GIA ÀÒNH HAÂN, VIÏåT - NHÛÄNG YÏËU TÖÌ TÛÚNG ÀÖÌNG VAÂ DÕ BIÏåT. Nguyïîn Vùn Tiïåp * TOÁM TÙÆT Gia àònh Haân - Viïåt coá nhûäng yïëu töë vùn hoáa tûún

GIA ÀÒNH HAÂN, VIÏåT - NHÛÄNG YÏËU TÖÌ TÛÚNG ÀÖÌNG VAÂ DÕ BIÏåT. Nguyïîn Vùn Tiïåp * TOÁM TÙÆT Gia àònh Haân - Viïåt coá nhûäng yïëu töë vùn hoáa tûúng àöìng laâ do cuâng chung loaåi hònh vùn hoáa cuãa cû dên nöng nghiïåp luáa nûúác, laåi coá quaá trònh giao lûu tiïëp xuác vúái vùn hoáa Trung Hoa trong böëi caãnh àöìng vùn nhêët laâ aãnh hûúãng cuãa Nho giaáo. Tuy nhiïn, nïëu xeát töíng thïí vaâ xeát riïng tûâng thaânh töë vùn hoáa thò cho thêëy gia àònh truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Haân vaâ Viïåt coá nhûäng neát khaác biïåt. Àiïìu naây àûúåc giaãi thñch laâ do nguöìn göëc vaâ lõch sûã töåc ngûúâi cuãa hai dên töåc Haân, Viïåt laâ khaác nhau, caách thûác tiïëp nhêån vùn hoáa Trung Hoa trong quaá trònh baãn àõa hoáa laâ khaác nhau. Hún nûäa, hai töåc ngûúâi naây laåi sinh söëng trong möi trûúâng sinh thaái khaác nhau. Coá thïí nhêån thêëy, gia àònh ngûúâi Haân vïì àaåi thïí chõu aãnh hûúãng vùn hoáa Trung Hoa nhêët laâ Nho giaáo sêu àêåm hún, tuên thuã caác giaáo lyá vaâ nghi lïî Nho giaáo sêu àêåm hún. Àiïìu naây coá thïí giaãi thñch àûúåc, laâ do cöåi nguöìn vùn hoáa Haân vaâ Haán coá nhûäng yïëu töë tûúng àöìng trong caách thûác töí chûác xaä höåi nhû tñnh tön ty, trêåt tûå theo thûá bêåc trïn dûúái, trûúác sau theo trêåt tûå àùèng cêëp rêët khoá thay àöíi. Trong khi àoá, vùn hoáa Viïåt thuöåc vùn hoáa Àöng Nam AÁ thúâi cöí, yïëu töë mêîu hïå baão lûu àêåm neát hún, noá laâm mïìm ài nhûäng yïëu töë mang tñnh quên quyïìn phuå quyïìn mang tñnh àùèng cêëp cuãa Nho giaáo khi du nhêåp vaâ tiïëp biïën vùn hoáa. Àùåt vêën àïì Viïåt Nam laâ möåt quöëc gia úã vuâng Àöng Nam AÁ, coân Haân Quöëc laâ quöëc gia úã vuâng Àöng Bùæc AÁ, nhûng hai töåc ngûúâi Haân vaâ Viïåt laåi coá nhûäng neát tûúng àöìng trong sinh hoaåt àúâi söëng gia àònh. Lyá giaãi vêën àïì naây vïì mùåt vùn hoáa coá thïí thêëy hai quöëc gia naây coá nhûäng neát àöìng quy vùn hoáa laâ do coá cuâng möåt loaåi hònh vùn hoáa nöng nghiïåp luáa nûúác nhû laâ cú têìng cuãa vùn hoáa truyïìn thöëng taåo nïn nhûäng mö thûác vùn hoáa tûúng àöìng trong hoaåt àöång mûu sinh, caách thûác töí chûác àúâi söëng xaä höåi vaâ caã trong àúâi söëng tinh thêìn têm linh. Mùåt khaác, vùn hoáa Viïåt vaâ Haân trong thúâi gian daâi cuãa lõch sûã àaä chõu aãnh hûúãng cuãa nïìn vùn hoáa Haán qua giao lûu tiïëp xuác vùn hoáa, thuöåc vïì khu vûåc bõ Haán hoáa, nùçm trong khöëi àöìng vùn (Trung Quöëc, Viïåt Nam, Haân Quöëc vaâ Nhêåt Baãn) maâ tûâ lêu caác hoåc giaã * PGS.TS. Khoa Nhên hoåc, Trûúâng ÀH KHXH&NV-ÀHQG TP.HCM. 40 K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N

Àöng phûúng hoåc tûâng noái àïën. Trong sûå aãnh hûúãng vùn hoáa Haán, Nho giaáo ghi dêëu êën sêu àêåm hún caã trong lônh vûåc sinh hoaåt àúâi söëng gia àònh Viïåt vaâ Haân. Chñnh yïëu töë naây laâm cho vùn hoáa hai dên töåc naây coá nhûäng neát tûúng àöìng rêët dïî nhêån diïån. Tuy nhiïn, bïn caånh nhûäng neát tûúng àöìng nïu trïn vùn hoáa Viïåt, Haân cuäng coá nhûäng neát dõ biïåt do àiïìu kiïån tûå nhiïn vaâ sinh thaái khaác nhau, truyïìn thöëng lõch sûã vaâ vùn hoáa töåc ngûúâi khaác nhau vaâ caách thûác tiïëp nhêån vùn hoáa Haán cuäng khaác nhau giûäa hai töåc ngûúâi. Chñnh sûå khaác biïåt naây taåo nïn nhûäng baãn sùæc riïng cuãa vùn hoáa hai töåc ngûúâi khöng lêîn vaâo àêu àûúåc. Àêy laâ vêën àïì chuáng ta cêìn quan têm trong böëi caãnh höåi nhêåp vùn hoáa giûäa hai dên töåc trong nhûäng thêåp niïn gêìn àêy. 1. Tiïëp nhêån Nho giaáo taåo nïn böëi caãnh àöìng vùn trong gia àònh Haân, Viïåt Nho giaáo laâ möåt hoåc thuyïët chñnh trõ xaä höåi vaâ àaåo àûác do Khöíng Tûã (551-479 tr. CN) saáng lêåp vaâo thúâi kyâ Xuên Thu Chiïën Quöëc. Hoåc thuyïët Nho giaáo rêët coi troång gia àònh vaâ doâng hoå chûáa àûång nhiïìu nöåi dung thêm thuáy, yá nghôa sêu xa, liïn quan àïën nhiïìu phaåm truâ àaåo àûác vaâ cuöåc söëng cuãa con ngûúâi. Khi coi gia àònh laâ cú súã cuãa xaä höåi, Nho giaáo nïu cao nguyïn lyá thiïn haå quöëc gia vaâ dêîn giaãi rùçng Göëc cuãa thiïn haå laâ úã nûúác, göëc cuãa nûúác laâ úã nhaâ (Thiïn haå chi baãn taåi quöëc, quöëc chi baãn taåi gia) [Maånh Tûã, Ly lêu thûúång 5]. Búãi vêåy, muöën trõ quöëc, trûúác hïët phaãi yïn nhaâ. Nho giaáo xêy dûång nïn nhûäng möëi quan hïå chùåt cheä trong gia àònh: cha nïn cha, con nïn con, anh nïn anh, em nïn em, chöìng nïn chöìng, vúå nïn vúå thïë laâ gia àaåo chñnh (phuå phuå, tûã tûã, huynh huynh, àïå àïå, phu phu, phuå phuå, nhi gia àaåo chñnh) [Kinh dõch]. Trong ba möëi quan hïå cha con, chöìng vúå, anh em thò quan hïå cha con, anh em tiïu biïíu bùçng chûä hiïëu vaâ àïî àûúåc Nho giaáo tön lïn rêët cao, àùåt vaâo võ trñ àùåc biïåt quan troång trúã thaânh caái cöët loäi cuãa caác quan hïå xaä höåi trong nùm möëi (nguä luên) laâ vua töi, cha con, chöìng vúå, anh em, beâ baån vaâ caác möëi quan hïå khaác: thêìy troâ, lúán beá, chuã khaách. Nho giaáo coi coá àûúåc hiïëu, àïî ùæt coá àûúåc caác àûác khaác. Hiïëu àïî laâ göëc maâ ngûúâi quên tûã phaãi nùæm lêëy, vò caái göëc àûúåc vûäng töët, tûå nhiïn àaåo lyá tûâ àoá maâ sinh ra. Nho giaáo àïì cao chûä hiïëu lïn töåt àónh: Haânh vi cuãa ngûúâi ta khöng gò lúán bùçng chûä hiïëu vaâ trong caác töåi thò cuäng khöng coá töåi naâo lúán hún töåi bêët hiïëu. Nho giaáo cho rùçng laâm cha meå àûúåc tön troång laâ bêåc thaánh hiïëu cao nhêët, khöng laâm nhuåc àïën cha meå laâ bêåc hiïëu thûá hai, coá thïí nuöi cha meå laâ bêåc hiïëu cuöëi cuâng. Nho giaáo rêët coi troång giaáo duåc gia àònh. Àoá laâ trûúâng hoåc àêìu tiïn àïí con ngûúâi ài vaâo xaä höåi thên yïu cha meå mònh, kïë àoá maâ cû xûã coá nhên vúái ngûúâi àúâi. Cuäng vêåy, muöën àaánh giaá àuáng phêím chêët cuãa möåt con ngûúâi úã ngoaâi xaä höåi, muöën xem coá nïn sûã duång hoùåc cên nhùæc hoå hay khöng, thò trûúác hïët phaãi xem tû caách, thaái àöå cuãa ngûúâi àoá trong gia àònh ra sao. Coá àöëi xûã töët trong gia àònh, thò múái coá àöëi xûã töët ngoaâi xaä höåi bêåc quên tûã coá ùn úã húåp yá moåi ngûúâi trong nhaâ, múái coá thïí daåy ngûúâi trong nûúác. Nïëu nhû trong möåt nûúác quyïìn uy tuyïåt àöëi cuãa nhaâ vua àûúåc xaác lêåp búãi leä dûúái gêìm trúâi khöng chöî naâo laâ khöng phaãi àêët cuãa vua thò úã trong nhaâ quyïìn uy tuyïåt àöëi thuöåc vïì ngûúâi cha, ngûúâi chuã súã hûäu chñnh thûác toaân böå taâi saãn, ruöång àêët cuãa gia àònh. Nho giaáo thûúâng tuyïåt àöëi uy quyïìn cuãa vua vaâ cuãa ngûúâi cha, àöìng thúâi cuäng chó nhùæc túái böín phêån àún phûúng cuãa bïì töi àöëi vúái vua, cuãa ngûúâi con àöëi vúái cha meå maâ thöi. Cuöåc söëng vúå chöìng laâ cú súã töìn taåi cuãa gia àònh. Nhûng xuêët phaát tûâ quan àiïím coi troång huyïët thöëng vaâ thaái àöå coi reã phuå nûä (xïëp àaân baâ vaâ boån tiïíu nhên vaâo cuâng möåt duöåc laâ haång ngûúâi khoá nuöi daåy), Nho giaáo àùåt tònh nghôa anh em cao hún tònh nghôa vúå chöìng. Vúå chïët coá thïí lêëy vúå khaác, chûá anh em khöng coân biïët ai maâ thay thïë. Bêët bònh àùèng nam nûä àûúåc Nho giaáo àïì cao búãi tûá àûác (cöng, dung, ngön, haånh - hiïíu theo luác bêëy giúâ), ngûúâi phuå nûä phaãi gheáp vaâo khuön pheáp, biïët tûå kiïìm chïë, chõu thuêìn dûúäng àïí nghe lúâi, nhûúâng nhõn, chõu àûång hy sinh. Phaãi àeo àùèng caái àaåo tam toâng (taåi gia toâng phuå, xuêët giaá toâng phu, phu tûã toâng tûã): úã nhaâ theo cha, qua nhaâ ngûúâi theo chöìng, chöìng chïët theo con, ngûúâi àaân baâ suöët àúâi phuå thuöåc vaâo ngûúâi àaân öng, duâ àoá laâ cha, laâ chöìng, hay con trai cuãa mònh. Cuäng khöng keám phêìn aác nghiïåt laâ àaåo lyá vïì tiïët haånh. Ngûúâi àaân öng coá thïí nùm thï, baãy thiïëp nhûng ngûúâi àaân baâ khöng thïí lêëy hai chöìng cuäng vñ nhû bêåc trung thêìn khöng thïí thúâ hai vua. Cuäng tûâ quan niïåm coi troång huyïët thöëng, Nho giaáo àoâi hoãi sûå gùæn boá chùåt cheä giûäa caác thaânh viïn KHOA HOÏ C X AÕÕ HOÄ I VAØØ N HAÂ N VAÊ N 41

trong gia àònh, möåt doâng hoå. Nho giaáo kïu goåi tònh yïu thûúng àuâm boåc. Nhûäng ngûúâi cuâng nhaâ, cuâng hoå khuyïën khñch cöí vuä lêîn nhau àïí giûä gòn danh dûå vaâ phaát huy truyïìn thöëng gia àònh, cuãa doâng hoå. Nhûäng nghi thûác ûáng xûã haâng ngaây, nhûäng lúâi rùn daåy cuãa öng cha vúái nhûäng gia huêën, gia ngûä àûúåc lûu truyïìn àúâi àúâi con chaáu. Viïåc thúâ cuáng öng baâ, töí tiïn, cha meå, viïåc xêy dûång nhaâ thúâ, viïåc sûãa sang möì maã, ghi cheáp gia phaã àïìu goáp phêìn laâm khùng khñt thïm möëi quan hïå gia àònh, gia töåc. Àoá laâ àiïìu töët àeåp cuãa tònh ngûúâi àûúåc naãy sinh tûâ àoá. Tuy nhiïn, trïn bònh diïån khaác, khi nhûäng quan hïå trïn bõ chi phöëi búãi nhûäng àiïím lïåch laåc vïì huyïët thöëng, búãi loâng tham ñch kyã nhêët laâ sûå tranh giaânh quyïìn lúåi kinh tïë, àõa võ chñnh trõ, xaä höåi trong laâng xaä thò khöng ñt nhûäng tiïu cûåc diïîn ra. Nho giaáo hö haâo: Ngûúâi nhên phaãi yïu thûúng têët caã, nhûng trûúác hïët phaãi yïu thûúng keã thên töåc vaâ ngûúâi taâi àûác (Nhên giaã vö bêët aái giaã, cêëp thên hiïìn chi vuå) [Maånh Tûã, Têån têm, Thûúång 46]. Hoùåc bêåc quên tûã khöng nïn boã rúi ngûúâi thên thñch (Quên tûã bêët thñ kyâ thên) [Luêån ngûä, Vi tûã, 10]. Vaâ thûåc tïë hún Àöëi vúái keã thên töåc mònh cûá àùåt lïn nhûäng chûác vuå cao, gia tùng böíng löåc cho hoå, doâng hoå yïu gheát ai mònh cuäng yïu gheát theo (Tön kyâ võ, troång kyâ löåc, àöìng kyâ hiïëu öë) [Trung dung, 20]. Sûå thiïn võ trong quan hïå huyïët thöëng dêîn àïën tònh võ kyã gia àònh, chuã nghôa beâ phaái diïîn ra gêy nhiïìu tiïu cûåc trong laâng xaä caác nûúác chõu aãnh hûúãng cuãa Nho giaáo. ÚÃ Viïåt Nam, Nho giaáo àûúåc truyïìn baá tûâ thúâi Bùæc thuöåc theo goát chên xêm lûúåc cuãa phong kiïën phûúng bùæc, nhûng aãnh hûúãng cuãa noá trong thúâi kyâ naây khöng sêu àêåm vò àoá laâ hïå tû tûúãng cuãa keã xêm lûúåc. Trong thúâi kyâ phong kiïën àöåc lêåp tûå chuã sau nùm 938 cho àïën cuöëi thúâi nhaâ Nguyïîn, Nho giaáo maâ chuã yïëu laâ Töëng Nho laåi àûúåc tiïëp nhêån möåt caách hïå thöëng hún àïí àaáp ûáng nhu cêìu xêy dûng möåt nhaâ nûúác theo mêîu hònh Nho giaáo. Tûâ thúâi Lyá, Nho giaáo àûúåc du nhêåp, nhûng phaãi àïën Lï sú thò múái trúã thaânh quöëc giaáo, tiïëp theo àoá cho túái thúâi kyâ nhaâ Nguyïîn Nho giaáo laâ hïå tû tûúãng cuãa giai cêëp phong kiïën thöëng trõ úã Viïåt Nam. Khaác vúái caác tön giaáo khaác, Nho giaáo ài sêu vaâo caác lônh vûåc giaáo duåc quöëc hoåc, ngêëm sêu vaâo suy nghô vaâ haânh vi cuãa con ngûúâi, trúã thaânh nhûäng phong tuåc têåp quaán trong àúâi söëng sinh hoaåt thûúâng nhêåt cuãa ngûúâi Viïåt nhêët laâ têìng lúáp trïn trong xaä höåi. Nhûäng giaá trõ cuãa Nho giaáo trúã thaânh chuêín mûåc àaåo àûác maâ moåi ngûúâi phaãi noi theo vaâ thûåc haânh kïí caã nhûäng mùåt tiïu cûåc cuãa noá. Vaâo nhûäng thêåp niïn àêìu thïë kyã XX giaáo duåc Nho giaáo suy taân, tû tûúãng Nho giaáo bùng hoaåi nhûng noá àûúåc thûâa kïë trao truyïìn quan nhiïìu thïë hïå cho túái ngaây nay trong phong tuåc têåp quaán, löëi söëng gia àònh, quan hïå doâng hoå khöng chó trong cuöåc söëng haâng ngaây maâ caã trong àúâi söëng tinh thêìn têm linh. Nho giaáo àûúåc du nhêåp vaâo Haân Quöëc tûâ thúâi kyâ ba vûúng quöëc (vaâo khoaãng thïë kyã thûá IV) nhûng phaát huy aãnh hûúãng nhiïìu hún úã thúâi kyâ Koryo, khi Tên Nho giaáo bùæt àêìu lan truyïìn úã Haân Quöëc. Tên Nho àaä trúã thaânh tû tûúãng chuã àaåo trong triïìu àaåi phong kiïën cuãa nhaâ Yi Choson, lêåp nïn vaâo nùm 1392. Nho giaáo àaä àûúåc xem nhû laâ möåt tû tûúãng hoaân haão àïí xêy dûång möåt nhaâ nûúác töët. Nho giaáo ngaây caâng àûúåc quan têm nhiïìu hún trong thúâi kyâ trõ vò cuãa vûúng triïìu Yi Choson. Trong thúâi kyâ thûá hai (thïë kyã XVI àûúåc àaánh dêëu búãi sûå xuêët hiïån cuãa caác nhaâ triïët hoåc löîi laåc nhêët cuãa nïìn Nho giaáo Haân Quöëc nhû Lyá Hoaáng vaâ Lyá Nhõ. Vaâo thúâi kyâ thûá ba (thïë kyã XVII) böåc löå qua sûå thay àöíi trong hoå töåc vaâ gia àònh, nhêën maånh vai troâ trûúãng nam trong hïå thöëng phuå hïå. Àïën thïë kyã XVIII thò triïìu àònh kïí tûâ vua àïën caác quan laåi àïìu laâ nhûäng Nho gia. Cuöëi thïë kyã XIX khi böëi caãnh chñnh trõ xaä höåi thay àöíi, Nho giaáo bõ suy vi vaâ coá nhiïìu hoåc giaã àaä phï bònh, chó trñch Nho giaáo. So vúái caác tön giaáo khaác, Nho giaáo coá aãnh hûúãng sêu àêåm hún caã, aãnh hûúãng àïën àúâi söëng cuãa nhên dên Haân Quöëc hún bêët kyâ möåt tön giaáo vaâ tû tûúãng triïët hoåc naâo khaác. Cuäng nhû úã Viïåt Nam, Nho giaáo Haân Quöëc ùn sêu vaâo nhûäng giaá trõ àaåo àûác qua hïå thöëng giaáo duåc Nho giaáo, sinh hoaåt Nho giaáo trúã thaânh têåp tuåc trong cuöåc söëng thûúâng nhêåt tûâ nghi lïî cho àïën tñn ngûúäng trong gia àònh vaâ xaä höåi, lûu truyïìn qua truyïìn thöëng vùn hoáa, xaä höåi trong quaá trònh tiïëp biïën vùn hoáa. Chñnh sûå tiïëp nhêån Nho giaáo Viïåt Nam vaâ Haân Quöëc trong möåt thúâi kyâ lõch sûã daâi àaä taåo nïn mêîu söë chung cho sûå tûúng àöìng giûäa vùn hoáa Haân vaâ Viïåt maâ sûå thïí hiïån roä neát nhêët laâ trong àúâi söëng sinh hoaåt gia àònh, doâng hoå, laâng xaä vaâ caã quöëc gia maâ cho túái hiïån nay duâ Nho giaáo khöng coân töìn 42 K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N

taåi nûäa thò aãnh hûúãng cuãa noá vêîn coân sêu àêåm trong nïëp caãm, nïëp söëng vaâ ûáng xûã cuãa con ngûúâi trong quan hïå gia àònh, doâng hoå, laâng xaä vaâ ngoaâi xaä höåi. Dô nhiïn, khi Nho giaáo du nhêåp vaâo Haân Quöëc vaâ Viïåt Nam trong nhûäng böëi caãnh lõch sûã vaâ vùn hoáa khaác nhau vaâ sûå tiïëp biïën vùn hoáa cuäng khaác nhau trong quaá trònh baãn àõa hoáa Nho giaáo àïí hònh thaânh möåt baãn sùæc Nho giaáo Haân Quöëc vaâ Nho giaáo Viïåt Nam thò àûúng nhiïn coá sûå dõ biïåt laâ àiïìu khöng coân baân caäi. 2. Sûå tûúng àöìng vaâ khaác biïåt trong sinh hoaåt gia àònh Viïåt, Haân Cuâng tiïëp nhêån Nho giaáo, nhûng cú têìng xaä höåi vaâ vùn hoáa truyïìn thöëng cuãa hai dên töåc laâ khaác nhau; trong luác cú têìng vùn hoáa ngûúâi Viïåt coân baão lûu khaá àêåm neát yïëu töë vùn hoáa mêîu hïå cuãa vùn hoáa Àöng Nam AÁ thò cú têìng vùn hoáa ngûúâi Haân trûúác khi chõu aãnh hûúãng cuãa Nho giaáo àaä mang àêåm yïëu töë vùn hoáa phuå quyïìn vúái möåt xaä höåi coi troång tön ti, thûá bêåc vaâ àûúåc töí chûác theo chïë àöå àùèng cêëp. Búãi vêåy khi tiïëp thu Nho giaáo vùn hoáa Viïåt àaä tiïëp biïën; möåt mùåt vêîn tiïëp nhêån vùn hoáa Nho giaáo mang àêåm yïëu töë phuå quyïìn nhûng vêîn baão lûu nhûäng yïëu töë vùn hoáa mêîu hïå truyïìn thöëng; trong khi àoá vùn hoáa Haân vöën mang àêåm yïëu töë phuå quyïìn, tön ti, thûá bêåc, àùèng cêëp khi tiïëp nhêån Nho giaáo vöën àïì cao quên quyïìn vaâ phuå quyïìn vúái trêåt tûå thûá bêåc nïn yïëu töë vùn hoáa phuå quyïìn àêåm neát hún vaâ tiïu biïíu hún thïí hiïån roä neát trong quan hïå gia àònh vaâ doâng hoå vaâ múã röång ra trong caác quan hïå xaä höåi khaác. Cuâng chõu aãnh hûúãng cuãa Nho giaáo, gia àònh Haân, Viïåt thûúâng coá hai loaåi hònh cú baãn: gia àònh múã röång (àaåi gia àònh) vaâ tiïíu gia àònh. Àaåi gia àònh Viïët vïì gia àònh truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Haân trong lõch sûã, nhaâ nghiïn cûáu Haân Quöëc Kim Myung Ja viïët: Gia àònh truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Haân laâ loaåi gia àònh trûåc hïå thûúâng coá 3, 4 thïë hïå cuâng chung söëng dûúái möåt maái nhaâ. Loaåi gia àònh naây coi troång quan hïå böë con hún laâ möëi quan hïå vúå chöìng theo quan niïåm duy trò truyïìn thöëng gia àònh. Gia àònh naây coá thïí göìm nhûäng thaânh viïn trûåc hïå hoùåc chûa lêåp gia àònh vaâ nhûäng quan hïå hön nhên nhû dêu rïí [9, 26]. Kiïíu gia àònh lúán naây vêîn töìn taåi cho àïën ngaây nay laâ nhúâ nhûäng nghi lïî, pheáp tùæc, huêën àiïìu cuäng nhû nhûäng luêåt lïå, têåp quaán xaä höåi. Caác möëi quan hïå giûäa caác thaânh viïn trong gia àònh múã röång thïí hiïån úã caách ùn noái, xûng hö, giao tiïëp. Trong khi ngûúâi phûúng Têy chêëp nhêån möåt caách goåi chung, chùèng haån tiïëng Anh chó duâng möåt tûâ aunt chó chung cho caã cö, dò, thñm, múå, baác gaái hoùåc tûâ grandfather, grandmother àïí chó öng nöåi lêîn öng ngoaåi, baâ nöåi lêîn baâ ngoaåi thò trong tiïëng Haân coá nhiïìu tûâ àïí phên biïåt giûäa anh, em trai cuãa meå (cêåu) oe suk bu hoùåc oe sam chon vúái anh em trai cuãa böë hoùåc chuá suk bu hoùåc sam chon. Ngûúâi Viïåt cuäng coá caách xûng hö giöëng tiïëng Haân trong caách goåi öng baâ nöåi, ba, meå, chuá, baác, cêåu, cö, dò, v.v... Loaåi gia àònh tûâ ba thïë hïå trúã lïn thûúâng laâ nhûäng gia àònh trong àoá öng, baâ àûúåc ngûúâi trûúãng nam nuöi dûúäng theo quan niïåm truyïìn thöëng theo nguyïn tùæc trûúãng thûúång cuãa Nho giaáo. Chñnh vò vêåy, ngûúâi trûúãng nam vêîn àûúåc coi laâ ngûúâi kïë thûâa gia taâi vaâ coá àêìy àuã quyïìn haânh cuâng nghôa vuå duy trò, phaát triïín gia phaã, töåc hoå. Khi chia taâi saãn cho caác con úã riïng, bao giúâ con trai caã cuäng àûúåc phêìn hún, ngûúåc laåi con gaái khoá coá thïí àûúåc chia taâi saãn, chó àûúåc nuöi nêëng cho àïën khi lêëy chöìng theo quan niïåm xuêët giaá ngoaåi nhên cuãa ngûúâi Haân hay con gaái laâ con ngûúâi ta cuãa ngûúâi Viïåt, lêëy chöìng röìi thò thuöåc gia àònh chöìng. Trong gia àònh truyïìn thöëng ngûúâi Haân coá sûå phên chia ngöi thûá roä rïåt àïí duy trò tön ty trêåt tûå giûäa caác thaânh viïn trong gia àònh. Möëi quan hïå giûäa cha meå, con caái, anh em, vúå chöìng àïìu laâ möëi quan hïå chi phöëi, phuåc tuâng. Quan niïåm naây aãnh hûúãng àïën quan niïåm hön nhên laâ cö dêu phaãi phuåc tuâng böë meå chöìng vaâ caác bêåc coá vai vïë cao hún chöìng theo àuáng thûá bêåc thñch húåp trong gia àònh. Cö dêu àûúåc xem laâ ngûúâi ngoaâi nhêåp vaâo gia àònh ngûúâi chöìng, nïn naâng àûúåc meå chöìng àaâo taåo, daåy döî àïí thñch ûáng vaâ hoâa nhêåp vaâo gia àònh chöìng. Thöng thûúâng quy mö àaåi gia àònh cuãa ngûúâi Haân cuäng giöëng nhû Viïåt laâ àaåi gia àònh göìm ba thïë hïå coá 2 cùåp vúå chöìng göìm böë meå giaâ vaâ vúå chöìng ngûúâi con trai trûúãng vaâ con chaáu cuãa hoå, cuâng KHOA HOÏ C X AÕÕ HOÄ I VAØØ N HAÂ N VAÊ N 43

söëng chung, coá cú súã kinh tïë chung. Loaåi gia àònh naây coá xu hûúáng haåt nhên hoáa khi böë meå giaâ yïëu vaâ mêët ài chó coân laåi cùåp vúå chöìng con trai trûúãng vaâ con caái cuãa hoå. Caác con trai thûá khi lêåp gia àònh thûúâng taách höå ra söëng úã riïng. Xeát vïì quy mö vaâ cêëu truác àaåi gia àònh Haân vaâ Viïåt coá nhûäng àiïím chung laâ quy mö nhoã (3 thïë hïå, 2 cùåp vúå chöìng). Loaåi gia àònh naây thñch húåp vúái nïìn kinh tïë nöng nghiïåp tiïíu nöng truyïìn thöëng. Àiïìu naây khaác vúái àaåi gia àònh ngûúâi Haán Trûng Quöëc laâ tam, tûâ àaåi àöìng àûúâng göìm nhiïìu thïë hïå, cuâng nhiïìu cùåp vúå chöìng vaâ con chaáu cuãa hoå cuâng úã chung hònh thaânh nïn caác gia trang lúán nhû Vûúng gia trang, Quaách gia trang nhêët laâ nhûäng gia àònh danh gia voång töåc cuãa quyá töåc, quan laåi phong kiïën xûa. 2.1. Tiïíu gia àònh Bïn caånh àaåi gia àònh, tiïíu gia àònh vêîn laâ loaåi hònh chiïëm àa söë trong xaä höåi truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Haân cuäng tûúng tûå nhû ngûúâi Viïåt. Lyá do àún giaãn laâ, trong nïìn kinh tïë nöng nghiïåp tiïíu nöng, tiïíu gia àònh dïî daâng hún trong viïåc töí chûác saãn xuêët cuäng nhû quan hïå gia àònh cuäng ñt phûác taåp hún. Phêìn lúán tiïíu gia àònh àûúåc taách ra tûâ àaåi gia àònh khi caác con trai thûá lêëy vúå sau möåt thúâi gian chuêín bõ àêìy àuã caác àiïìu kiïån taách höå úã riïng. Gia àònh nhoã, cú cêëu àún giaãn chó coá vúå chöìng vaâ con caái chûa kïët hön. 2.2. Quan hïå gia àònh Gia àònh laâ möåt xaä höåi thu nhoã, trong àoá möîi thaânh viïn trong gia àònh àûúåc thiïët lêåp trïn cú súã gùæn boá vúái nhau búãi quan hïå huyïët thöëng (böë meå vúái con caái vaâ con caái vúái nhau) vaâ quan hïå hön nhên (vúå vúái chöìng) tûâ caác möëi quan hïå naây dêîn àïën caác möëi quan hïå khaác vïì kinh tïë, phaáp lyá, àaåo àûác, têm lyá... Gia àònh ngûúâi Haân kïë thûâa vaâ baão lûu caác giaá trõ truyïìn thöëng, àùåc biïåt dûúái thúâi àaåi Chosun (1392-1910) do chõu aãnh hûúãng sêu sùæc cuãa Nho giaáo nhúâ àoá caác thiïët chïë hoùåc quan hïå gia àònh trûåc hïå àûúåc xaác lêåp chñnh thûác vaâ phöí biïën. Gia àònh ngûúâi Haân cuäng nhû ngûúâi Viïåt theo chïë àöå phuå quyïìn, ngûúâi cha, ngûúâi chöìng laâ ngûúâi laänh àaåo gia àònh àiïìu haânh moåi cöng viïåc tûâ saãn xuêët, laâm ùn àïën nhûäng cöng viïåc khaác nhû ma chay, cûúái xin. Trong gia àònh ngûúâi Haân coá sûå phên biïåt tön ti trêåt tûå roä rïåt hún ngûúâi Viïåt. Quyïìn haânh trong gia àònh thuöåc vïì thïë hïå cao tuöíi, vaâ trong cuâng möåt thïë hïå ngûúâi trïn bao giúâ cuäng coá quyïìn hún keã dûúái. Tön ti trêåt tûå àoá àaä ùn sêu vaâo têm trñ ngûúâi Haân tûâ xûa àïën nay. Àùåc biïåt ngûúâi cha coá quyïìn tuyïåt àöëi trong gia àònh quên, sû, phuå nhêët thïí (vua, thêìy, cha laâ nhû nhau). Caác quyïìn haån cuãa ngûúâi cha thûúâng trao cho con trai trûúãng vaâ sau àoá laâ chaáu àñch tön. Thaânh phêìn gia trûúãng naây luön àûúåc ûu àaäi, coá quyïìn vaâ chõu traách nhiïåm nuöi dûúäng böë meå giaâ, thûâa kïë gia taâi, gia nghiïåp, thúâ phuång vaâ lûu giûä huyïët thöëng trong chïë àöå gia trûúãng vaâ phuå quyïìn. Khi öng baâ coân söëng thò quyïìn àoá thuöåc vïì öng baâ. Ngûúâi cha hay con trai trûúãng thay thïë, sûã duång phuå quyïìn khi öng, baâ qua àúâi. Quyïìn thûâa kïë taâi saãn daânh riïng cho con trai, nhêët laâ con trai caã àûúåc phêìn nhiïìu hún vò phaãi nuöi dûúäng böë meå giaâ vaâ thúâ cuáng töí tiïn; trong khi àoá con gaái khöng àûúåc quyïìn thûâa kïë taâi saãn, vò khi ài lêëy chöìng thuöåc vïì ngûúâi nhaâ chöìng. Chñnh vò thïë, ngûúâi Haân thûúâng daåy tûâ têëm beá rùçng, con trai thûúâng thïí hiïån tñnh ra oai, con gaái daåy tñnh khiïm nhûúâng vaâ phuåc tuâng. Quan hïå trong gia àònh rêët tûå nhiïn khiïën quan niïåm troång nam khinh nûä vaâ viïåc ûu tiïn sinh con trai laâ phöí biïën cho túái ngaây nay. Do chïë àöå gia trûúãng phuå quyïìn, nhiïìu ngûúâi Haân vêîn noái rùçng, àaân öng khöng àûúåc xuöëng bïëp vaâ àaân öng lo viïåc bïn ngoaâi vaâ àaân baâ lo viïåc bïëp nuác vaâ nöåi trúå. Quan niïåm naây ùn sêu vaâo quan hïå gia àònh vaâ cuäng laâ caách àûúåc phaái maây rêu hoùåc böë, meå chöìng baão vïå àïí giaáo huêën cho vúå vaâ con dêu phuåc tuâng hoå. Sau khi ài lêëy chöìng, ngûúâi phuå nûä àöíi sang hoå nhaâ chöìng, trong gia phaã khöng bao giúâ ghi tïn cuãa ngûúâi vúå, traái laåi phuå nûä Viïåt khi lêëy chöìng vêîn mang hoå nhaâ mònh. Cuâng chõu aãnh hûúãng Nho giaáo nhûng quan hïå trong gia àònh Viïåt khöng coá quaá sûå caách biïåt, ñt nhiïìu bònh àùèng hún mùåc duâ vêîn giûä pheáp tön ti. Chùèng haån, khi cha meå giaâ coân söëng, nhûng luöëng tuöíi thò quyïìn haânh trong gia àònh súám trao laåi cho con trai trûúãng, quyïìn haânh cuãa ngûúâi cha giaâ chó mang tñnh biïíu tûúång. Quan hïå vúå chöìng cuäng bònh àùèng hún. Theo nguyïn lyá Nho giaáo, ngûúâi vúå úã thên phêån phuå thuöåc, nhûng trïn thûåc tïë, ngûúâi vúå khöng chó lo cöng viïåc àöìng aáng maâ coân lo caác cöng viïåc khaác trong gia àònh, mua sùæm àöì duâng, cöng viïåc nöåi trúå vaâ laâ ngûúâi giûä tay hoâm chòa khoáa, ngûúâi giûä tiïìn baåc chi 44 K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N

tiïu moåi cöng viïåc trong gia àònh maâ khöng cêìn thiïët hoãi yá kiïën chöìng trûâ nhûäng cöng viïåc àaåi sûå. Viïåc nuöi daåy con caái dûúâng nhû ngûúâi meå giûä vai troâ chñnh. Ngûúâi phuå nûä theo luêåt Höìng Àûác thúâi Lï sú coân àûúåc thûâa kïë taâi saãn, àûúåc chia taâi saãn cuãa cha meå. Trong viïåc mua baán àiïìn saãn, luêåt Höìng Àûác quy àõnh phaãi coá yá kiïën cuãa ngûúâi vúå thò viïåc mua baán múái coá àêìy àuã giaá trõ phaáp lyá. Trong quan hïå vúå chöìng, trong nhiïìu trûúâng húåp luêåt phaáp cho pheáp ngûúâi vúå laâm chuã súã hûäu ruöång àêët trong caác khïë ûúác mua baán àêët àai. Trong quan hïå hön nhên, luêåt Höìng Àûác quy àõnh, nïëu ngûúâi chöìng xa nhaâ 5 thaáng maâ khöng coá àoaái hoaâi túái gia àònh vúå con, muöån hún laâ 3 nùm maâ khöng coá tin tûác vïì vúái gia àònh thó ngûúâi vúå àûúåc quyïìn viïët àún ly dõ vaâ trònh vúái quan chûác súã taåi giaãi quyïët khöng chúâ yá kiïën cuãa ngûúâi chöìng. Trong quan niïåm dên gian cuäng coá sûå bònh àùèng nam nûä trong gia àònh cuãa chöìng, cöng vúå. Nho giaáo thûúâng aãnh hûúãng àêåm hún trong gia àònh quan laåi, nhûäng ngûúâi Nho hoåc, coân nhûäng ngûúâi nöng dên úã laâng xaä ñt aãnh hûúãng Nho giaáo thò tñnh tön ti, phuå quyïìn ñt aãnh hûúãng hún. Luâi vïì phña nam, trong quaá trònh Nam tiïën, ngûúâi Viïåt Nam böå, aãnh hûúãng Nho giaáo nhaåt nhoâa hún thò quan hïå gia àònh caâng dên chuã, bònh àùèng hún. Ngûúâi thúâ cuáng töí tiïn vaâ nuöi dûúäng böë meå giaâ khöng nhêët thiïët laâ con trai trûúãng maâ coá thïí laâ con trai thûá thêåm chñ laâ con gaái vaâ rïí nuöi böë meå vúå. Phên chia taâi saãn trong gia àònh chia àïìu cho caã con trai vaâ con gaái bêët luêån caã, thûá. Nguyïn tùæc phuå quyïìn vaâ trûúãng thûúång khöng coân coá uy quyïìn tuyïåt àöëi. Trong àaåi gia àònh phöí biïën laâ cùåp vúå chöìng con trai caã úã chung vúái böë meå giaâ, vò vêåy quan hïå giûäa meå chöìng vaâ naâng dêu luön laâ vêën àïì cùng thùèng. Truyïìn thöëng vùn hoáa gia àònh Haân coi troång thûá bêåc, tuöíi taác caã vïì hai giúái: nam vaâ nûä. Vò vêåy, quan hïå meå chöìng naâng dêu laâ quan hïå trïn dûúái, naâng dêu phaãi phuåc tuâng meå chöìng theo quy phaåm gia trûúãng àaä quy àõnh. Ngûúâi con dêu phaãi coá traách nhiïåm phuång dûúäng böë meå chöìng theo hònh thûác Si-chip-sa-ri (ba nùm muâ, ba nùm àiïëc, ba nùm cêm) cuãa con dêu trong gia àònh. Ngûúâi ta luön àïì cao sûå hy sinh cuöåc söëng lûáa àöi cuãa vúå chöìng àïí con dêu phuång dûúäng böë meå chöìng. Xung àöåt têm lyá diïîn ra trong gia àònh khi meå chöìng daânh tònh caãm cho con trai vaâ coi nheå con dêu; trong khi àoá con dêu laåi muöën chöìng daânh tònh yïu cho mònh nhiïìu hún gêy nïn sûå khoá xûã cho ngûúâi con trai. Quan hïå anh em àûúåc Nho giaáo àïì cao vúái chûä Àïî, tûác anh em phaãi thûúng yïu, giuáp àúä lêîn nhau. Vúå coá thïí boã nhûng anh em khöng thïí boã nhau. Ngûúâi Haân vaâ Viïåt cuäng vêåy. Quan hïå anh em laâ quan hïå cöët nhuåc sinh thaânh, coá nhûäng quy àõnh raâng buöåc thiïng liïng. Trong gia àònh ngûúâi Haân, thöng thûúâng ngûúâi anh caã coá traách nhiïåm nuöi dûúäng böë meå giaâ, thúâ phuång töí tiïn vaâ laâ ngûúâi àaåi diïån cho anh em trong nhaâ, quyïìn haån chó sau cha meå, àûúåc mong àúåi ûáng xûã töët vúái hoå haâng thên töåc vaâ haâng xoám laáng giïìng cuâng ngûúâi thên trong gia àònh. Vò thïë, ngûúâi con trai trûúãng thûúâng àûúåc moåi thaânh viïn khaác trong gia àònh yïu thûúng tön troång vaâ àûúåc anh em yïu quyá. Chñnh vò vêåy, trûúãng nam taåo ra vaâ tòm caách duy trò möëi quan hïå anh em hoâa thuêån, tûúng thên, tûúng aái lêîn nhau, giuáp caác thaânh viïn khaác coá traách nhiïåm vaâ nghôa vuå àöëi vúái gia àònh vaâ cöë gùæng hoâa thuêån àïí cha meå yïn loâng. Möëi quan hïå anh em trong xaä höåi Haân Quöëc àûúåc coi troång. Anh em ngûúâi Haân duâ úã riïng, vêîn àoaân kïët tûúng thên, tûúng aái lêîn nhau vaâ thûúâng hoåp mùåt trong nhûäng ngaây giöî töí hay döî öng baâ, àïí quan têm giuáp àúä lêîn nhau trong cuöåc söëng. Àöëi vúái anh caã, em trai, em gaái phaãi ùn noái lïî pheáp, duâng nhûäng tûâ tön kñnh àöëi vúái anh caã, tön troång nhûäng yá kiïën cuãa anh caã. Viïåc phên chia taâi saãn thûúâng ûu tiïn cho anh caã vò phaãi nuöi dûúäng vaâ chùm soác böë meå giaâ. Thñ duå trong möåt gia àònh coá 3 con, thò anh caã luön àûúåc hûúãng ½ taâi saãn, hai ngûúâi em coân laåi möîi ngûúâi chó àûúåc hûúãng ¼ taâi saãn [8]. Dûåa vaâo quan niïåm cuãa Nho giaáo nïn ngûúâi Haân coi troång tön ti trêåt tûå vïì tuöíi taác, giai cêëp, thïë hïå trong gia àònh vaâ ngoaâi xaä höåi úã mûác àöå maånh hún so vúái ngûúâi Viïåt. Ngûúâi Haân tön troång quyïìn huynh thïë phuå vaâ vai troâ cuãa ngûúâi trûúãng nam thïí hiïån trong ngön ngûä: nhaâ hay gia àònh cuãa ngûúâi con trai trûúãng goåi laâ nhaâ lúán (k un chip) coân cuãa con trai thûá goåi laâ nhaâ nhoã (chagun chip). Anh caã àûúåc quyïìn laâ ngûúâi àaåi diïån thay thïë gia àònh khi ngûúâi cha mêët. Hoå thûúâng suy nghô, gia àònh laâ xaä höåi thu nhoã, möîi thaânh viïn laâ möåt phêìn tûã cuãa tïë baâo xaä höåi àoá. Nïìn taãng gia àònh coá vûäng thò àêët nûúác múái phaát triïín. Do chõu aãnh hûúãng Nho giaáo, gia àònh ngûúâi Viïåt vêîn àïì cao nguyïn tùæc trûúãng thûúång, nhûng KHOA HOÏ C X AÕÕ HOÄ I VAØØ N HAÂ N VAÊ N 45

quan hïå anh em ñt nhiïìu dên chuã hún. Ngûúâi anh caã khöng phaãi laâ quyïìn uy tuyïåt àöëi. Trong viïåc quyïët àõnh cöng viïåc cuãa gia töåc coá sûå tham khaão yá kiïën cuãa caác anh em trai thûá vaâ caã caác cö con gaái vúái sûå àöìng thuêån chung vïì nhûäng cöng viïåc quan troång nhû traách nhiïåm vaâ nghôa vuå nuöi dûúäng böë meå giaâ, phên chia taâi saãn, ma chay, cûúái xin, giöî tïët... Quan hïå con caái àöëi vúái böë meå theo Nho giaáo thïí hiïån bùçng àaåo Hiïëu. Àaåo Hiïëu àûúåc Nho giaáo àïì cao töåt àónh khi du nhêåp vaâo Haân Quöëc vaâ Viïåt Nam noá trúã thaânh möåt giaá trõ cuãa gia àònh truyïìn thöëng. Nho giaáo coi Hiïëu laâ nïët àêìu trong trùm nïët, ngûúâi quên tûã lêåp thên lêëy hiïëu laâm göëc. Hiïëu laâ kñnh troång cha meå, chùm soác cha meå luác giaâ yïëu, lo tang ma cha meå chu têët khi cha meå mêët vaâ thúâ cuáng töí tiïn, cha meå khi àaä qua àúâi vaâ lêåp thên, nïu cao thanh danh àïí laâm vinh hiïín cha meå. Hiïëu laâ möåt phaåm truâ àaåo àûác, giaá trõ nïìn taãng cuãa gia àònh Haân, Viïåt. 2.3. Chûác nùng cuãa gia àònh Àöëi vúái ngûúâi con dêu, khaã nùng sinh con àûúåc xem laâ àiïìu cûåc kyâ quan troång. Vaâ viïåc sinh con trai àïí nöëi doäi töng àûúâng laåi caâng àùåc biïåt quan troång hún. Vò vêåy, ngûúâi phuå nûä chõu nhiïìu sûác eáp phaãi coá con nöëi doäi. Ngoaâi àöång cú muöën coá con nöëi doäi töng àûúâng, lûu truyïìn huyïët thöëng, con caái coân laâ nguöìn nhên lûåc, laâ sûå baão àaãm cho cha meå luác tuöíi giaâ, sûác yïëu, con caái coân laâm cho vúå chöìng gùæn kïët hún. Vò lyá do naây, trong gia àònh caã ngûúâi Haân vaâ ngûúâi Viïåt, tuyïåt tûå tûác laâ khöng coá con trai nöëi doäi laâ niïìm bêët haånh lúán nhêët. Vò vêåy, ngûúâi con dêu khi vïì nhaâ chöìng maâ chûa coá con trai thò àõa võ chñnh thûác cuãa hoå chûa àûúåc khùèng àõnh, vêîn coân laâ ngûúâi ngoaâi. Khi sinh con trai hoå múái an têm trúã thaânh thaânh viïn chñnh thûác trong gia àònh nhaâ chöìng. Cuäng tûâ quan niïåm naây, theo Nho giaáo, ngûúâi vúå khöng sinh àûúåc con trai, ngûúâi chöìng coá quyïìn boã vúå lêëy ngûúâi vúå khaác. Trong möåt söë trûúâng húåp, ngûúâi vúå caã coá nghôa vuå ài hoãi vúå leä cho chöìng àïí tiïëp tuåc sinh con trai duy trò noâi giöëng. Quan niïåm naây keáo daâi cho túái thúâi gian caách àêy khöng lêu. Àêy cuäng laâ lyá do nïëu khöng coá con trai, ngûúâi vúå phaâi tiïëp tuåc sinh con laâm cho söë con trong gia àònh àöng thïm. Gia àònh laâ möåt àún võ kinh tïë thûåc hiïån chûác nùng saãn xuêët phên phöëi vaâ tiïu duâng trong gia àònh. Ngûúâi Haân vaâ ngûúâi Viïåt trong xaä höåi truyïìn thöëng laâ cû dên nöng nghiïåp lêëy höå gia àònh laâ àún võ kinh tïë chñnh. Trong gia àònh coá taâi saãn chung nhû ruöång àêët, cöng cuå saãn xuêët, nhaâ cûãa vaâ caác àöì duâng trong nhaâ. Gia àònh laâ möåt àún võ saãn xuêët kheáp kñn: töí chûác saãn xuêët, thu hoaåch, chïë biïën vaâ phên phöëi caác saãn phêím laâm ra cho caác thaânh viïn trong gia àònh. Phên cöng lao àöång thûúâng theo giúái tñnh vaâ tuöíi taác. Tuy nhiïn vai troâ cuãa vúå vaâ chöìng trong hoaåt àöång kinh tïë cuãa ngûúâi Haân vaâ Viïåt cuäng coá sûå khaác nhau. Nïëu nhû phuå nûä Haân chuã yïëu laâm cöng viïåc nöåi trúå trong gia àònh, sinh con vaâ nuöi daåy con caái laâ chñnh thò phuå nûä Viïåt ngoaâi cöng viïåc nöåi trúå coân tham gia saãn xuêët caác cöng viïåc trïn àöìng aáng. Riïng phuå nûä Viïåt àaãm nhêån cöng viïåc tay hoâm chòa khoáa, tûác giûä tiïìn chung cho caã gia àònh vaâ quyïët àõnh chi tiïu haâng ngaây. Cöng viïåc thûúng nghiïåp (buön baán nhoã úã chúå laâng) thûúâng nùçm trong tay phuå nûä. Khaác vúái ngûúâi Haân, ngûúâi chöìng nùæm giûä vai troâ kinh tïë, quyïët àõnh chi tiïu vaâ nùæm taâi khoaãn tiïìn baåc trong gia àònh. Cuâng tiïëp nhêån Nho giaáo, ngûúâi Haân vaâ Viïåt trong thúâi gian daâi cuãa lõch sûã cuäng lêëy giaáo duåc Nho giaáo laâm nïìn taãng cuãa giaáo duåc tûâ quöëc gia àïën gia àònh. Giaáo duåc con caái trong gia àònh laâ möåt chûác nùng cûåc kyâ quan troång trong gia àònh. Gia àònh laâ núi taåo niïìm vui sûúáng cho con ngûúâi, núi truyïìn thuå, lûu giûä yá thûác tûå giaác cuãa caá nhên vaâ têåp thïí möåt caách tûå nhiïn trong cuöåc söëng gia àònh. Àöëi vúái moåi ngûúâi, gia àònh laâ möi trûúâng sinh söëng àêìu tiïn cuãa con ngûúâi. Chñnh vò vêåy, nhên caách caá nhên, tñnh tònh, quan niïåm àaåo àûác, caách suy nghô, thuêåt àöëi nhên xûã thïë àûúåc hònh thaânh hêìu hïët trong möi trûúâng sinh söëng àêìu tiïn cuäng laâ trûúâng hoåc àêìu tiïn cuãa con ngûúâi khi bûúác vaâo xaä höåi. Nho giaáo àaä àïì cao nhûäng phaåm truâ cuãa giaáo duåc gia àònh: gia giaáo, gia phong, gia àaåo, gia lïî, gia thïë vaâ caác phaåm truâ naây àûúåc thûåc haânh trong cuöåc söëng. Giaáo duåc gia àònh Haân, Viïåt ngûúâi phuå nûä (ngûúâi baâ, meå) giûä vai troâ cûåc kyâ quan troång. Tûâ xûa àïën nay, ngûúâi vúå lyá tûúãng Haân Quöëc àûúåc goåi laâ Hiïìn Mêîu Lûúng Thï nghôa laâ ngûúâi meå taâi àûác, vúå hiïìn. Ngûúâi meå laâ ngûúâi trûåc tiïëp sinh ra àûáa beá, nuöi dûúäng tûâ thuúã êëu thú cho àïën luác trûúãng thaânh. Quan niïåm naây cuäng tûúng tûå ngûúâi Viïåt, trong giaáo duåc con caái, ngûúâi meå, baâ nöåi chõu traách 46 K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N

nhiïåm chñnh con hû taåi meå, chaáu hû taåi baâ. Khaác vúái ngûúâi Haân theo chïë àöå phuå quyïìn vaâ chïë àöå tön ti, ngûúâi cha bùæt moåi ngûúâi phaãi phuåc tuâng nguyïn lyá Êm Dûúng, trong àoá ngûúâi cha thuöåc Dûúng chó huy têët caã, kïí caã viïåc giaáo duåc con caái. Ngûúåc laåi, úã ngûúâi Viïåt thiïn vïì nguyïn lyá Êm. Vïì hònh thûác trong gia àònh ngûúâi cha laâ ngûúâi chó huy, nhûng thûåc tïë laåi do ngûúâi meå quaãn lyá. Trong giaáo duåc gia àònh ngûúâi Viïåt àaánh giaá cöng bùçng giûäa cöng cha vaâ nghôa meå (Cöng cha nhû nuái thaái Sún/ Nghôa meå nhû nûúác trong nguöìn chaãy ra/möåt loâng thúâ meå kñnh cha/cho troân àaåo Hiïëu múái laâ laâm con. 2.4. Nghi lïî gia àònh Nghi lïî gia àònh cuãa ngûúâi Haân, Viïåt coá nhiïìu yïëu töë giöëng nhau do cuâng tiïëp thu vùn hoáa Haán qua giaáo duåc Nho giaáo trong àoá coá Hiïëu kinh vaâ Chu tûã gia lïî. Caác phong tuåc nhû sinh àeã, chùén thaáng, chùén nùm, cûúái hoãi, mûâng thoå, nghi lïî tang ma vaâ thúâ cuáng töí tiïn cuäng coá nhûäng neát giöëng nhau àûúåc quy phaåm hoáa thaânh gia phong, gia lïî. Tuy nhiïn qua quaá trònh haânh lïî do phong tuåc truyïìn thöëng khaác nhau nïn cuäng coá nhûäng neát khaác biïåt trong lïî thûác maâ khi vùn hoáa Haán du nhêåp vaâo chõu sûå tiïëp biïën vùn hoáa. 2.5. Nghi lïî trong sinh àeã Viïåc sinh àeã laâ sûå kiïån quan troång trong gia àònh Haân vaâ Viïåt. Viïåc sinh àeã laâm cho ngûúâi chöìng vaâ vúå lïn chûác úã võ trñ laâm cha, laâm meå. Àûáa beá sinh ra laâ niïìm vui, niïìm haånh phuác cuãa caã gia àònh vaâ doâng hoå. Àùåc biïåt àöëi vúái cö dêu àûúåc chuyïín tûâ võ trñ ngûúâi ngoaâi gia àònh chñnh thûác trúã thaânh ngûúâi trong gia àònh khi sinh àûúåc àûáa con trai àêìu loâng àïí nöëi doäi töng àûúâng nhaâ chöìng. Ngûúâi chöìng möåt khi àaä coá con trai nöëi doäi àûúåc xem laâ ngûúâi con coá hiïëu, hoaân thaânh nghôa vuå àöëi vúái gia àònh, töí tiïn. Nöîi mong muöën coá àûáa con trai cuãa ngûúâi àaân baâ laâm naãy sinh nhûäng phong tuåc cêìu khêën thêìn thaánh cho àûáa con lêåp tûå vïì sau. Nghi lïî naây àûúåc ngûúâi Haân goåi laâ Kyâ tûã àûúåc tiïën haânh dûúái hònh thûác cêìu Phêåt úã chuâa, trûâ taâ taåi nhaâ, hoùåc cêìu xin thêìn thaánh úã nuái, söng, biïín. Coân ngûúâi Viïåt thò cêìu tûå taåi àïìn, chuâa, àònh, miïëu laâ nhûäng núi linh thiïng. Ngûúâi Haân tin rùçng coá thêìn phuå traách viïåc sinh àeã ra àûáa beá goåi laâ Tam Thêìn hoùåc Baâ Tam Thêìn (thêìn nûä). Khi ngûúâi àaân baâ bùæt àêìu coá thai, thò hoå àùåt trïn baân möåt cheán gaåo tinh khiïët úã núi saåch seä, khö raáo, khöng coá uïë khñ vaâ cêìu nguyïån Baâ Tam Thêìn baão vïå thai nhi vaâ saãn phuå. Khi ngûúâi meå sinh con thò hoå lêëy gaåo tinh khiïët nêëu cúm, rong biïín nêëu canh vaâ lêåp möåt baân thúâ cuáng Baâ Tam Thêìn röìi cho saãn phuå ùn. Viïåc cuáng Baâ Tam Thêìn mang yá nghôa caãm taå baâ phuâ höå cho meå troân con vuöng vaâ mong muöën tiïëp tuåc chùm soác treã sú sinh vaâ ngûúâi meå coá sûäa àêìy àuã. Ngûúâi Viïåt chùm soác treã sú sinh cuäng chuá yá àïën viïåc cuáng lïî cho àûáa treã àûúåc khoãe maånh, mau ùn, choáng lúán. Khi àûáa treã àêìy cûä: beá trai 7 ngaây, beá gaái 9 ngaây, ngûúâi ta cuáng baâ muå. Ngûúâi Viïåt tin rùçng coá 12 baâ muå cuâng húåp nhau taåo thaânh hònh haâi àûáa beá, möîi ngûúâi nùån nïn möåt vaâi böå phêån àûáa beá. Viïåc cuáng àöì lïî phaãi àûúåc sûãa soaån cho 12 baâ muå, möîi àöì lïî phaãi chùén con söë 12: 12 àöi haâi, 12 caái noán, 12 böå quêìn aáo, 12 trêm vaâng, möåt àôa coá baây 12 traái cêy, 12 chiïëc baánh, 12 con öëc, 12 miïëng trêìu. Cuáng baâ muå nhùçm àïí taå ún caác baâ àaä nùån nïn àûáa beá. Vúái kyâ voång sinh àûúåc möåt àûáa beá khoãe maånh, thöng minh, saáng daå vaâ trúã thaânh möåt ngûúâi töët laâm vinh danh cho gia àònh vaâ hoå töåc, ngûúâi Haân vaâ Viïåt àaä giaáo duåc thai nhi tûâ trong buång meå àûúåc goåi laâ thai giaáo. Trong thúâi kyâ mang thai ngûúâi phuå nûä Haân vaâ Viïåt phaãi kiïng khem àuã àiïìu nhû chùm soác sûác khoãe, giûä gòn thên thïí, tinh thêìn trong saáng, laânh maånh. Ngûúâi phuå nûä mang thai chó ùn nhûäng thûác ùn töët cho thai nhi, traánh khöng quan hïå tònh duåc, giûä gòn thên thïí êëm aáp, yá tûá trong lúâi ùn tiïëng noái vaâ phaãi tuên theo nhûäng àiïìu kiïng cûä àûúåc quy àõnh chi tiïët vaâ tó mó. ÚÃ ngûúâi Haân, em beá sinh ra àûúåc 100 ngaây thò gia àònh töí chûác mûâng tiïåc 100 ngaây cho beá (nghi lïî baách nhêåt). Ngûúâi Haân quan niïåm em beá qua 100 ngaây coi nhû àaä vûúåt qua giai àoaån hiïím nguy coá thïí dêîn àïën tûã vong. Vò vêåy, khi àûáa beá troân 100 ngaây gia àònh laâm lïî àïí mûâng cho àûáa beá caã trai lêîn gaái khöng coá sûå phên biïåt. Àêìy 100 ngaây cuäng laâ ngaây àêìu àûáa beá àûúåc böìng ra mùæt vúái ngûúâi àúâi, khöng coân àûúåc Tam Thêìn chùm soác nûäa. Coân ngûúâi Viïåt cuäng laâm lïî àêìy thaáng tûúng àûúng lïî 100 ngaây nhû ngûúâi Haân. Cuáng àêìy thaáng, ngûúâi Viïåt cuäng cuáng muå nhû khi àêìy cûã. Àöì lïî cuäng tûúng tûå nhû cuáng àuã cûä. Nhûäng gia àònh khaá giaã múâi ngûúâi thên, baån beâ túái ùn cöî vaâ mûâng quaâ cho KHOA HOÏ C X AÕÕ HOÄ I VAØØ N HAÂ N VAÊ N 47

àûáa beá. [11, 33]. Taåi buöíi lïî 100 ngaây cuãa ngûúâi Haân, beá àûúåc mùåc quêìn aáo vaâ caåo troåc àêìu àïí beá coá nhiïìu toác. Theo ngûúâi Haân vaâ ngûúâi Viïåt caåo troåc toác seä loaåi boã toác thai laâm cho àûáa treã moåc toác múái daây vaâ àen hún. Trong ngaây naây, gia àònh ngûúâi Haân lêåp baân thúâ cuáng Tam Thêìn lêìn cuöëi cêìu xin cho àûáa beá döìi daâo sûác khoãe, söëng phuác, löåc, thoå. Nhûäng moán cuáng chñnh laâ möåt cheán cúm trùæng vaâ möåt tö canh Mi yok. Ngûúâi Haân thûúâng chuêín bõ nhûäng moán ùn daânh cho lïî chuác mûâng nhû caác loaåi baánh gaåo hêëp truyïìn thöëng mang yá nghôa biïíu trûng. Baánh gaåo hêëp trùæng mang yá nghôa chuác phuác cho àûáa treã àûúåc thanh khiïët. Baánh gaåo àêåu àoã thò chöëng khñ uïë, quyã thêìn búãi maâu àoã cuãa àêåu àoã. Coân baánh daång baán nguyïåt coá 5 maâu mang yá nghôa: nguä haânh, nguä àûác, nguä võ àûúåc chia cho caác nhaâ haâng xoám ùn chung àïí chuác mûâng cho àûáa beá coá nhiïìu phuác löåc vaâ khoãe maånh. Ngûúâi Haân cuäng nhû ngûúâi Viïåt coá nghi lïî thöi nöi. Àûáa beá lúán túái 12 thaáng nhaâ laâm lïî mûâng beá àêìy nùm (ngûúâi Haân goåi laâ lïî Dol, ngûúâi Viïåt goåi laâ lïî thöi nöi ). ÚÃ ngûúâi Haân trong ngaây naây, àûáa beá àûúåc àùåt trûúác baân baây la liïåt caác thûá nhû: cung tïn, buát mûåc, tiïìn saách, súåi chó, buán miïën luöåc, taáo taâu cho beá trai; coân beá gaái thò àïí thûúác ào, gaåo thay cho cung tïn. Sau dêy phuát ngúä ngaâng haâo hûáng, beá seä nhùåt möåt hay vaâi thûá trïn àoá. Ngûúâi Haân cùn cûá vaâo àöì vêåt beá cêìm àêìu tiïn àïí dûå àoaán tûúng lai tûå choån cuãa beá. Ngûúâi Haân cho rùçng, nïëu beá choån tiïìn hoùåc gaåo thò sau naây seä giaâu coá, nïëu choån buán, miïën hoùåc súåi chó seä trûúâng thoå, choån taáo taâu seä nhiïìu con, choån cung tïn seä thaânh tûúáng quên, choån buát nghiïn seä uyïn baác vïì vùn chûúng Ngûúâi Viïåt cuäng coá quan niïåm vaâ phong tuåc noái trïn tûúng tûå nhû ngûúâi Haân do cuâng chõu aãnh hûúãng vùn hoáa Haán. Tuy nhiïn, giûäa ngûúâi Haân vaâ Viïåt cuäng coá sûå khaác nhau trong lïî thöi nöi. Ngûúâi Viïåt trong ngaây naây thò laâm lïî cuáng gia tiïn, vò sinh con laâ tin mûâng cêìn trònh baáo töí tiïn àïí töí tiïn mûâng phuâ höå cho àûáa beá. Trong luác àoá, ngûúâi Haân khöng coá lïî caáo gia tiïn maâ chó cuáng muå. Cuâng chõu aãnh hûúãng vùn hoáa Haán, coi troång ngûúâi giaâ nhû laâ möåt thûá bêåc trong xaä höåi, ngûúâi Haân vaâ Viïåt àïìu coá nghi lïî mûâng thoå tûâ xa xûa cho àïën hiïån nay. ÚÃ ngûúâi Haân lïî mûâng thoå àûúåc töí chûác theo tuöíi. Lïî mûâng thoå vaâo tuöíi 60 àûúåc goåi laâ Höìi giaáp, hoùåc Hoaân giaáp, hoùåc Hoa giaáp. Coân lïî mûâng thoå vaâo tuöíi 70 goåi laâ Cöí Hy, tuöíi 77 àûúåc goåi laâ Hó Thoå, tuöíi 88 goåi laâ Mïî Thoå, tuöíi 99 àûúåc goåi laâ Baåch Thoå. Trong caác lïî mûâng thoå thò lïî mûâng thoå tuöíi 60 àûúåc töí chûác lúán nhêët vaâ phöí biïën nhêët. Vò xûa kia ngûúâi ta söëng khöng lêu nhû ngaây nay. Ngûúâi naâo söëng àïën 60 coi nhû trûúâng thoå vaâ haånh phuác. Ngûúâi Haân cho rùçng tuöíi 60 laâ thúâi àiïím 60 can chi àaä quy möåt voâng röìi lùåp laåi. Vò vêåy, sinh nhêåt 60 tuöíi vûâa laâ àaánh dêëu sûå kïët thuác Luåc Thêåp Giaáp Tûã : 60 can chi vûâa laâ àiïím xuêët phaát múái nhû thïí möåt ngûúâi vûâa àûúåc taái sinh. Lïî mûâng thoå laâ dõp àïí con chaáu mûâng böë, meå, öng baâ vaâ ngûúâi trong hoå mûâng ngûúâi cao tuöíi hoå mònh. Àêy laâ dõp con chaáu baây toã loâng yïu thûúng vö búâ, sûå tön vinh, kñnh troång vaâ sûå biïët ún àöëi vúái bêåc bïì trïn öng, baâ, cha meå vaâ bêåc cao niïn trong hoå haâng. Lïî mûâng thoå, con chaáu dêng rûúåu chuác mûâng öng, baâ, cha meå theo thûá tûå nam trûúác nûä sau, con trûúãng trûúác, con thûá sau. Ngûúâi Viïåt cuäng nhû ngûúâi Haân quan niïåm Thoå laâ möåt trong 3 àiïìu haånh phuác: Phuác, Löåc, Thoå. Ngûúâi Viïåt coá truyïìn thöëng tön troång ngûúâi giaâ kñnh laäo àùæc thoå, triïìu àònh thûúång tûúác, hûúng àaãng thûúång xó. Khaác vúái ngûúâi Haân, lïî mûâng thoå cuãa ngûúâi Viïåt khöng chó goái goån trong gia àònh, doâng hoå maâ caã laâng xaä. Xaä cuäng àûáng ra töí chûác mûâng thoå haâng nùm cho ngûúâi giaâ. Thöng thûúâng ngûúâi Viïåt lïî mûâng thoå tûâ 50 tuöíi àaä töí chûác ùn mûâng. Coá trûúâng húåp bûúác sang tuöíi 49 àaä mûâng thoå àïí àûúåc lïn laäo traánh tuöíi haån 49 chûa qua, 53 laåi àïën laâ lûáa tuöíi thûúâng hay bõ chïët àöëi vúái nam giúái. Ngûúâi Viïåt mûâng thoå theo tuöíi chùén: 50, 60, 70, 80, 90,100. Sûå khaác biïåt giûäa lïî mûâng thoå ngûúâi Viïåt vaâ Haân laâ úã chöî, ngûúâi Viïåt thûúâng mûâng thoå vaâo dõp Tïët Nguyïn àaán hay trong 3 thaáng muâa xuên laâ muâa lïî höåi, vui chúi; coân ngûúâi Haân laâm lïî mûâng thoå àuáng vaâo ngaây sinh nhêåt cuãa caác cuå lïn laäo. 2.6. Nghi lïî tang ma Theo Nho giaáo, hiïëu, nghôa laâ giaá trõ àaåo àûác quan troång trong gia àònh vaâ thên töåc. Vò vêåy, nghi lïî tang ma laâ nghi lïî quan troång trong gia àònh. ÚÃ ngûúâi Haân, nghi lïî tang ma rêët phûác taåp göìm 11 giai àoaån chñnh vaâ ngûúâi Viïåt vïì cú baãn vêîn theo caác nghi lïî naây mùåc duâ tïn goåi coá khaác nhau göìm: sú chung, têåp liïåm, thaânh phuåc, trõ taáng, thiïn cûãu, phaát dêîn, haå quan, thaânh phêìn, phaãn khöëc, ngu tïë, 48 K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N

thoaát tang hay xaã tang. Möîi giai àoaån chñnh trïn àûúåc chi thaânh nhûäng bûúác nhoã hún àûúåc thûåc hiïån tuêìn tûå theo caác nghi lïî cuáng tïë. Trong nghi lïî tang ma Haân, Viïåt coá möåt söë tuåc khaác nhau nhû: khi lêm chung theo quan niïåm ngûúâi nûä khöng àûúåc nhòn phuát lêm chung cuãa ngûúâi nam vaâ ngûúåc laåi vò quan niïåm nam nûä thuå thuå bêët thên; coân ngûúâi Viïåt thò khöng. Ngûúâi Haân khöng coá têåp tuåc khi ngûúâi chïët àaä chïët hùèn ngûúâi nhaâ khiïng xaác àùåt xuöëng àêët trong giêy laát röìi laåi khiïng lïn giûúâng coá yá nghôa con ngûúâi àïí cho ngûúâi chïët hêëp thuå sinh khñ cuãa àêët may ra söëng laåi [17, 320]. Coá sûå khaác biïåt giûäa ngûúâi Haân vaâ Viïåt laâ quan niïåm cha meå àïí tang con. Thoå mai gia lïî quy àõnh cha meå phaãi àïí tang con maâ khöng chó cha meå maâ caã öng baâ, cuå kyå cuäng àïí tang haâng chaáu chùæt. Trong khi àoá, quan niïåm cuãa ngûúâi Haân theo Nho giaáo: phuå bêët baái tûã, coá nghôa laâ cha meå khöng laåy con, con chïët trûúác cha meå laâ nghõch tûã, töåi bêët hiïëu laâ lúán nhêët. Vò vêåy, cha meå vaâ caác bêåc öng baâ khöng àïí tang cho àïën naây nay. 2.7. Thúâ cuáng töí tiïn Theo quan niïåm cuãa ngûúâi Haân vaâ Viïåt nhûäng thïë hïå cha, meå, öng, baâ cöë sú khi chïët linh höìn vêîn coân töìn taåi vaâ linh höìn töí tiïn thûúâng ài laåi thùm viïëng, quêín quanh vúái ngûúâi söëng àïí boã vïå hoå khoãi tai ûúng, hoaån naån vaâ chùm soác viïåc laâm ùn cuãa con chaáu. Vò vêåy, ngûúâi Haân, Viïåt duâ theo tön giaáo khaác nhû Phêåt giaáo, Cöng giaáo vêîn thúâ cuáng töí tiïn. Dûúái aãnh hûúãng cuãa Nho giaáo, thúâ cuáng töí tiïn cuãa ngûúâi Haân vaâ Viïåt àaä àûúåc hïå thöëng hoáa, lyá luêån hoáa vaâ àûúåc phöí biïën thaânh phong tuåc àûúåc ghi cheáp thaânh saách vúã truyïìn thûâa qua nhiïìu thïë hïå cho túái ngaây nay. Coá töí tiïn cuãa ngûúâi Haân vaâ Viïåt, àoá laâ caác võ töí tiïn àñch thûåc trong möëi quan hïå cöåi nguöìn, huyïët thöëng giûäa caác thïë hïå tûâ Thuãy töí -> Cao töí -> Tùçng töí -> Töí phuå -> Hiïín khaão/ tyã (phuå mêîu) cho túái con chaáu höm nay chûá khöng phaãi töí tiïn huyïìn thoaåi. Viïåc thúâ cuáng trong phaåm vi gia àònh (thúâ gia tiïn) úã hai dên töåc àïìu dûâng laåi úã 4 thïë hïå ngûúâi chïët gêìn nhêët so vúái àûúng tïë: cuå, cöë, öng/baâ, cha/meå (cao - tùçng - töí - khaão/tyã). Viïåc cuáng tïë 4 thïë hïå naây diïîn ra chuã yïëu vaâo dõp kyã niïåm chu niïn ngaây mêët cuãa ngûúâi quaá cöë (giöî/kyå) [1, 60; 9, 115]. Caác thïë hïå cao hún tûâ nùm àúâi (nguä àaåi cho túái thuãy töí chó thûåc hiïån möåt nùm vaâi lêìn taåi tûâ àûúâng doâng hoå). Lïî thúâ cuáng cuãa ngûúâi Haân àûúåc chia thaânh 5 lïî: Kyå tïë, Traâ tïë, Tûá thúâi tïë, Möå tïë, Ly tïë. Kyå tïë laâ lïî àûúåc töí chûác vaâo ngaây kyå nhêåt tûác ngaây ngûúâi àoá tûâ trêìn do ngûúâi con trai trûúâng àaãm nhêån laâm giöî taåi nhaâ con trai trûúãng. Traâ lïî laâ lïî tïë töí chûác vaâo ngaây àêìu trong thaáng, ngaây lïî vaâ ngaây sinh nhêåt cuãa ngûúâi quaá cöë. Ngûúâi Viïåt khöng coá lïî naây. Tûá thúâi tïë laâ tïë lïî àûúåc töí chûác böën lêìn vaâo ngaây töët cuãa thaáng hai, thaáng 5, thaáng 8 vaâ thaáng 11 êm lõch. Böën thúâi àiïím naây laâ thaáng thûá hai cuãa möåt quyá vûâa laâ thaáng úã giûäa böën muâa úã Haân Quöëc. Vò vêåy lïî naây àûúåc goåi laâ Tûá troång thúâi tïë. Ngaây nay lïî tïë naây khöng coân phöí biïën. ÚÃ ngûúâi Viïåt khöng coá lïî tïë naây. Möå tïë laâ lïî àûúåc töí chûác trûúác möå töí tiïn. ÚÃ ngûúâi Haân àêy laâ möåt trong nhûäng lïî rêët phöí biïën àûúåc tiïën haânh vaâo dõp tïët Nguyïn Àaán, tïët Haân Thûåc, tïët Thanh Minh, tïët Àoan Ngoå vaâ tïët Trung Thu haâng nùm. Ly tïë laâ laâ tïë lïî chó daânh cho cha meå. Nghi lïî naây thûúâng töí chûác vaâo ngaây töët trong thaáng 9 vò àêy laâ nghi lïî àïí nhúá túái cöng ún cha meå vaâ àaäi nhûäng àöì ùn, traái cêy múái thu hoaåch àûúåc trong nùm êëy. Ngûúâi Viïåt cuáng möå tïë chó vaâo dõp trûúác tïët ài taão möå töí tiïn hay khi caãi taáng. Ngûúâi Haân cuäng coá baân thúâ töí tiïn. Duång cuå chuã yïëu laâ tïë saâng: caái baân baây àöì cuáng lïn àoá thûúâng laâ möåt chiïëc baân vuöng nhoã. Àöì àùåt baâi võ coá hònh daång caái ghïë; hûúng traác laâ baân nhoã àùåt lû hûúng vaâ àöì àûång nhang. Baâi võ cuãa ngûúâi quaá söë thûúâng laâm bùçng cêy haåt deã daâi 24cm, ngang 6cm. Ngûúâi Haân goåi baâi võ göî naây laâ Thêìn chuã. Coá khi baâi võ àûúåc laâm bùçng giêëy goåi laâ Chñ baãng. Vaâo nhûäng dõp cuáng tïë ngûúâi Haân múái baâi trñ baân thúâ vaâ sau khi tïë lïî xong hoå laåi doån deåp cêët ài. Do têëm göî laâm baân thúâ khöng àuã diïån tñch cho viïåc baây biïån lïî vêåt rêët nhiïìu haâng chuåc moán nïn vaâo dõp tïë lïî hoå kï thïm möåt chiïåc baân vuöng thûúâng coá kñch cúä 1,2m x 1,2m, caách mùåt àêët khoaãng 0,4m tûúng tûå nhû chiïëc baân ùn bònh thûúâng. Trong khi àoá úã ngûúâi Viïåt, baân thúâ töí tiïn thûúâng àûúåc àùåt trong gian chñnh cuãa nhaâ vaâ khi coá sûå kiïån quan troång trong gia àònh ngûúi ta thùæp hûúng thúâ khêën töí tiïn phuâ höå. Gian thúâ laâ núi linh thiïng, trang troång ñt khi phuå nûä túái. Nhòn chung baân thúâ ngûúâi Viïåt thûúâng coá linh võ bùçng göî sún son thïëp vaâng vaâ gêìn àêy laâ di aãnh cuãa ngûúâi àaä khuêët cuâng vúái baát KHOA HOÏ C X AÕÕ HOÄ I VAØØ N HAÂ N VAÊ N 49

hûúng, chên àeân, loå hoa. Trïn baân thúâ ngûúâi Haân vaâ Viïåt àïìu coá lû hûúng, cêy nïën, bònh rûúåu (thanh chûúác) vaâ nhûäng bùng giêëy ghi tïn thuåy hiïåu cuãa ngûúâi àûúåc thúâ phuång. Baãn chuác vùn cuãa ngûúâi Haân vaâ Viïåt coá nhûäng àiïím tûúng àöìng vaâ dõ biïåt sau: Àiïím chung dïî nhêån thêëy laâ caác baãn chuác vùn àoá àïìu àûúåc soaån thaão bùçng chûä Haán theo phong caách Haán ngûä trung àaåi (chûa sûã duång hïå thöëng dêëu chêëm cêu) múã àêìu bùçng thaán tûâ Duy àûúåc àoåc lïn theo phiïn êm cuãa möîi dên töåc (Haán - Haân, Haán - Viïåt), nöåi dung cuãa noá chó coá nhûäng ngûúâi coá trònh àöå Haán vùn nhêët àõnh múái hiïíu àûúåc, coân phêìn àöng laâ khöng hiïíu (ngûúâi Viïåt) vaâ hiïíu àaåi khaái (ngûúâi Haân). Möåt àiïím tûúng àöìng coá thïí nhêån biïët qua linh/baâi võ laâ baãn chuác vùn Haân vaâ Viïåt àïìu sûã duång hïå thöëng thuåy hiïåu cuãa 4 thïë hïå ngûúâi quaá cöë gêìn nhêët so vúái àûúng tïë theo vùn hoáa Haán: Cao - Tùçng - Töí Khaão, cuäng nhû caác tûâ tön xûng phuã quên, nhuå nhên gùæn liïìn vúái nûä. Bïn caånh nhûäng àiïím giöëng nhau giûäa hai baãn chuác vùn cuäng coá nhûäng àiïím khaác biïåt. Trong phêìn múã àêìu baãn chuác vùn úã ngûúâi Viïåt nïu roä thúâi gian, àõa àiïím vaâ thaânh phêìn tham dûå lïî, trong khi àoá baãn chuác vùn ngûúâi Haân khöng coá yïëu töë àõa àiïím diïîn ra tïë lïî vaâ thaânh phêìn tham gia chó nïu tïn chuã tïë (hiïëu tûã) maâ khöng àïì cêåp túái nhûäng ngûúâi tham gia khaác (tûã tön, hön tïë, nöåi ngoaåi, thûúång haå àùèng) nhû baãn chuác vùn cuãa ngûúâi Viïåt. Möåt àiïím khaác nûäa laâ myä tûå tön xûng trong thuåy hiïåu ngûúâi quaá cöë giûäa hai dên töåc Haân, Viïåt. Trong baãn chuác vùn cuãa ngûúâi Viïåt caác tûâ tön xûng daânh cho nam giúái laâ quyá cöng, trong khi àoá ngûúâi Haân laâ hoåc sinh hay tiïën sô. Àiïím àaáng chuá yá laâ trïn baâi võ cuãa nam giúái Haân khöng coá hoå tïn ngûúâi mêët vaâ nïëu laâ nûä chó coá hoå: Nghôa Thaânh Kim thõ (hoå Kim tûâ àêët Nghôa Thaânh). Ngûúåc laåi ngûúâi Viïåt tïn tuöíi ngûúâi quaá cöë duâ laâ nam hay nûä àïìu thïí hiïån (Hiïín khaão Nguyïîn quyá cöng tûå vùn A phuã quên hay hiïìn tó Nguyïîn àûúng chñnh thêët Lï thõ haâng hiïåu tûå B nhuå nhên, tûác öng Nguyïîn vùn A, baâ Lï thõ B). Àiïìu khaác biïåt nûäa laâ trong hai baãn chuác vùn thúâ cuáng töí tiïn cuãa ngûúâi Viïåt vaâ ngûúâi Haân liïn quan àïën àöëi tûúång thúâ phuång laâ úã chöî chuác vùn cuãa ngûúâi Viïåt coá thónh (múâi) thïm Baãn gia nguä tûå phuác thêìn, Àöng truâ tû mïånh taáo phuã thêìn quên - tûác caác võ gia thêìn trong nhaâ gia àònh Viïåt. Trong nhûäng dõp giöî/ kyå ngûúâi Viïåt khöng chó thónh caá nhên àöëi tûúång thúâ phuång chñnh (cha/meå, öng/baâ, cöë/cuå) maâ coân thónh thïm baãn gia baá thuác huynh àïå, cö, dò, tõ, muöåi, taáo sinh tao laåc - nghôa laâ múâi hûúng höìn têët caã nhûãng ngûúâi àaä khuêët trong gia àònh vïì hêm hûúãng. Roä raâng, trong trûúâng húåp naây, àöëi tûúång thúâ cuáng töí tiïn cuãa ngûúâi Viïåt múã röång hún so vúái ngûúâi Haân [1, 60-61]. Lïî vêåt trong cuáng töí tiïn ngûúâi Haân vaâ Viïåt cuäng coá sûå tûúng àöìng vaâ dõ biïåt do êím thûåc úã hai nûúác khaác nhau. Cöî baân cuãa ngûúâi Haân rêët thõnh soaån coá nhiïìu moán khaác nhau baâi trñ theo möåt trêåt tûå traái - phaãi, trûúác - sau. Khi nhòn vaâo baân cuáng, phña phaãi laâ phña àöng, coân phña traái laâ phña têy vaâ caác àöì cuáng àûúåc baây trñ thaânh 5 haâng. Haâng thûá nhêët (traái cêy) tûâ traái sang phaãi theo thûá tûå: taáo taâu, haåt deã, traái höìng, traái lï; maâu àoã àùåt phña àöng, maâu trùæng àùåt phña têy. Haâng thûá hai (moán àöì khö, moán rau) àùåt rau söëng úã phña àöng, rau chñn phña têy, àùåt moán àöì khö bïn traái, moán mùæm caá bïn phaãi. Haâng thûá ba (moán lêíu) vaâ haâng thûá tû (moán thõt, moán chiïn, baánh gaåo hêëp: àùåt moán caá phña àöng, moán thõt phña têy, àêìu caá phña àöng, àuöi caá phña têy. Haâng thûá nùm (cúm, canh) àùåt cúm bïn traái, canh bïn phaãi. Trong khi àoá, àöì cuáng cuãa ngûúâi Viïåt sûã duång cho lïî caáo gia tiïn göìm coá trêìu, rûúåu, hoa quaã, xöi cheâ, cöî mùån vaâ khöng theo nguyïn tùæc naâo baây biïån trïn baân cuáng. Nhûng baân thúâ töí tiïn trong gia àònh gia töåc thïí hiïån rêët roä triïët lyá Êm Dûúng, Nguä Haânh. Trïn baân thúâ chöî cao nhêët goåi laâ giûúâng haânh (Nguä Haânh), caác àöì vêåt thûá tûå baây biïån trïn baân thúâ goåi laâ nguä sûå, biïíu hiïån cuãa Nguä Haânh nhû sau [13]: - Baát hûúng, lû hûúng biïíu thõ haânh Thöí - Cêy àeân biïíu hiïån haânh Hoãa - Loå cùæm hoa biïíu hiïån haânh Möåc 50 K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N