus ha Zambia ha Kaz cstan ha Mexico ha Nga ha C«ng G« ha T y Ban Nha ha Myanma ha Ph p ha Nigªria ha Bå µo Nha ha Zimbabuª ha ViÖt Nam ha Achentiana ha Urugoay ha óc ha NiuDi-l n ha Peru ha Ên é ha Nguån: Sè liöu do tæ chøc FAO cung cêp Trong suèt nh ng n m 1990, diön tých rõng bþ ph cña con ng êi íc týnh kho ng b»ng diön tých cña Colombia vµ Ecuador céng l¹i (146 triöu ha hay 563,709 dæm vu«ng). Còng trong thêi gian ã, 52 triöu ha rõng îc t i sinh do nh ng nç lùc t i t¹o rõng vµ t i ph t trión tù nhiªn. Tû lö ph rõng cao nhêt t¹i Nam Mü vµ ch u Phi, trong khi tû lö cao vò ph rõng ë ch u l¹i îc bï ¾p b»ng viöc më réng trång rõng. Nh n chung nh ng n m 1990 cho thêy nh ng n íc kðm ph t trión cã khý hëu «n hoµ cã diön tých rõng bao

2 Ch ng tr nh PHE 87 phñ t ng, cßn ë nh ng n íc kðm ph t trión khý hëu nhiöt íi th diön tých ã l¹i gi m vµ nh ng n íc ph t trión h n th diön tých rõng gi ë møc t ng èi æn Þnh. I- Nh ng t c éng m¹nh cña n¹n ph rõng: Ph rõng vµ sù tho i ho rõng cã thó g y nh ng hëu qu tai h¹i thëm chý kinh khñng cho c con ng êi vµ m«i tr êng. Xãi mßn Êt, nhiöt é cao h n, lò lôt lín h n: Do c y cèi lµ nh ng vët th êng gióp t ng c êng båi bæ Êt bþ chæt ph nªn khý h u trë nªn kh«c»n, th êng dén Õn hiön t îng sa m¹c ho. Nh ng nghiªn cøu gçn y cho thêy týnh trung b nh, viöc b o vö Êt rõng gi m 30% vµ nhiöt é t ng h n 1 0 C ë nh ng n i vïng rõng bþ ph khi so víi vïng cã rõng ë Amazon, viöc ph rõng cã thó dén Õn lò lôt t ng, thëm chý c khi l îng m a gi m. Nh ng c nh rõng iòu hßa l îng n íc ch y, c n trë sù gia t ng cña lò lôt vµ xãi mßn Êt. ViÖc chæt c y rõng, Æc biöt ë vïng åi nói lµm gi m kh n ng thèm thêu cña Êt, iòu hoµ vµ gi n íc. Sù mêt m t thùc phèm, thuèc vµ chêt èt: Rõng, n i cã sù phong phó vò chñng lo¹i nh ng loµi sèng trªn c¹n cao nhêt, lµ nguån quan träng vµ tin cëy vò thøc n, thuèc vµ nhiªn liöu cho c c céng ång xung quanh. Rõng nhiöt íi, n i a sè n¹n ph rõng diôn ra, cã tíi 2/3 nh ng loµi éng vët trªn c¹n sinh sèng. Do rõng bþ ph hñy, xuèng cêp, nhiòu chñng lo¹i thùc vët vµ éng vët quý hiõm chøa nh ng nguån gen quý gi, cã thó chiõt xuêt îc nh ng lo¹i d îc phèm míi hay cung cêp c c lo¹i thuèc truyòn thèng ang bþ e do¹ hoæc bþ mêt vünh viôn. S n l îng mïa mµng gi m, c c chêt dinh d ìng quan träng cña Êt mêt bít i vµ sù xuèng cêp cña hö sinh th i xung quanh: C y cèi îc vý nh rµo c n, lµm gi m xãi mßn Êt vµ m b o r»ng c c chêt dinh d ìng quan träng quay trë l¹i Êt mét c ch tù nhiªn. ë nhiòu vïng nhiöt íi, Êt cã gi trþ bþ xãi mßn, s n l îng mïa mµng nhanh chãng gi m khi c y cèi bþ èn s¹ch Ó nh êng chç cho canh t c vµ ch n nu«i. Êt bþ xãi mßn th êng bþ tr«i theo c c dßng s«ng, dßng suèi dén Õn hiön t îng bïn lçy, n íc tô äng. Qu tr nh nµy l¹i ph vì hö sinh th i bión, th êng giõt chõt c vµ c c h i s n kh c. L îng n íc s¹ch gi m, sù gia t ng mét sè bönh nhiöt íi cã nguy c tö vong (nh sèt rðt, bönh t ) th êng xuêt hiön sau khi ph rõng. Muçi ph t trión m¹nh ë nh ng vïng rõng míi bþ ph do c c vïng n íc tô äng (ao, cèng vµ c c dßng suèi bþ c y æ chæn l¹i) lµm cho sù sinh s n cña chóng ang t ng m¹nh. Do mét sè lo¹i éng vët rõng nh chim, d i kh«ng cßn trong vïng nªn µn s u bä sinh s«i, lµ vët trung gian truyòn bönh. Ph rõng vµ s n b¾n còng lµm gi m µn thó n c c loµi gæm nhêm. Do vëy sè l îng µn gæm nhêm t ng. C c bönh nh chêy rën vµ bönh d¹i cã thó lan nhanh. D n di c tíi vïng rõng míi bþ ph th êng kh«ng mang trong m nh hö miôn dþch èi víi c c bönh tët nµy-c c bönh mµ thæ d n vïng rõng qu quen qua thêi gian. Thªm vµo ã, do êng ph n thuû ë rõng bþ vì, mêt kh n ng cung cêp mét l îng n íc ñ hµi hoµ, dßng ch y vµo chç tô äng gi m, ph n phèi n íc bþ mêt i.

3 86 X héi häc sè 1 (81), 2003 Nh ng iòu kiön nµy chýn muåi cho bönh t vµ bönh êng ruét ph t trión m¹nh. Sù thay æi vò khý hëu trçm träng: khi c y cèi ph t trión chóng hêp thô c cbon trong kh«ng khý vµ gi l¹i trong c c tõ bµo cña m nh. Khi rõng bþ ph hay bþ èt, c c-bon nµy îc tho t ra vµ quay trë l¹i bçu kh«ng khý îc gäi lµ c cbondioxit. ChÊt nµy hêp thô n ng l îng mæt trêi vµ lµm t ng nhiöt é toµn cçu. Rõng gi 40% khý c c-bon îc l u gi, nhiòu h n bêt kú hö sinh th i nµo trªn c¹n do ã ng n c n hiön t îng Êm lªn toµn cçu. Ban nghiªn cøu vò thay æi khý hëu liªn chýnh phñ, mét hiöp héi c c nhµ khoa häc hµng Çu îc Liªn hîp quèc tµi trî t m ra r»ng nh ng thay æi trong c ch sö dông Êt, trong ã cã n¹n ph rõng nhiöt íi lµ yõu tè ng kó nhêt, g y ra kho ng 20% viöc tho t khý cacbonnic trong nh ng n m 90. HiÖn t îng Êm lªn toµn cçu cã thó lµm ch y c c cùc ang phñ b ng cña tr i Êt, lµm n íc bión t ng lªn vµi mðt vµ e do¹ nh ng n íc n»m ë khu vùc thêp. Sù ph t trión nh vëy sï ph huû nhiòu Êt n íc. VÝ dô: nõu mùc n íc bión t ng 150 cm, B ngla Ðt sï mêt 16% diön tých Êt, lµm 34 triöu ng êi ph i di chuyón chç ë. MÊt c c gi trþ thèm mü vµ vî Ñp tù nhiªn NhiÒu ng êi xem c c c nh rõng nh c c kho b u cña t¹o hãa vµ lµ th¾ng c nh tù nhiªn. Chóng sï mêt i gi trþ tinh thçn vµ thèm mü khi bþ tµn ph v n¹n ph rõng vµ huû ho¹i rõng. II- Nguyªn nh n dén Õn ph rõng. Nguyªn nh n cña viöc ph rõng do con ng êi më mang Êt ai do trång trät vµ ch n nu«i, lµm êng, xî gç vµ khai th c l m s n. Nh ng nguyªn nh n ph rõng trùc tiõp nµy còng chýnh lµ c c dêu hiöu t c éng cña vên Ò d n sè, x héi vµ kinh tõ. C c m«h nh ph rõng th nhiòu lo¹i, cßn bèn nguyªn nh n c b n cña ph rõng îc tæng kõt trong c u: Con ng êi, nghìo ãi, lîi nhuën vµ chýnh s ch. Quan hö vµ t c éng qua l¹i gi a c c lùc l îng nµy rêt phøc t¹p, th ch thøc kh n ng cña chóng ta hióu biõt mét c ch Çy ñ hiön t îng nghiªm träng nµy. Con ng êi: vai trß phøc t¹p cña d n sè ViÖc t ng mët é d n sè do sù ph t trión tù nhiªn hay hiön t îng nhëp c Òu lµm t ng kh n ng ph rõng ë trong vïng. Khi cã thªm mçi con ng êi l¹i cã thªm nhu cçu vò nguån (thøc n, chêt èt, nhµ cöa, Êt ai ) kõt qu lµ t ng p lùc vò nguyªn liöu rõng. Sù t c éng cña mçi con ng êi t ng thªm nµy th êng kh c nhau, phô thuéc vµo nhu cçu riªng cña hä, phô thuéc vµo viöc hä cã lµm trong ngµnh n«ng - l m nghiöp hay kh«ng. Trong mét nghiªn cøu vò ph rõng ë Cèt-xta-rica, viöc t ng gêp «i sè l îng ng êi cã kh n ng canh t c t¹i nh ng vïng gçn vïng rõng lµm t ng kh n ng x y ra ph rõng trong vïng Õn 37%. Mèi liªn hö gi a sù ph t trión d n sè vµ møc é ph rõng th êng rêt râ khi kh o s t ë cêp Þa ph ng, nh ng ë cêp cao h n th kðm râ rµng h n. Tr íc tiªn lêy mét vý dô: p lùc d n sè èi víi rõng ë ch u lín h n nhiòu bêt cø vïng nµo trªn thõ giíi. Tuy nhiªn tû lö ph rõng ë ch u Phi vµ Nam Mü (7,8% vµ 4,1%) cao h n nhiòu ë ch u trong suèt nh ng n m 90 (0,7%).

4 Ch ng tr nh PHE 89 ë cêp quèc gia, mèi liªn hö gi a sù ph t trión d n sè vµ n¹n ph rõng còng kh«ng râ rµng l¾m. Mét sè Êt n íc cã tû lö t ng d n sè ng kó trong nh ng n m 90 nh ng thùc tõ l¹i cã îc é che phñ rõng. ë B ngla Ðt vµ G mbia, tû lö t ng d n sè cao (trung b nh 2,2% vµ 3,3% mçi n m, trong khi trªn thõ giíi lµ 1,4%). Tuy nhiªn mçi n íc ã l¹i cã é che phñ rõng t ng. Ên é lµ n íc «ng d n thø hai trªn thõ giíi, cã thªm 160 triöu d n trong nh ng n m 90 nh ng l¹i cã é che phñ cña rõng do viöc t ng c êng trång c y. ViÖc ã bï l¹i tû lö cao vò mêt rõng tù nhiªn. «ng Jacques Diouf - Tæng gi m èc Tæ chøc l ng thùc vµ thùc phèm FAO cña Liªn hîp quèc thùc hiön nh ng nghiªn cøu trªn vµ nhën xðt r»ng nh ng sù kh c nhau nµy (gi a c c n íc) kh«ng thó gi i thých chø b»ng p lùc d n sè èi víi rõng mµ chóng râ rµng lµ kõt qu cña sù ph t trión kinh tõ ë diön réng vµ nh ng chýnh s ch vò rõng quèc gia hay chýnh s ch sö dông Êt. Khi nhiòu nhµ ph n tých cho r»ng sù ph t trión d n sè gãp phçn vµo ph rõng c ch nµy hay c ch kh c th hä l¹i kh«ng nhêt trý îc nã ãng vai trß chýnh x c nh thõ nµo. Mét sè cho r»ng biõn éng d n sè- sù ph t trión d n sè, mët é d n sè vµ t nh tr¹ng nhëp c - lµ nh ng nguyªn nh n Çu tiªn dén Õn ph rõng. Sè kh c th kh¼ng Þnh nh ng éng lùc nµy chø lµm trçm träng hay dþu i c c nguyªn nh n c b n h n (sù nghìo ãi, chýnh s ch sö dông Êt vµ viöc tiªu thô nguyªn liöu). ë c c cêp é kh c nhau, c hai quan ióm nµy Òu kh¼ng Þnh gi trþ cña c c chýnh s ch mong muèn gi g n rõng b»ng viöc h¹ thêp nhþp é ph t trión d n sè nh viöc tiõp cën Õn ch ng tr nh kõ ho¹ch ho gia nh mét c ch tù nguyön hay h¹n chõ nhëp c tíi c c vïng nhëy c m vò sinh th i. Tr êng ph i thø ba Ýt thuyõt phôc h n, cho r»ng d n sè lµ yõu tè quan träng trong viöc ph rõng, îc nhên m¹nh h n c c c nguyªn nh n kh c îc Ò cëp ë trªn. MÆc dï kh«ng ¹t îc sù nhêt trý vò mèi liªn hö gi a d n sè vµ n¹n ph rõng nh ng ë møc é nµo ã t ng d n sè còng gãp phçn vµo viöc ã. Tuy nhiªn mèi liªn hö d n sè - ph rõng kh«ng râ rµng ë cêp quèc gia hay quèc tõ lµ do sù thay æi gi a c c Êt n íc hay c c vïng trong nh ng sù biõn æi kh c nhau g¾n víi n¹n ph rõng. NghÌo ãi: nòn n«ng nghiöp tù cung tù cêp vµ n¹n ph rõng: NghÌo ãi vµ viöc thiõu vèn, nguyªn liöu vµ kü thuët gãp phçn vµo ph rõng theo hai c ch. Thø nhêt, c c céng ång nghìo th êng kh«ng cã sù qu n lý tµi nguyªn rõng mét c ch Çy ñ nªn th êng dén Õn viöc lµm m«i tr êng xuèng cêp. C c gia nh n«ng th«n nghìo th êng nu«i sèng b n th n b»ng nòn n«ng nghiöp tù cung tù cêp, chæt ph vµ èt, sö dông l m s n lµm chêt èt, cá kh«lµm thøc n cho gia sóc vµ vët liöu x y dùng. Hä sèng trong vïng sinh th i bþ e däa. ë Burkinafaso, C«tedlvoire vµ Senegal, tû lö ph rõng cùc kú cao g¾n liòn víi viöc t ng mïa mµng (l¹c, b«ng, cµ phª, c«ca) cña c c c«ng ty lín vò xuêt khèu. ViÖc nµy trùc tiõp lêy i diön tých rõng vµ gi m nguån Êt canh t c s½n cã cña c c n«ng

5 86 X héi häc sè 1 (81), 2003 d n tù cung tù cêp, khiõn hä ph i lên chiõm Êt rõng. Thø hai, ë c c céng ång n«ng d n nghìo viöc tiõp tôc cçn thªm lao éng cho gia nh l¹i dén Õn kh n ng sinh s n cao vµ viöc t ng d n sè nhanh. Mét sè nhµ ph n tých cho r»ng viöc nµy l¹i t ng p lùc lªn nh ng c nh rõng. Lîi nhuën: sù ph t trión kinh tõ vµ viöc tiªu thô l m s n C c n íc ph t trión h n nh NhËt vµ Mü cã thó khiõn n¹n ph rõng x y ra ë c c n íc kðm ph t trión h n th«ng qua viöc nhëp khèu gç cøng nhiöt íi. NhiÒu n íc kðm ph t trión khai th c tµi nguyªn rõng cña hä Ó cã tiòn tr c c mãn nî n íc ngoµi hay tr cho hµng ho nhëp khèu ¾t tiòn cçn thiõt cho ph t trión kinh tõ. C c n íc kðm ph t trión nh Malaixia vµ In «nªxia (n i s n xuêt gçn 20% gç sµn trªn thõ giíi) èn nh ng c nh rõng cña hä Ó p øng nhu cçu cña c c n íc ph t trión. C c n íc kðm ph t trión còng cßn cã thó khiõn viöc ph rõng v ît ra ngoµi biªn giíi cña hä. LÖnh cêm ph rõng quèc gia cña Trung Quèc dén Õn viöc ph rõng rêt nhanh cña nh ng ng êi Trung Quèc ë b¾c Myanmar vµ t¹i biªn giíi víi Nga Ó p øng nhu cçu ngµy cµng t ng cña d n vò dïng å gç t¹i nhµ. ChÝnh s ch: thóc Èy viöc ph rõng C c chýnh s ch vµ ch ng tr nh cña ChÝnh phñ cã thó khuyõn khých viöc ph rõng th«ng qua viöc th ëng tiòn cho viöc më mang Êt ai vµ trî cêp cho n«ng s n vµ Çu vµo. ë Braxin n i cã 14% rõng tù nhiªn nhiöt íi bþ mêt, 60% Êt canh t c chø do 2% d n sè së h u. Sù ph n bæ Êt ai kh«ng c«ng b»ng nµy khiõn sè l îng ngµy cµng lín n«ng d n kh«ng cã Êt lên chiõm Êt rõng. Gièng ë nhiòu n íc kðm ph t trión, hö thèng Êt ph t canh ë Braxin îc tæ chøc theo chiòu h íng khuyõn khých viöc xo rõng vµ viöc canh t c, khiõn cho ng êi n«ng d n cã nhu cçu èi víi Êt ai vµ trî cêp tµi chýnh. Khi ã, ph rõng îc xem nh mét c ch Çu t cña n«ng d n Ó nhën îc quyòn së h u Êt vµ tiõp cën îc víi týn dông. Nh ng ng êi ch n nu«i gia sóc lín còng tiõn Õn vïng Amazon vµ khai ph m nh Êt lín h n cho gia sóc vµ vët nu«i kh c Ó tën dông c héi h ëng c c chýnh s ch týn dông u i kh c. KÕt qu lµ mét vïng réng lín cña khu vùc Amazon bþ ph hñy. III. KiÕn nghþ c c nhµ ho¹ch Þnh chýnh s ch: ViÖc ph rõng tiõp tôc víi tèc é hiön nay sï g y ra hëu qu to lín cho søc khoî cña con ng êi vµ hö sinh th i trªn toµn thõ giíi. Nh ng t c éng qua l¹i nh h ëng Õn ph rõng ngµy cµng mang týnh phøc t¹p, nh ng chýnh s ch Ò cëp Õn vên Ò trªn cçn dùa trªn sù kh o s t cèn thën vò t nh h nh Þa ph ng vµ nh ng yõu tè c b n nh h ëng Õn n¹n ph rõng trong vïng. nh h ëng cña biõn éng d n sè (sù ph t trión d n sè, mët é d n sè vµ viöc nhëp c ) nªn th êng xuyªn îc xem xðt cïng víi c c nguyªn nh n ph rõng kh c. Thùc chêt viöc kióm so t ph rõng ßi hái Ò cëp tíi nh ng t c éng m¹nh mï cña c c yõu tè x héi vµ d n sè.

6 Ch ng tr nh PHE 91 iòu nµy ßi hái sù tiõp cën nhiòu thµnh phçn, cô thó gåm 4 yõu tè sau: D n sè, nghìo ãi, lîi nhuën vµ chýnh s ch. Trong khi viöc èi phã víi th ch thøc nµy cßn khã kh n th c c c nh rõng trªn thõ giíi vµ nh ng nguån tµi nguyªn quý gi cçn ph i îc b o tån v søc kháe con ng êi vµ m«i tr êng xung quanh phô thuéc nhiòu vµo rõng. Nguån: B n tin M«i tr êng, Søc kháe vµ D n sè, th ng 10/2001. ñy ban nghiªn cøu d n sè Mü. Ng êi dþch: h ng loan Trªn gi s ch cña nhµ X héi häc (TiÕp theo trang 64) Ph¹m ngäc Hå: nh gi t c éng cña m«i tr êng. Nxb ¹i häc Quèc gia. 2001, 288 tr. L m quang Huyªn: N«ng nghiöp n«ng th«n Nam Bé h íng tíi thõ kû 21. Nxb Khoa häc x héi. 2002, 440 tr. TrÇn kh nh (chñ biªn): Liªn kõt ASEAN trong bèi c nh toµn cçu hãa. Nxb Khoa häc X héi, 2002, 249 tr. Hµ quõ l m: Xo ãi gi m nghìo ë vïng d n téc thióu sè ë n íc ta hiön nay: Thùc tr¹ng vµ gi i ph p. Nxb ChÝnh trþ Quèc gia. 2002, 215 tr. NhÞ Lª: MÊy vên Ò lý luën vµ thùc tiôn trong sù nghiöp x y dùng chñ nghüa x héi ë ViÖt Nam. Nxb ChÝnh trþ Quèc gia. 2001, 284 tr. Ph¹m Xu n Nam (chñ biªn): TriÕt lý mèi quan hö gi a c i kinh tõ vµ c i x héi trong ph t trión. Nxb Khoa häc x héi. 2001, 314 tr. Mai Quúnh Nam (chñ biªn): Gia nh trong têm g ng x héi häc. Nxb Khoa häc x héi. 2002, 420 tr. NguyÔn Träng Phóc: Mét sè kinh nghiöm cña ng Céng s n ViÖt Nam trong qu tr nh l nh ¹o sù nghiöp æi míi. Nxb ChÝnh trþ Quèc gia. 2001, 237 tr. Ph¹m thþ thanh: TiÕn bé vò b nh ¼ng giíi trong c«ng viöc ë ViÖt Nam. Nxb Lao éng - x héi tr. NguyÔn øc TriÒu - Vò Tuyªn Hoµng (chñ biªn): N«ng d n, n«ng nghiöp, n«ng th«n ViÖt Nam. Nxb N«ng nghiöp. 2001, 839 tr. Phan phó träng (chñ biªn): VÒ Þnh h íng x héi chñ nghüa vµ con êng i lªn chñ nghüa x héi ë ViÖt Nam. Nxb ChÝnh trþ Quèc gia. 2001, 419 tr. NguyÔn B nh Yªn: nh h ëng cña t t ëng phong kiõn èi víi con ng êi ViÖt Nam. Nxb Khoa häc x héi. 2002, 289 tr. Bé kõ ho¹ch vµ Çu t, UNDP: ViÖt Nam h íng tíi Nxb ChÝnh trþ Quèc gia TËp I, 621tr; tëp 2, 725 tr. Tæng côc thèng kª: T liöu kinh tõ - x héi 61 tønh vµ thµnh phè. Nxb Thèng kª. 2001, 599 tr.