X héi häc thùc nghiöm X héi häc sè 4 (64), 1998 37 Mét khýa c¹nh cña sù biõn æi n«ng th«n ViÖt Nam qua t m hióu tëp qu n sö dông ph n b¾c trong s n xuêt n«ng nghiöp ë mét sè khu vùc ång b»ng B¾c Bé Ph¹m BÝch San NguyÔn øc Vinh oµn Kim Th¾ng ý nhêt nhung y, n ng m thõ gian nan sù Ò tam xých kiõm, tën thu thiªn h¹ nh n t m (Lª Th nh T«ng, c u èi tæng ng êi hãt ph n) Tõ xa x a, ph n b¾c îc ng êi Trung Hoa nh gi cao vµ do ã chóng îc sö dông réng r i trong s n xuêt n«ng nghiöp. ë ViÖt Nam, vµ cô thó lµ ë ång b»ng B¾c Bé, ph n b¾c còng îc sö dông t ng èi phæ biõn Ó bãn cho lóa vµ nhiòu lo¹i rau mµu kh c nhau. Râ rµng lµ ph n b¾c cã mét sè chêt dinh d ìng nhêt Þnh cho c y trång nh ng ång thêi, viöc sö dông chóng còng g y t c h¹i ng kó Õn iòu kiön vö sinh m«i tr êng sèng cña ng êi d n. ë c c n íc ph t trión, ph n b¾c kh«ng îc sö dông trong s n xuêt n«ng nghiöp vµ iòu ã kh«ng cã nghüa lµ tëp qu n sö dông ph n b¾c lu«n liªn quan chæt chï Õn tr nh é s n xuêt n«ng nghiöp l¹c hëu bëi cã rêt nhiòu n íc chëm ph t trión kh«ng hò biõt sö dông ph n b¾c. Ngay ë ViÖt Nam còng cã nhiòu céng ång kh«ng sö dông ph n b¾c. H n n a, ë nh ng Þa ph ng cã sö dông ph n b¾c, møc é phæ biõn cña chóng l¹i kh c nhau vµ th êng biõn æi theo thêi gian víi nh ng quy luët riªng cña nã. Nh vëy, tëp qu n sö dông ph n b¾c kh«ng chø phô thuéc trùc tiõp vµo vên Ò thæ nh ìng hay c«ng nghö, m«i tr êng mµ cßn liªn quan Õn nhiòu yõu tè kinh tõ, x héi kh c. ChØ khi nµo nhën thøc îc Çy ñ mèi liªn hö ã chóng ta míi cã thó t m ra nh ng gi i ph p thých hîp nh»m lµm thay æi hµnh vi sö dông ph n b¾c trong s n xuêt n«ng nghiöp cña ng êi n«ng d n. XuÊt ph t tõ nh ng ý t ëng ã, mét cuéc nghiªn cøu vò tëp qu n sö dông ph n b¾c îc tiõn hµnh vµo n m 1998 d íi sù tµi trî cña UNICEF. Môc tiªu cña cuéc nghiªn cøu nµy nh»m: 1. nh gi hiön tr¹ng sö dông ph n b¾c ë ång b»ng B¾c ViÖt Nam; 2. T m hióu nh ng nguyªn nh n s u xa nµo chi phèi hµnh vi sö dông ph n b¾c cña ng êi n«ng d n ViÖt Nam, 3. Quan hö gi a sö dông ph n b¾c vµ mét sè lo¹i ph n bãn chñ yõu kh c nh ph n chuång, ph n hãa häc, 4. Kh n ng tiõp nhën tiõn bé kü thuët cña n«ng d n ViÖt Nam qua tr êng hîp ph n vi sinh - mét lo¹i ph n bãn míi îc a vµo sö dông. TÊt c nh ng kiõn thøc thu îc nh»m lµm c së Ó chuèn bþ cho viöc tiõn tíi chêm døt sö dông ph n b¾c trong s n xuêt n«ng nghiöp, c i thiön m«i tr êng sèng, gãp phçn t¹o tiòn Ò cho c«ng cuéc hiön ¹i hãa n«ng th«n.
38 Mét khýa c¹nh cña sù biõn æi n«ng th«n ViÖt Nam... Cã ba ph ng ph p îc sö dông trong c«ng tr nh nghiªn cøu nµy: Tr íc hõt, ã lµ sù ph n tých l¹i c c tµi liöu s½n cã, bao gåm c c sè liöu thèng kª, c c sè liöu iòu tra vµ c c Ên phèm kh c cã liªn quan Õn viöc sö dông ph n b¾c ë ViÖt Nam. Thø hai, mét cuéc iòu tra chän méu nhá îc tiõn hµnh t¹i 3 lµng víi nh ng nðt v n ho Æc tr ng kh c nhau ë ång b»ng B¾c Bé. ã lµ: th«n MÉn X thuéc x V n M«n huyön Tiªn S n tønh B¾c Ninh, th«n Phï l u thuéc x Trung NghÜa huyön Yªn Phong tønh B¾c Ninh vµ th«n An Th thuéc x TrÞnh X huyön B nh Lôc tønh Hµ Nam. ë mçi lµng cã 50 hé gia nh îc chän ngéu nhiªn Ó pháng vên. Th«n thø nhêt hiön vén lµm n«ng nghiöp nh ng ang tých cùc lµm mét nghò phi n«ng nghiöp kh c: ã lµ nghò óc nh«m. NÐt v n ho Æc biöt cña ng êi d n ë th«n nµy lµ kh«ng cã thãi quen sö dông hè xý. Th«n Phï L u hçu hõt lµm n«ng nghiöp vµ ang sö dông ph n b¾c mét c ch réng r i. y còng lµ n i îc lan truyòn trong d n gian lµ cã tôc thê thµnh hoµng lµm nghò hãt ph n (tuy nhiªn iòu tra t¹i Þa ph ng ch a kh¼ng Þnh îc iòu nµy). Th«n thø ba - An Th lµ th«n lµm n«ng nghiöp thuçn tóy vµ t ng èi c ch biöt víi c c khu vùc «thþ. Cuèi cïng lµ ph ng ph p pháng vên s u îc tiõn hµnh nh»m ph t hiön nh ng iòu tõ nhþ vµ phøc t¹p h n trong t m t cña ng êi n«ng d n chung quanh tëp qu n sö dông ph n b¾c. Ngoµi 3 Þa ióm trªn, nghiªn cøu Þnh týnh cßn îc Æc biöt chó ý ë hai khu vùc phýa t y Hµ Néi. Thø nhêt lµ x T y Tùu thuéc huyön Tõ Liªm Hµ Néi - n i næi tiõng vò nghò trång d a tr íc kia vµ nay chuyón sang trång hoa víi nhu cçu sö dông ph n b¾c ë møc é rêt lín. Thø hai lµ x Song Ph ng huyön Hoµi øc tønh Hµ T y - n i hiön nay kh«ng cßn sö dông ph n b¾c Ó bãn ruéng nh ng cã nhiòu ng êi lµm nghò lêy ph n b¾c Ó b n cho x T y Tùu. ViÖc so s nh kiõn thøc, th i é còng nh hµnh vi cña ng êi d n vò thùc tr¹ng sö dông ph n b¾c bãn ruéng sï gãp phçn lµm s ng tá h n vên Ò mµ chóng ta quan t m. H nh 1: M«h nh lý thuyõt nghiªn cøu vò sù thay æi hµnh vi sö dông ph n b¾c I. Vµi nðt lþch sö: Cã lï viöc sö dông ph n ng êi em bãn ruéng lµ mét ph t minh kü thuët îc du nhëp tõ ph ng b¾c vµo ViÖt Nam trong kho ng thêi gian ngh n n m b¾c thuéc vµ do ã ng êi ta míi gäi tªn nã lµ "ph n b¾c". Ng êi ViÖt Nam tr íc kia tuy kh«ng nh gi cao nghò hãt ph n nh ng còng kh«ng qu miöt thþ èi víi nghò nµy. Sö s ch cßn ghi l¹i c u chuyön vua Lª Th nh T«ng, nh n
Ph¹m BÝch San, NguyÔn øc Vinh, oµn Kim Th¾ng 39 chuyõn du hµnh Çu xu n, tæng mét ng êi lµm nghò hãt ph n c u èi ca ngîi nghò nµy nh lµ mét nghò cao c, xøng ng víi nh ng viöc lín quèc gia: Kho c mét o bµo, m ang khã kh n thiªn h¹ CÇm ba th íc kiõm, tën thu lßng d¹ thõ gian. H n n a, mét sè Þa ph ng ë B¾c ViÖt Nam cã thê c nh ng vþ thµnh hoµng lµm nghò hãt ph n vµ iòu ã cµng kh¼ng Þnh thªm ý nghüa cña viöc sö dông ph n b¾c èi víi cuéc sèng nhiòu ng êi n«ng d n tõ xa x a. MÆc dï biõt lµ ph n b¾c cã thó em bãn ruéng rêt tèt, nh ng kh«ng ph i lo¹i ph n nµy îc chêp nhën sö dông réng r i ë ViÖt Nam trong qu khø nh ngµy nay ng êi ta vén t ëng. C c tµi liöu chýnh thøc hiön nay cho biõt vµo kho ng cuèi thëp kû 50 Çu thëp kû 60, sö dông ph n b¾c vén cßn xa l¹ víi nhiòu ng êi n«ng d n B¾c bé. Ng êi ta kh«ng muèn sö dông ph n b¾c lµ do nã mêt vö sinh, cã mïi khã chþu hoæc hay g y s u bönh cho c y trång... Nh ng cã lï ã ch a ph i lµ nh ng lý do quan träng nhêt. Lý do tr íc hõt vµ rêt n gi n lµ v hä ch a thùc sù cã nhu cçu ph i dïng nã khi mµ mët é d n sè thêp, Êt ai cßn réng vµ t ng èi mµu mì. Nhu cçu sö dông ph n b¾c thùc sù cã lï chø dµnh cho mét sè lo¹i c y Æc biöt, ch¼ng h¹n c y thuèc lµo, mµ theo ng êi n«ng d n th nõu kh«ng sö dông ph n b¾c lo¹i c y nµy kh«ng thó cã chêt l îng vµ s n l îng cao. H n n a, cho dï ng êi n«ng d n thêi ã cã muèn sö dông ph n b¾c mét c ch réng r i ch ng n a th còng kh«ng cã nguån cung cêp: hè xý kh«ng ph i lµ c i th«ng dông trong x héi ViÖt Nam cæ truyòn vµ l îng ph n r i v i chø ñ Ó t¹o viöc lµm cho mét sè rêt Ýt ng êi. VËy qu tr nh ng êi n«ng d n chêp nhën sö dông ph n b¾c mét c ch phæ biõn h n diôn ra nh thõ nµo? «thþ tuy cã tõ rêt l u ë ViÖt Nam nh ng sù ph t trión cña hö thèng «thþ hiön ¹i èi nghþch víi khu vùc n«ng th«n chø b¾t Çu cïng víi qu tr nh thùc d n ho cña ng êi Ph p. C c ióm «thþ kióu hiön ¹i xuêt hiön ë kh¾p n i phôc vô cho nhu cçu ph t trión kinh tõ, v n ho, chýnh trþ cña c c khu vùc. Sè l îng d n c t¹i mçi «thþ còng t ng lªn nhanh chãng vµ nhãm d n c nµy dçn dçn t ch rêi hoµn toµn khái ho¹t éng n«ng nghiöp. ChÝnh sù tëp trung d n c «thþ cïng víi hö thèng xö lý chêt th i cæ ión míi thùc sù cã ý nghüa trong viöc chêp nhën sö dông ph n b¾c. ë Hµ Néi cho Õn tën Çu thëp kû 90, ph n ng êi vén îc tých l¹i vµ Ó hµng ngµy nh n viªn C«ng ty VÖ sinh thu gom chuyón ra ngo¹i «. Sù tëp trung mét l îng ph n ng êi lín nh thõ ë lµng quª h nh thµnh nªn nh ng khu vùc s n xuêt rau hay nu«i c chuyªn tën dông nguån ph n b¾c nµy vµ kìm theo ã lµ nh ng nhãm ng êi i thu gom vµ bu«n b n ph n b¾c mét c ch chuyªn nghiöp. Bªn c¹nh nh ng yõu tè cã phçn mang týnh kh ch quan kó trªn, cã thó thêy nh ng nç lùc cña nhµ n íc ph t trión kinh tõ theo m«h nh kõ ho¹ch hãa tëp trung vµ bao cêp t¹o ra nh ng t nh huèng rêt Æt biöt Ýt nhiòu nh h ëng Õn viöc chêp nhën sö dông ph n b¾c mét c ch phæ biõn h n. Tr íc hõt, diôn ra mét sù thay æi kh Æc s¾c vò thø bëc cña c c giai tçng x héi ë n«ng th«n ViÖt Nam, nhêt lµ trong thêi kú c i c ch ruéng Êt trong kho ng tõ n m 1953 Õn 1956. XuÊt ph t tõ ý t ëng b o vö nh ng ng êi bþ bçn cïng vµ bþ bãc lét, vþ thõ chýnh trþ cña tçng líp cè n«ng vµ bçn n«ng îc Ò cao. Do vëy, mæc c m x héi èi víi nghò hãt ph n còng nh nh ng ng êi lµm nghò nµy (vèn th êng thuéc tçng líp cè n«ng) bþ thñ tiªu mét c ch ng kó. Ph t trión gi o dôc còng îc Æc biöt chó träng trong kho ng thêi gian nµy víi môc tiªu Çy tham väng: phæ cëp tr nh é häc vên phæ th«ng s së. Hai nðt kh næi bët trong hö thèng s ch gi o khoa lµ: 1. Þnh h íng vò tçng líp thêp, ng êi lao éng vµ vò n«ng th«n, 2. Þnh h íng vò khoa häc tù nhiªn vµ nh ng kü thuët cô thó. HÖ qu lµ häc sinh îc gi ng d¹y kh nhiòu vò kiõn thøc n«ng nghiöp víi nh ng kü thuët rêt cô thó vò sö dông ph n b¾c. Ngoµi ra, trong c c gi o tr nh v n tuyón cßn cã nhiòu c u chuyön vò nh ng ng êi tiªn tiõn i Çu trong viöc sö dông ph n
40 Mét khýa c¹nh cña sù biõn æi n«ng th«n ViÖt Nam... b¾c hay mét sè c u ca dao, tôc ng liªn quan Õn vên Ò nµy... Ch ng tr nh vö sinh n«ng th«n lµ nðt Æc s¾c thø ba trong qu tr nh ph t trión khëi Çu ë miòn B¾c x héi chñ nghüa. Ph t kiõn lín nhêt cña ch ng tr nh nµy lµ viöc trión khai x y dùng c c hè xý hai ng n nh»m chêm døt tëp tôc i ngoµi mét c ch bõa b i. Ngoµi môc tiªu chñ yõu lµ gi g n vö sinh m«i tr êng n«ng th«n, hè xý hai ng n cßn t¹o iòu kiön tých tô mét l îng ph n b¾c Ó bãn ruéng lín h n nhiòu so víi thu nhæt r i v i tr íc kia. NÐt Æc s¾c cuèi cïng, nh ng còng cã thó lµ chñ ¹o nhêt, trong viöc "phæ cëp" tëp qu n sö dông ph n b¾c lµ qu tr nh hîp t c ho t ng èi triöt Ó ë n«ng th«n. Víi hîp t c x, s n xuêt n«ng nghiöp îc trión khai theo Þnh h íng tõ trªn xuèng vµ do ã c c tiõn bé khoa häc kü thuët còng nh c c chñ tr ng s n xuêt îc qu n triöt vµ lan truyòn réng kh¾p c c tçng líp c d n n«ng th«n. Vµ chñ tr ng sö dông ph n h u c, bao gåm c ph n b¾c, mét c ch quy m«còng îc phæ biõn ë n«ng th«n qua con êng nh vëy. Ngµy nay, têt c nh ng lý do kh ch quan vµ chñ quan kó trªn nõu kh«ng ph i lµ hoµn toµn biõn mêt th còng cã rêt nhiòu thay æi. TËp qu n thu nhæt, mua b n, tých tr vµ sö dông ph n b¾c theo kióu truyòn thèng râ rµng lµ kh«ng cßn phï hîp víi x héi hiön ¹i, thëm chý cßn c n trë qu tr nh hiön ¹i ho n«ng th«n. Tuy nhiªn chóng ta vén ph i nh n nhën mét thùc tõ lµ ph n b¾c vén cßn îc sö dông ë rêt nhiòu lµng quª miòn B¾cViÖt Nam. VËy hiön tr¹ng sö dông ph n b¾c hiön nay ra sao? Râ rµng lµ ph i cã nh ng iòu kiön nhêt Þnh Ó ng êi d n vén cßn sö dông ph n b¾c hoæc chêp nhën tõ bá nã. II. NhËn thøc vµ Th i é cña ng êi d n vò viöc sö dông ph n b¾c ViÖc ph n tých sè liöu Þnh l îng tr íc hõt tëp trung vµo sù kh c biöt gi a 3 khu vùc cã thó coi lµ Æc tr ng cho 3 lo¹i céng ång n«ng d n ang ë 3 cêp é ph t trión kh c nhau mµ trong nghiªn cøu nµy chóng t«i t¹m gäi b»ng c c thuët ng : 1. CÊp é sèng sãt: x TrÞnh X víi n«ng nghiöp trång lóa vµ nu«i lîn lµ chýnh. Thu nhëp tõ hai nghò nµy cã lï chø ñ p øng nh ng nhu cçu tèi thióu cña cuéc sèng; 2. CÊp é tån t¹i: x Trung NghÜa ngoµi nghò trång lóa vµ nu«i lîn cßn th m canh trång thªm mét sè lo¹i rau mµu nªn cã thó cã møc sèng kh h n p øng mét sè nhu cçu míi; 3. CÊp é lµm giµu: møc sèng ë x V n M«n cã phçn kh c h¼n so víi c c x truyòn thèng chø lµm n«ng nghiöp bëi thu nhëp chýnh cña hä lµ tõ nghò phi n«ng nghiöp. iòu ã cã thó thêy râ qua so s nh møc thu nhëp b nh qu n Çu ng êi còng nh tiön nghi sinh ho¹t vµ c«ng cô s n xuêt ë ba x (B ng 1) B ng 1: Thu nhëp vµ mét sè å dïng, c«ng cô trong hé gia nh theo 3 x V n M«n Trung NghÜa TrÞnh X C 3 x Thu nhëp Çu ng êi (1.000 ): 231.770 179.020 94.790 168.170 Ph ng tiön cã trong gia nh (%) - Cã Ti vi mµu 89.6 56.9 44.0 63.1 - Cã xe m y 72.9 17.6 8.0 32.2 - Cã iön tho¹i 47.9.0.0 15.4 - Cã m y b m n íc 91.7 37.3 6.0 44.3 - Cã m y kðo 2.1.0.0.7 - Cã m y xay s t 4.2 5.9 2.0 4.0 Sù nh gi vò chêt l îng còng nh c c khýa c¹nh kh c cña ph n b¾c ë ng êi d n Þa ph ng cho ta thêy mét sè nðt kh thó vþ trong suy nghü cña hä èi víi lo¹i ph n nµy. Tr íc hõt ph i thêy r»ng chêt l îng ph n b¾c îc ng êi d n nh gi rêt cao so víi c c lo¹i ph n bãn kh c. Trong khi chø cã kho ng 40% sè ng êi cho r»ng ph n xanh vµ ph n vi sinh cã chêt l îng tèt th tû lö ng êi nh gi cao ph n b¾c lªn tíi 91.3% (B ng 2 vµ 3), trªn c ph n chuång (89.3%) vµ ph n ho häc (82.7%). Ngay c ë x V n M«n, n i Ýt sö dông ph n b¾c h n, th
Ph¹m BÝch San, NguyÔn øc Vinh, oµn Kim Th¾ng 41 còng cã tíi 81.6% cho r»ng nã lµ tèt. ChÝnh v vëy, mæc dï cã tíi 70% ng êi d n biõt r»ng sö dông ph n b¾c nh h ëng xêu Õn vö sinh m«i tr êng nh ng t nh tr¹ng sö dông ph n b¾c vén rêt phæ biõn ë n«ng th«n B¾c Bé. iòu ng chó ý lµ ë nh ng Þa ph ng lµm n«ng nghiöp nhiòu nh Trung NghÜa vµ TrÞnh X th tû lö ng êi nh gi t c h¹i cña ph n b¾c tíi m«i tr êng cµng cao (80.4% vµ 84% so víi 44.9% ë V n M«n). Tuy kh«ng ph i ng êi d n nµo còng hióu râ mèi quan hö gi a sö dông ph n b¾c vµ t nh h nh søc kháe bönh tët, nh ng møc é sö dông cµng cao th hä cµng cã thó c m nhën îc iòu ã nhiòu h n. B ng 2: nh gi cña ng êi d n 3 x vò ph n b¾c (%) V n M«n Trung NghÜa TrÞnh X C 3 x ChÊt l îng tèt 81.6 96.1 96.0 91.3 Nguån cung cêp s½n cã 16.3 47.1 90.0 51.3 Sö dông thuën tiön 22.4 60.8 52.0 45.3 Gi rî 42.9 25.5 54.0 40.7 nh h ëng xêu m«i tr êng 44.9 80.4 84.0 70.0 B ng 3: nh gi cña ng êi d n vò c c lo¹i ph n bãn (%) Ph n b¾c Ph n chuång Ph n xanh Ph n hãa häc Ph n vi sinh ChÊt l îng tèt 91.3 89.3 40.7 82.7 40.7 Nguån cung cêp s½n cã 51.3 95.3 20.7 64.7 25.3 Sö dông thuën tiön 45.3 74.7 29.3 83.3 41.3 Gi rî 40.7 40.7 10.0 8.0 5.3 nh h ëng xêu m«i tr êng 70.0 20.0 3.3 16.0 1.3 Mét lý do t ng èi quan träng kh c khuyõn khých viöc sö dông ph n b¾c lµ gi c cña nã. Cã 40.7% ng êi cho r»ng chi phý cho viöc sö dông ph n b¾c lµ t ng èi rî. Tû lö nµy t ng ng víi nh gi vò ph n chuång vµ cao h n nhiòu so víi ph n ho häc (8%) vµ ph n vi sinh (5.3%). Trong khi muèn sö dông ph n ho häc hay vi sinh, ng êi ta lu«n ph i bá ra kh«ng Ýt tiòn th ph n b¾c th êng cã s½n mét l îng nhêt Þnh trong c c hé gia nh n«ng th«n vµ víi b n chêt cçn kiöm cña ng êi n«ng d n B¾c Bé, hä kh«ng dô dµng tõ bá nã. Sù thuën tiön trong viöc sö dông ph n b¾c îc nh gi ë møc é trung b nh so víi c c lo¹i ph n kh c. iòu ã cã lï còng liªn quan Õn møc é sö dông bëi ë x Trung NghÜa, n i ph n b¾c ang îc rêt nhiòu hé gia nh sö dông, cã tíi 60% sè ng êi cho r»ng sö dông ph n b¾c lµ thuën tiön. Bªn c¹nh ã, nguån cung cêp ph n b¾c còng lµ yõu tè rêt quan träng nõu ng êi ta cã nhu cçu sö dông l îng ph n lín h n kh n ng tù cung cêp. Tuy nhiªn, sù nh gi vò nguån cung cêp ë 3 x rêt kh c nhau vµ kh«ng tû lö theo møc é sö dông cho thêy nguån cung cêp cã thó cßn bþ nh h ëng bëi c c yõu tè kh ch quan kh c nh Æc ióm Þa ph ng, møc é «thþ ho... VËy th i é cña chýnh quyòn cêp c së, c c hîp t c x n«ng nghiöp èi víi vên Ò sö dông ph n b¾c nh thõ nµo? Sè liöu thu îc ë c 3 Þa ph ng nµy Òu cho thêy c c cêp chýnh quyòn cã lï ch a cã thêi gian Ó t duy nhiòu Õn vên Ò nµy. Ngµy nay, kh«ng cã chuyön chýnh quyòn khuyõn khých sö dông ph n b¾c nh ng ng îc l¹i còng chø cã kho ng 6% hé gia nh tr lêi lµ nhën îc mét sè h íng dén (chñ yõu th«ng qua êng tr¹m y tõ x ) vò viöc sö dông hè xý mét c ch cã vö sinh vµ do vëy liªn quan Õn viöc ñ ph n. V ît lªn trªn chýnh quyòn cêp c së, liöu cã ho¹t éng g ë cêp cao h n th«ng qua hö thèng truyòn th«ng ¹i chóng hay kh«ng? Sè ng êi nhën îc th«ng tin tuyªn truyòn kh«ng nªn sö dông ph n b¾c lµ 5.3% víi sù ph n bè cao nhêt ë V n M«n: 12.2%, råi Trung NghÜa: 3.9% vµ kh«ng cã ai ë TrÞnh X. Thùc tõ lµ chóng ta vén ch a cã mét chýnh s ch cô thó nµo vën éng chêm døt hoµn toµn viöc sö dông ph n b¾c. III. HiÖn tr¹ng sö dông ph n b¾c
42 Mét khýa c¹nh cña sù biõn æi n«ng th«n ViÖt Nam... Xem xðt ba ióm nghiªn cøu cho thêy c c khu vùc s n xuêt thuçn n«ng, tuyöt ¹i a sè hé gia nh Òu ang sö dông ph n b¾c: 96.1% ë x Trung NghÜa vµ 92.0% ë x TrÞnh X. Cã thó nãi, ph n b¾c ë y îc sö dông phæ biõn gçn nh ph n chuång vµ ph n ¹m. ChÝnh v thõ mµ tû lö ng êi biõt Õn sù g y «nhiôm m«i tr êng cña ph n b¾c rêt cao nh ph n tých ë trªn. MÆt kh c, biõt lµ g y «nhiôm mµ møc é sö dông ph n b¾c vén cao cßn cho thêy r»ng, khi møc sèng cßn thêp th vên Ò gi g n vö sinh m«i tr êng kh«ng ph i lµ c i îc ng êi n«ng d n quan t m nhêt vµ do ã viöc tuyªn truyòn vën éng theo h íng tiõp cën m«i tr êng ch a thó ¹t hiöu qu cao îc. B ng 4: Tû lö hé hiön ang sö dông c c lo¹i ph n bãn theo 3 x (%) V n M«n Trung NghÜa TrÞnh X C 3 x Ph n chuång 85.7 98.0 100.0 94.7 Ph n b¾c 18.4 96.1 92.0 69.3 Ph n xanh 4.1 15.7 14.0 11.3 Ph n ¹m 87.8 98.0 100.0 95.3 Ph n l n 85.7 98.0 92.0 92.0 Ph n kali 83.7 100.0 58.0 80.7 Ph n vi sinh 30.6 31.4 12.0 24.7 ë x V n M«n, n i n«ng nghiöp chø lµ nghò phô, trong khi tû lö hé sö dông c c lo¹i ph n bãn kh c chø gi m chót Ýt so víi hai x kia th èi víi ph n b¾c cã mét sù kh c biöt ng kó - chø cã 18.4% ang sö dông lo¹i ph n bãn nµy (B ng 4). Cã lï, khi cã sù thay æi nghò nghiöp th ph n b¾c lµ lo¹i ph n Çu tiªn îc ngõng sö dông. Sè liöu trong b ng 3 còng cho thêy tû lö ang sö dông ph n b¾c trong nh ng hé thuçn n«ng cao h n h¼n nh ng hé cã nghò phi n«ng nghiöp (86.9% vµ 57.3%). Møc é chªnh löch kh«ng lín nh so s nh theo 3 x bëi hçu hõt nghò phi n«ng nghiöp ë 2 x Trung NghÜa vµ TrÞnh X Òu lµ nghò phô chø kh«ng ph i lµ nghò nghiöp mang l¹i thu nhëp chýnh nh ë x V n M«n. B ng 5. Tû lö gia nh hiön ang sö dông ph n b¾c theo mét sè chø b o ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- NghÒ nghiöp trong gia nh: % ThuÇn n«ng 86.9 Hçn hîp 57.3 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- Møc thu nhëp Çu ng êi trong hé: 100.000 hoæc Ýt h n 71.4 100.000 Õn 150.000 82.1 Trªn 150.000 46.3 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- Häc vên ng êi chñ hé: D íi TiÓu häc 72.7 D íi Phæ th«ng c së 76.7 Phæ th«ng c së trë lªn 55.0 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- Tuæi ng êi chñ hé: D íi 40 tuæi 55.4 40-49 69.2 Trªn 49 tuæi 88.1 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- Chung 69.3 ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- iòu ng chó ý lµ mæc dï x Trung NghÜa cã møc sèng kh h n nh ng lµ tû lö ang sö dông ph n b¾c l¹i cã phçn cao h n so víi x TrÞnh X (B ng 4). iòu nµy cµng thêy râ qua ph n tých t nh tr¹ng sö dông ph n b¾c theo møc thu nhëp Çu ng êi (B ng 5). Trong khi tû lö hé ang sö dông ph n b¾c gia t ng tõ cêp é thø nhêt sang cêp é thø hai (71.4% lªn 82.1%) th ë nhãm cã thu nhëp cao nhêt, do cuéc sèng Ýt phô thuéc vµo nghò n«ng, tû lö nµy tôt xuèng chø cßn 46.3%.
Ph¹m BÝch San, NguyÔn øc Vinh, oµn Kim Th¾ng 43 Nh vëy, nhãm hé n«ng d n kh gi lµ nh ng ng êi biõt lµm n c n c h n, tých cùc th m canh nhiòu lo¹i c y trång nh rau mµu, hoa... vµ do ã cã nhu cçu sö dông ph n b¾c nhiòu h n. Ph n tých t nh tr¹ng sö dông ph n b¾c theo tr nh é häc vên cña ng êi chñ hé còng cho kõt qu t ng tù. Tû lö ang sö dông ph n b¾c ë ng êi cã tr nh é häc vên møc trung b nh (d íi phæ th«ng c së:76.7%) l¹i cã xu h íng cao h n ng êi tr nh häc vên thêp (d íi tióu häc:72.7%). Tuy nhiªn, tû lö ang sö dông ph n b¾c ë nhãm chñ hé cã tr nh é häc vên phæ th«ng cë së trë lªn l¹i gi m xuèng chø cßn cã 55.0%. Ph i ch ng, tr nh é häc vên cao kh«ng chø cho ng êi ta nhiòu c héi tho t ly khái nghò n«ng mµ cßn lµm cho hä ý thøc îc r»ng: sö dông ph n b¾c trong thêi buæi hiön nay lµ kh«ng cßn thých hîp n a? Tû lö gia nh ang sö dông ph n b¾c còng gi m i rêt m¹nh mï theo é tuæi cña ng êi chñ hé. Nh vëy, nh ng hé gia nh trî còng nh líp ng êi Ýt tuæi nãi chung cã xu h íng tõ bá ph n b¾c, lo¹i ph n bãn vµ ang îc cha anh hä rêt tých cùc sö dông. C ch sö dông ph n b¾c còng nh h ëng rêt lín Õn vên Ò vö sinh m«i tr êng. MÆc dï tû lö bãn ruéng b»ng ph n t i thuçn tóy trong sè c c hé ang sö dông ph n b¾c kh«ng lín l¾m (8.7%) nh ng nõu kó c nh ng hé sö dông hçn hîp th tæng sè lªn Õn 26,9% vµ con sè nµy ñ Ó trë thµnh nguån g y bönh lín. Trªn thùc tõ, sè hé ñ ph n b¾c óng kü thuët (tõ 2 th ng trë lªn) rêt Ýt: 16,9% vµ hçu hõt lµ ë x TrÞnh X, n i kh«ng cã nhu cçu sö dông ph n b¾c cho c c c y Æc s n. VÒ t ng lai, chø cã 11.5% sè ng êi ang sö dông dù Þnh thay thõ ph n b¾c b»ng mét lo¹i ph n kh c. NÕu c n cø vµo sè liöu nµy th trong thêi gian s¾p tíi, nõu kh«ng cã sù biõn æi g lín, ng êi n«ng d n B¾c Bé sï vén duy tr tëp qu n sö dông ph n b¾c bëi rêt n gi n lµ hä ch a cã lý do thùc sù nµo Ó ph i thay æi tëp qu n ã. Tuy nhiªn, sù thay æi sï x y ra khi møc thu nhëp b¾t Çu ë cêp é 2: cêp é tån t¹i víi nh ng nhu cçu míi. Vµ sù ¹t îc møc sèng nµy cã lï ph i ë møc é céng ång chø kh«ng ph i lµ c c c nh n riªng lî trong céng ång. KÕt luën kh quan träng khi xem xðt toµn bé sè liöu iòu tra chän méu lµ: hµnh vi sö dông ph n b¾c cã nh ng sù kh c biöt vµ chþu sù nh h ëng lín ë cêp é ph t trión céng ång nh ng kh«ng ph i lµ cêp é thu nhëp c nh n. IV. Lý do sö dông vµ kh«ng sö dông ph n b¾c 4.1. N«ng d n sö dông ph n b¾c kh«ng chø v hä tiõt kiöm hay v thãi quen truyòn thèng mµ cßn chñ yõu v ph n b¾c îc coi nh mét lo¹i ph n thiõt yõu cho mét sè lo¹i c y Æc s n cña hä: Nguyªn nh n Çu tiªn vµ còng lµ nguyªn nh n chñ yõu khiõn ng êi ta sö dông ph n b¾c lµ nguån cung cêp s½n cã: 84.6% sè ng êi îc hái tr lêi nh vëy. Lý do nµy gi m m¹nh cïng víi sù gia t ng thu nhëp: 93.3%, 85.5% vµ 68.4% (B ng 6). Æc týnh rêt bòn v ng cña ng êi n«ng d n lµ tën dông têt c nh ng g m nh cã, nhêt lµ khi møc sèng cña hä cßn thêp. Khi céng ång cã cêp é ph t trión kh h n nh ë x V n M«n, tû lö hé sö dông ph n b¾c gi m vµ ång thêi, sè ng êi sö dông v nguån cung cêp s½n cã còng chø cßn 44.4%. Ng êi ta kh«ng chø bít i Æc týnh "tën dông" mµ nguån cung cêp còng kh«ng cßn s½n cã trong mäi gia nh n a bëi gçn mét phçn t sè hé ë V n M«n sö dông hè xý tù ho¹i. ChÊt l îng tèt lµ lý do thø hai vµ còng lµ lý do cña 65.4% sè ng êi ang sö dông lo¹i ph n nµy. Riªng ng êi V n M«n, cã lï suy týnh thùc tõ h n, chêt l îng ph n b¾c trë thµnh lý do chñ yõu (77.8%) Ó hä sö dông nã. ViÖc sö dông ph n b¾c v nh gi cao chêt l îng lo¹i ph n bãn nµy còng gi m dçn nõu tr nh é häc vên gia t ng. NÕu nh cã tíi 81.3% sè ng êi tr nh é d íi tióu häc a ra lý do nµy th tû lö t ng øng ë nhãm d íi phæ th«ng c së vµ nhãm cã tr nh é tõ phæ th«ng c së trë lªn gi m xuèng cßn 63.6% vµ 59.1%. iòu ng chó ý lµ mét khi ng êi ta cã thu nhëp cao, cã mét chót kiõn thøc mµ vén sö dông ph n b¾c do nh gi cao chêt l îng cña nã th hµnh vi cña hä sï rêt khã thay æi. Cã lï hä chø chþu tõ bá sö dông ph n b¾c khi iòu kiön kh ch quan kh«ng cho phðp hoæc cã îc c«ng nghö míi thay thó
44 Mét khýa c¹nh cña sù biõn æi n«ng th«n ViÖt Nam... hoµn h o ph n b¾c hoæc møc sèng ¹t Õn møc é mµ vên Ò vö sinh m«i tr êng îc nh gi cao h n nh ng lîi Ých do viöc sö dông ph n b¾c em l¹i. B ng 6.1: Lý do sö dông ph n b¾c theo 3 x (%) X V n M«n Trung NghÜa TrÞnh X C 3 x S½n cã 44.4 89.8 87.0 84.6 ChÊt l îng tèt 77.8 61.2 67.4 65.4 Gi rî 22.2 2.0 6.5 5.8 Tõ x a Õn nay vén dïng 11.1 44.9 56.5 47.1 Kh«ng cã c ch xö lý kh c 22.2 12.2 6.5 10.6 B ng 6.2: Lý do sö dông ph n b¾c theo 3 x theo thu nhëp Çu ng êi (%) ThunhËp Çung êi Trªn 200 100-200 100 ngh n ång S½n cã 68.4 85.5 93.3 ChÊt l îng tèt 84.2 61.8 60.0 Gi rî.0 5.5 10.0 Tõ x a Õn nay vén dïng 42.1 41.8 60.0 Kh«ng cã c ch xö lý kh c.0 12.7 13.3 B ng 6.3: Lý do sö dông ph n b¾c theo 3 x theo tr nh é häc vên (%) HäcvÊn D íi tióu häc D íi PTCS PTCS trë lªn S½n cã 81.3 83.3 90.9 ChÊt l îng tèt 81.3 63.6 59.1 Gi rî 25.0 3.0.0 Tõ x a Õn nay vén dïng 31.3 45.5 63.6 Kh«ng cã c ch xö lý kh c 12.5 9.1 13.6 VËy ph n b¾c cã Æc ióm g mµ ng êi ta nh gi chêt l îng nã cao nh vëy? KÕt qu nghiªn cøu s u t¹i x T y Tùu, mét x ang sö dông ph n b¾c víi sè l îng rêt lín, cho thêy chêt l îng cña ph n b¾c lµ lý do chýnh Ó ng êi d n ë y sö dông lo¹i ph n nµy mæc dï chi phý cã cao i ch ng n a: " óng, ph n b¾c óng lµ n ch¾c,mæc dï ph i Çu t cho mét sµo ruéng lµ kh cao (300.000 ), cßn c c lo¹i ph n kia gi thµnh kh«ng ph i lµ ¾t l¾m, nh ng dïng nã th n ng suêt c y trång kh«ng ch¾c l¾m". [Case 1.6] T m lý n ch¾c, còng nh cßn cã thó gäi lµ b o thñ, Æc týnh ngh n êi cña ng êi n«ng d n còng lµ mét yõu tè îc týnh tíi trong suy t cña ng êi d n ë y. Thu nhëp cña hä cçn îc b o m. Tuy nhiªn, c cêu c y trång míi lµ iòu quan träng Ó ng êi ta cã nh gi cao chêt l îng ph n b¾c hay kh«ng. ë X T y Tùu, nghò chýnh cña ng êi n«ng d n kh«ng cßn trång lóa hay nu«i lîn n a mµ dçn chuyón sang trång rau, mµu, d a lª... l u vµ hiön nay lµ trång hoa. Víi nh ng lo¹i c y nµy th theo hä, nhu cçu sö dông ph n b¾c gçn nh kh«ng thó thay thõ îc: "T¹i v em ngµy x a hay lµm cµ chua, d a lª. Em rót ra kinh nghiöm lµ ph n b¾c lµ c y nã bðn nhêt. Nã n tõ tõ, nã bòn, nã xanh. ThÕ lµ bän em cø lµm kióu ý". [Case 1.3] Mét yõu tè còng îc ng êi n«ng d n rêt quan t m, Æc biöt trong t ng quan gi a ph n b¾c víi c c lo¹i ph n hãa häc truyòn thèng, lµ týnh chêt gi g n vµ c i t¹o Êt cña ph n b¾c. Lóc Çu, hä sö dông ph n b¾c do nã cã s½n trong khi c c lo¹i ph n kh c l¹i kh«ng p øng îc vµ sau ã thêy ph n b¾c tèt th ng êi ta sö dông quen dçn víi sè l îng rêt lín:
Ph¹m BÝch San, NguyÔn øc Vinh, oµn Kim Th¾ng 45 "Tr íc y, t«i dïng toµn ph n b¾c Ó i trång rau rêt tèt. Së dü lóc ã dïng toµn ph n b¾c lµ do ph n chuång kh«ng p øng îc cßn ph n vi sinh th ch a cã. Nhµ t«i tých tr kho ng 20 xe thå ph n b¾c mçi n m (kho ng 3000 kg), ñ kü dïng dçn rêt lý t ëng. [Case 1.6, nam giíi, 51 tuæi, häc vên 7/10] ViÖc kh¼ng Þnh ph n b¾c lµ tèt îc nh gi qua kõt qu sö dông nã. Víi têt c nh ng ng êi cã sö dông ph n b¾c Ó trång rau còng nh trång hoa, hä Òu cho r»ng s n phèm cña hä chêt l îng h n h¼n nh ng s n phèm kh«ng dïng ph n b¾c trªn mét sè tiªu chý nµo ã: "T«i cã trång mét vµi luèng hoa tým ngoµi ång (kh«ng sö dông ph n b¾c), tho¹t nh n th thêy nã còng nh nhau, nh ng l th kh c nhau, l máng vµ chãng hðo h n". [Case 1.6] Thu nhëp cña ng êi n«ng d n cã nh ng thay æi rêt ng kó tõ khi c cêu c y trång îc thay æi. Ngay tõ b íc chuyón æi thø nhêt, trång rau d a, ng êi n«ng d n cã thó t¹m ñ sèng. Khi chuyón sang trång hoa, cho dï cßn phô thuéc vµo thêi ióm thu ho¹ch vµ sù týnh to n cña mçi hé gia nh, mäi ng êi Òu nhêt trý r»ng møc thu nhëp th êng cao h n nhiòu so víi trång c c lo¹i c y tr íc ã: "Tõ n m 1995, em lµm n m Çu tiªn cã 1 sµo thu îc 13 triöu,... thêi gian ã lµ còng to l¾m råi. Çu tiªn em lµm hoa cóc tr¾ng". [Case 1.3, nam, 36 tuæi, 4/10)] Nh vëy, nghò trång hoa ë T y Tùu cã kh n ng em l¹i thu nhëp kh«ng kðm vµ thëm chý cao h n nhiòu nghò phi n«ng nghiöp kh c. C y hoa p øng îc rêt nhiòu ßi hái cña céng ång T y Tùu tõ cêp vü m«cho tíi sinh ho¹t hµng ngµy. Khi ng êi n«ng d n trång hoa sö dông nhiòu ph n b¾c vµ thu îc hiöu qu kinh tõ cao th râ rµng lµ viöc sö dông ph n b¾c còng îc nh gi quan träng nh c y hoa vëy. ã lµ luën cø v ng ch¾c cho ng êi n«ng d n cø tiõp tôc cung c ch lµm n cña hä vµ chõng nµo cßn trång hoa th hä kh«ng thó dô dµng tõ bá sö dông ph n b¾c. H n thõ, v ît qua c tçm cì sö dông trong n«ng nghiöp ë T y Tùu, ph n b¾c cßn lµ nh ng bióu tr ng kh c Ó nh gi con ng êi trong x héi. Trong nh ng th ng ngµy xa x a, khi cçn cï lao éng lµ tiªu chuèn Ó nh gi con ng êi th nh ng ai i lêy ph n b¾c îc Ò cao lµ phçn tö tiªn tiõn trong lµng xãm. Cßn khi tiªu chuèn vò giµu cã thay thõ sù cçn cï th cã nhiòu ph n b¾c l¹i trë thµnh bióu tr ng cña mét n«ng gia thµnh ¹t. Bëi v chø cã nh ng ng êi thµnh ¹t míi cã thó tr nhiòu ph n b¾c cho c«ng viöc cña m nh. Qu lµ mét vai trß rêt Æc s¾c trong hö gi trþ ë n«ng th«n. Trë l¹i ph n tých sè liöu Þnh l îng t¹i 3 x V n M«n, Trung NghÜa vµ TrÞnh X, chóng ta thêy tû lö ng êi a ra lý do sö dông ph n b¾c v "tõ x a Õn nay vén dïng" còng kh lín (47.1%). Víi hä, viöc sö dông ph n b¾c cã phçn t ng tù nh nh ng phong tôc tëp qu n kh c mµ hä häc îc tõ thõ hö i tr íc vµ b n th n vén thùc hiön nhiòu n m nay chø kh«ng cçn suy týnh Õn nguyªn do cô thó. Khi ph n b¾c îc sö dông cµng phæ biõn th iòu ã cµng cã xu h íng îc coi ã lµ thãi quen truyòn thèng h n. ChÝnh v vëy mµ tû lö nh ng ng êi a ra lý do nµy tõ 11.1% ë x V n M«n t ng lªn t ng èi cao ë hai x hiön ang sö dông nhiòu ph n b¾c lµ Trung NghÜa (44.9%) vµ TrÞnh X (56.5%). Trong khi cã tíi h n 40% sè ng êi nh gi "ph n b¾c rî" th ã l¹i lµ lý do cña chø 5.8% hé gia nh ang sö dông lo¹i ph n nµy. Khi chø sö dông ph n b¾c s½n cã cña gia nh th têt nhiªn ng êi ta sï thêy nã rî nh ng nõu ph i i mua th gi c l¹i trë thµnh vên Ò, nhêt lµ èi víi nh ng khu vùc hay hé gia nh cã møc sèng cßn thêp. Tû lö hé gia nh a ra lý do sö dông v ph n b¾c rî cao nhêt lµ 22,2% ë x V n M«n cao h n ng kó so víi 6.5% ë x TrÞnh X vµ 2% ë Trung NghÜa. ång thêi, tû lö ã còng gi m theo tr nh é häc vên còng nh theo møc thu nhëp Çu ng êi. iòu ã cßn cho thêy r»ng: mét khi cã thãi quen cïng víi nhu cçu sö dông ph n b¾c vµ viöc ã em l¹i hiöu qu kinh tõ (cã thó chø lµ hiöu qu tr íc m¾t) th ng êi n«ng d n, nh ph n tých ë trªn, biõt lµ chi phý cã cao i ch ng n a, hä vén cø chêp nhën nã.
46 Mét khýa c¹nh cña sù biõn æi n«ng th«n ViÖt Nam... iòu ng quan t m lµ vén cã kho ng 10% hé gia nh ang sö dông ph n b¾c v "kh«ng cã c ch xö lý kh c". y lµ lý do liªn quan nhiòu Õn tr nh é c«ng nghö còng nh kh n ng kinh tõ cña ng êi n«ng d n. Tû lö ng êi a ra lý do nµy cao nhêt ë x V n M«n (22.3%) vµ nõu týnh theo thu nhëp th còng cao nhêt ë nhãm cã møc thu nhëp b nh qu n Çu ng êi d íi 100.000 ång (13.3%). Nh vëy, lý do "kh«ng cã c ch xö lý kh c" chø tëp trung chñ yõu vµo nh ng hé gia nh cã møc sèng thêp ë khu vùc lµm nghò phi n«ng nghiöp hoæc hçn hîp. Tuy kh«ng thët sù cã nhu cçu sö dông ph n b¾c nh ng hä ch a ñ iòu kiön Ó x y dùng hè xý tù ho¹i nh nhiòu gia nh kh c trong khu vùc vµ hä còng kh«ng biõt mét c«ng nghö xö lý chêt th i rî tiòn nµo Ó cã thó thay thõ. 4.2. Ng êi ta kh«ng sö dông ph n b¾c v sî mêt vö sinh, v cã s½n lo¹i ph n bãn kh c, v s u bönh..., nh ng ph i ch ng iòu quan träng lµ nghò nghiöp hay chiõn l îc kinh tõ cña hä kh«ng thùc sù ßi hái ph i sö dông lo¹i ph n nµy? C c hé gia nh hiön kh«ng sö dông ph n b¾c tëp trung chñ yõu ë x V n M«n vµ lý do kh«ng sö dông cña trªn 50% trong sè ã lµ "mêt vö sinh". Tû lö nµy cã phçn nhønh h n ë gia nh chñ hé cã tr nh é häc vên phæ th«ng c së trë lªn (b ng 7). KÕt qu nghiªn cøu s u t¹i x Song Ph ng, mét x tuy Ýt sö dông ph n b¾c nh ng cã rêt nhiòu ng êi lµm nghò bu«n b n lo¹i ph n nµy, còng cho thêy: yõu tè nh h ëng xêu tíi søc kháe lµ mét trong nh ng nh îc ióm c n b n trong viöc sö dông ph n b¾c. Ng êi d n c m nhën iòu ã tõ nh ng suy luën th«ng th êng qua c c quan s t thùc tõ còng nh kinh nghiöm thùc tõ: "Nãi chung lµ cã h¹i, ch thõ mµ anh thêy Êy, nh ng anh kî Vang i lêy ph n vò b n ph i tiõp xóc liªn tôc víi ph n ng êi cho nªn da hä cø vµng vät kh«ng nh ng êi b nh th êng"[case 1.10] NhiÒu ng êi d n nãi r»ng c n bönh thiõu m u t ng èi phæ biõn ë Þa ph ng lµ do giun. Cßn b n th n Tr¹m tr ëng y tõ x th kõt luën: "ë Song Ph ng c i tû lö thiõu m u lµ do giun Êy so víi c c n i kh c cßn qu cao... NÕu b y giê mµ ViÖn Ký sinh trïng xuèng Ó iòu tra cô thó th týnh c n íc ViÖt Nam nµy cã vïng Song Ph ng lµ nhiòu nhêt" [Case 2.1] B ng 7.1. Lý do kh«ng sö dông ph n b¾c theo møc thu nhëp (%) Thu nhëp Çu ng êi (1000 ång) 100 100-200 > 200 C 3 x S½n cã nhiòu ph n chuång h n 33.3 41.7 33.3 35.6 Dïng ph n b¾c mêt vö sinh 50.0 75.0 38.1 51.1 Ng¹i mua ph n b¾c 16.7 16.7 4.8 11.1 S½n cã ph n ho häc Ó mua 16.7.0 9.5 8.9 B ng 7.2. Lý do kh«ng sö dông ph n b¾c theo tr nh é häc vên (%) Häc vên ng êi tr lêi D íi tióu häc D íi PTCS PTCS trë lªn S½n cã nhiòu ph n chuång h n 66.7 45.0 5.9 Dïng ph n b¾c mêt vö sinh 50.0 50.0 58.8 Ng¹i mua ph n b¾c 16.7 15.0 5.9 S½n cã ph n ho häc Ó mua.0 5.0 17.6 Tuy nhiªn, biõt lµ nh h ëng Õn søc kháe nh ng do cã thu nhëp cao tõ viöc sö dông ph n b¾c nªn kh«ng dô g khuyªn b o hä: "Ng êi d n ng êi ta còng biõt îc nh ng ng êi ta còng nãi th¼ng: biõt thõ nh ng còng vén ph i lµm. Kh«ng lµm th bµ b o lêy g ch u bµ n..." [Case 1.8]. Møc é éc h¹i, trong tiòm thøc s u xa cña ng êi n«ng d n, lµ rêt lín vµ nguy hióm. Õn nçi cã nh ng lóc hä ph i tù an ñi m nh nh y lµ mét sù bêt ¾c dü vµ chêp nhën sö dông nã nh mét c i häa nghò nghiöp:"bëi t«i nghü, m nh còng chø lµm chèc l t th«i nªn nh h ëng kh«ng lín l¾m, nõu tiõp xóc liªn tôc th còng rêt nh h ëng, sï vµng da mµ chõt". [Case 1.10] Còng chýnh v ph n b¾c tõng îc sö dông víi møc é rêt lín nªn nã béc lé nh îc ióm lµ t¹o iòu kiön cho s u bönh ph t trión. T c h¹i nµy lµ iòu kiön bêt ngê kh c gãp phçn
Ph¹m BÝch San, NguyÔn øc Vinh, oµn Kim Th¾ng 47 h nh thµnh t duy vò viöc h¹n chõ sö dông ph n b¾c:"... kinh nghiöm cho thêy bãn ph n b¾c trë thµnh vên Ò (s u) ôc th n, c c thø rµy riõc nã ph t trión ra nhiòu. Êt c t cña chóng t«i th bãn ph n ho häc nã hay h n. Hay h n ë chç nã gi m c i vên Ò s u bönh" [Case 2.8]. Nh n tõ khýa c¹nh kh c, viöc sö dông ph n b¾c kh«ng nh ng ¾t mµ nguån cung cêp còng kh«ng æn Þnh vµ ang cã xu h íng bþ thu hñp nhanh chãng, thëm chý cã lóc rêt khan hiõm: "... nã phô thuéc theo thêi tiõt, theo mïa vô, cã lóc kh«ng mua næi u"[case 1.4]. Lý do lµ sè l îng hè xý tù ho¹i gia t ng, c c c«ng ty vö sinh m«i tr êng cña nhµ n íc hçu nh kh«ng cßn m nhiöm viöc thu gom ph n ng êi chuyón ra ngo¹i «nh tr íc n a mµ chø cßn nh ng nhãm c nh n nhá lµm viöc nµy. Sù khan hiõm ph n b¾c cßn do sù chuyón æi rêt quan trong trong t duy ng êi n«ng d n. Ngay c mét sè ng êi lµm nghò hãt ph n còng ý thøc rêt râ vò sù thay æi trong thang bëc x héi ngµy nay, iòu mµ nhiòu khi ång tiòn còng kh«ng thó thay thõ îc: " êi m nh khã, ai l¹i giíi thiöu cho con..., cßn sù thët cho nã i lµm c i nghò nµy Ó mµ chõt µ? Xin phðp, nõu b o lµ i häc c i thî x y, thî méc... chø i häc hãt cøt th ai i" [Case 2.3, lµm nghò hãt ph n]. ViÖc a d¹ng hãa c c lo¹i ph n v«c vµ h u c trong thêi gian gçn y còng t¹o iòu kiön cho ng êi n«ng d n nhiòu kh n ng h n trong viöc thay thõ ph n b¾c. Kho ng 35.6% trong sè hé hiön kh«ng sö dông ph n b¾c gi i thých r»ng hä cã s½n ph n chuång h n. Tuy nhiªn, ph n chuång còng lµ lo¹i ph n bãn rêt truyòn thèng vµ lý do nµy tëp trung chñ yõu ë nh ng ng êi cã tr nh é häc vên thêp (B ng 7). Ph n ho häc còng îc mét sè ng êi a sö dông mæc dï qu tr nh tiõn tíi tiõp nhën sö dông hoµn toµn lo¹i ph n bãn nµy lµ mét con êng rêt l u dµi trong iòu kiön ViÖt Nam. Mét sè hé gia nh m¹nh d¹n sö dông ph n ho häc thu îc lîi Ých trªn mét c n b n h¹ch to n kinh tõ gi a chêt l îng, s n l îng vµ c c chi phý bá ra so víi sö dông ph n b¾c: "TÝnh vò tiòn th bãn d¹ng nµy (NPK) t«i thêy nã gän, nhñ, gi b nh th êng th«i. So víi ph n b¾c th ph n b¾c còng rêt khã vµ còng kh«ng ph i lµ rî" [Case 2.8, ang sö dông ph n tæng hîp NPK]. Sù chuyón æi cña nh ng ng êi i tiªn phong nµy dùa trªn c c c së so s nh thùc nghiöm gi a viöc sö dông vµ kh«ng sö dông ph n h u c : "Sè ng êi chuyón sang ho häc nh t«i th vén cßn Ýt. Tøc lµ ng êi ta vén c m nhën lµ ph i cã ph n chuång hay ph n b¾c th nã míi tèt. T«i xðt thêy t«i lµm c¹nh c c nhµ mµ ng êi ta bãn rêt nhiòu ph n (h u c ), t«i th bãn toµn l n víi ¹m, kali víi tro bõp th nã vén tèt kh«ng kðm g cña hä".[case 2.5] Nh vëy, c c lý do kó trªn Ýt nhiòu nh h ëng Õn nhën thøc còng nh hµnh vi cña ng êi n«ng d n èi víi viöc sö dông ph n b¾c. Tuy nhiªn, nh ng lý do nµy ch a thùc sù phæ biõn trong céng ång. V l¹i, dï cã nhën thøc îc Çy ñ trë ng¹i trªn th iòu ã còng chø cã thó lµm ng êi ta h¹n chõ bít sö dông ph n b¾c chø ch a ph i lµ lý do s u xa mang týnh chêt quyõt Þnh Ó hä tõ bá nã. Mét khi kh«ng thêy cã sù lùa chän thých hîp h n th viöc sö dông ph n b¾c vén lµ viöc cçn ph i lµm, nh lêi kõt luën cña mét b c l o n«ng tri iòn: "Lµm ph n b¾c lµ khã l¾m chø nh ng vén ph i lµm" [Case 1.10]. Xem xðt t nh tr¹ng sö dông ph n b¾c theo cêp é ph t trión céng ång còng nh nghò nghiöp cô thó trong hé gia nh cã thó lµm s ng tá h n vên Ò. ThËt vëy, nh ph n tých ë trªn, trong khi hçu hõt c c hé gia nh trång hoa, rau, mµu Òu ang sö dông ph n b¾c th tr i l¹i, ë céng ång t ng èi ph t trión, tû lö ang sö dông lo¹i ph n nµy l¹i thêp h n h¼n vµ hçu nh kh«ng cã ë nhãm lµm nghò phi n«ng nghiöp. Víi nh ng ng êi tin r»ng ph n b¾c cã nh ng Æc týnh kh«ng thó thay thõ cho lo¹i c y trång cña hä th viöc thay æi hµnh vi sö dông ph n b¾c lµ rêt khã, trõ khi cã lo¹i ph n bãn míi víi týnh n ng dinh d ìng t ng tù hoæc nh ng hé gia nh nµy chuyón sang trång lo¹i c y kh c hoæc kh«ng cßn nguån cung cêp ph n b¾c n a. Víi nh ng hé gia nh kh c, khi s n xuêt n«ng nghiöp víi quy m«lín h n trong iòu kiön khan hiõm lao éng do trång rau mµu cçn nhiòu lao éng h n trång lóa sï buéc hä ph i suy týnh. Trong iòu kiön d thõa
48 Mét khýa c¹nh cña sù biõn æi n«ng th«n ViÖt Nam... lao éng th viöc lêy c«ng lµm l i ãng mét vai trß rêt cô thó trong viöc duy tr c c nguån ph n bãn cçn Õn sö dông nhiòu lao éng th«s nh ph n b¾c. TÊt c nh ng iòu nµy cã liªn quan mët thiõt tíi sù thay æi lèi sèng, c ch suy nghü cña c c thõ hö trî h n, víi sè con Ýt h n, víi nh ng nhu cçu a d¹ng h n sï buéc hä ph i cã xu h íng sö dông toµn ph n bãn c«ng nghiöp. Tuy nhiªn, Ó hoµn thµnh îc sù chuyón æi nµy cçn ph i cã thêi gian còng nh sù thay æi chýnh s ch nhµ n íc mét c ch thých hîp ë cêp vü m«. Vµ iòu quan träng nhêt lµ ph i cã nh ng nhãm n«ng d n cã thó lµm giµu îc mµ kh«ng ph i sö dông ph n b¾c. V. Ph n vi sinh vµ c«ng nghö xö lý chêt th i ë n«ng th«n Ph n vi sinh lµ lo¹i ph n bãn míi a vµo sö dông ë ViÖt Nam kho ng chõng vµi ba n m gçn y vµ îc c c nhµ chuyªn m«n nh gi lµ kh¾c phôc mét sè nh îc ióm cña ph n v«c còng nh ph n h u c truyòn thèng. Do ã, ng êi ta còng hy väng r»ng nã cã thó thay thõ ph n b¾c vµ sï tiõn tíi thay thõ hoµn toµn ph n h u c ang sö dông trªn ång ruéng ViÖt Nam. Thùc tõ, theo sè liöu kh o s t t¹i 3 x, cã mét sè l îng ng kó lµ 50.7% hé gia nh hoæc ang sö dông lo¹i ph n nµy, trong ã cã 24.7% lµ ang sö dông. Tuy nhiªn, sè ng êi thö sö dông ph n vi sinh råi bá cuéc còng kh lín: 26%. iòu ng chó ý lµ tû lö tõng sö dông còng nh "bá cuéc" Òu cao nhêt ë x TrÞnh X, n i chñ yõu trång lóa vµ nu«i lîn: tõ 40% nay chø cßn kho ng 12% ang sö dông lo¹i ph n bãn nµy. Cã lï c cêu c y trång cïng iòu kiön canh t c ë y ch a b¾t hä ph i cã nhu cçu víi ph n vi sinh, v vëy nªn hä thö råi bá. Ph n vi sinh îc kh«ng Ýt ng êi nh gi t ng èi cao vò chêt l îng, gi c, vö sinh m«i tr êng vµ møc é thuën tiön. ChØ cã kho ng 2% sè ng êi a ra nhën xðt kh«ng tèt vò lo¹i ph n nµy. Còng chýnh v míi îc a vµo sö dông mµ tû lö n«ng d n hióu biõt t ng èi râ vò ph n vi sinh cßn thêp. Khi îc yªu cçu cho biõt ý kiõn nhën xðt vò mét sè Æc ióm cña lo¹i ph n nµy th c u tr lêi "kh«ng biõt" th êng chiõm tû lö 50% trë lªn. iòu ã cßn cho thêy viöc tuyªn truyòn, khuyõn khých sö dông ph n vi sinh vén cßn ch a ñ møc cçn thiõt. Khi thö nghiöm lo¹i ph n nµy, ng êi sö dông phçn nµo nhën thêy c i tèt còng nh nh ng vên Ò phøc t¹p khi sö dông nã: "Ph n vi sinh nã còng tèt, lµm nã võa s¹ch sï, võa b o m. Cã iòu nhµ n íc ph i lµm thõ nµo Ó b o m ph n vi sinh ph i lµ thët, tr nh hµng gi..." [Case 1.6]. iòu ã cho thêy, ng êi d n cßn ngëp ngõng èi víi ph n vi sinh kh«ng ph i v kh«ng thých hîp mµ vên Ò ë chç hä ch a thó Æt niòm tin èi víi dþch vô cung cêp trong khi ch a cã c ch nµo Ó cã thó kióm tra chêt l îng khi mua lo¹i ph n nµy. VËy víi iòu kiön nµo th ph n vi sinh sï îc chêp nhën sö dông réng r i vµ cã thó thay thõ ph n b¾c? NÕu xðt tõ gãc é kü thuët th cã mét biön ph p t ng èi phï hîp trong giai o¹n chuyón tiõp cña n«ng th«n ViÖt Nam tõ truyòn thèng sang hiön ¹i. ã lµ m«h nh hé n«ng d n sö dông hçm bioga Ó s n xuêt ph n vi sinh vµ khý èt tõ ph n, r c h u c vµ than bïn. C«ng nghö nµy míi îc mét sè nhµ khoa häc thö nghiöm trong thêi gian gçn y vµ nã cã mét sè u ióm ng chó ý: s n xuêt îc gas Ó un bõp víi gi rî gãp phçn hiön ¹i hãa êi sèng ng êi d n ë n«ng th«n; tën dông triöt Ó nguån h u c mµ b n chêt ng êi n«ng d n kh«ng bao giê muèn bá phý vµ hä còng kh«ng ph i nghi ngê chêt l îng ph n vi sinh do chýnh hä lµm ra; gi g n vö sinh m«i tr êng do kh«ng ph i sö dông trùc tiõp ph n chuång, ph n b¾c Ó bãn ruéng còng nh than cñi, r m r¹ Ó lµm chêt èt... Tuy nhiªn, nõu xðt tõ khýa c¹nh x héi th viöc m«h nh nµy cã îc n«ng th«n ViÖt Nam thùc sù chêp nhën vµ cã kh n ng thùc thi îc hay kh«ng cßn ßi hái thêi gian còng nh nh ng nghiªn cøu tiõp theo míi cã thó a ra c u tr lêi x c ng îc. Vi. KÕt luën Cuéc nghiªn cøu t¹i khu vùc ång b»ng B¾c Bé vò sö dông ph n b¾c cho phðp rót ra mét sè suy nghü vò hiön tr¹ng sö dông lo¹i ph n nµy trong s n xuêt n«ng nghiöp còng nh trión väng
Ph¹m BÝch San, NguyÔn øc Vinh, oµn Kim Th¾ng 49 cña nã. XÐt tõ b nh diön lþch sö mµ nãi th ph n b¾c îc ng êi n«ng d n biõt sö dông tõ rêt l u. Nh ng viöc thùc sù sö dông mét c ch phæ biõn chø diôn ra tõ kho ng gi a thõ kû nµy cho Õn khi cã thªm mét lo¹t nh ng yõu tè hoµn toµn míi. Cã ba nhãm yõu tè îc týnh tíi Ó xem xðt hµnh vi sö dông ph n b¾c cña ng êi n«ng d n lµ: 1) C c iòu kiön kh ch quan, 2) C c chýnh s ch cña nhµ n íc cã liªn quan, 3) C c chiõn l îc kinh tõ cña ng êi n«ng d n. KÕt qu nghiªn cøu c Þnh l îng vµ Þnh týnh Òu cho thêy huyòn tho¹i cho r»ng: hô nãi Õn ng êi n«ng d n ång b»ng B¾c Bé th mét trong nh ng Æc ióm canh t c cña hä lµ sö dông ph n b¾c tá ra kh«ng óng. Hä chø sö dông nã nh mét phô phèm t nh cê mµ th«i. Cßn sau ã viöc sö dông ph n b¾c ë quy m«lín h n x y ra trong mét giai o¹n rêt Æc thï cña lþch sö Êt n íc, khi ViÖt Nam chuyón æi tõ mét x héi n«ng nghiöp sang x héi hiön ¹i, tho¹t Çu theo m«h nh kõ ho¹ch hãa tëp trung bao cêp vµ tiõp ã lµ kinh tõ thþ tr êng theo Þnh h íng x héi chñ nghüa. Trong qu tr nh chuyón æi ã, hµnh vi sö dông ph n b¾c sï dçn dçn mêt i, dï ngµy h«m nay mµ nãi vò iòu ã th thët nh lµ mét c u chuyön viôn t ëng. Qu tr nh ã sï kðo dµi trong bao l u cßn tïy thuéc vµo ng êi n«ng d n theo uæi chiõn l îc kinh tõ nµo: chiõn l îc tån t¹i, chiõn l îc sèng sãt hay chiõn l îc lµm giµu. Cã iòu, sù theo uæi chiõn l îc nµo l¹i kh«ng chø tïy thuéc vµo hä mµ cßn vµo nhiòu yõu tè kh c n a. Chõng nµo mµ ng êi n«ng d n cßn ph i theo uæi chiõn l îc thø nhêt, iòu mµ hä kh«ng muèn, th viöc sö dông ph n b¾c vén tiõp diôn v b n týnh cña hä lµ tiõt kiöm vµ tën dông søc lao éng. Cã ch ng lµ chø cã thó thuyõt phôc hä thay æi ph ng ph p sö dông cho ì nh h ëng Õn vö sinh m«i tr êng h n mµ th«i. Khi ng êi n«ng d n theo uæi chiõn l îc thø hai, sö dông ph n b¾c sï dçn dçn kh«ng cßn lµ cçn thiõt n a. ChiÕn l îc nµy ßi hái sö dông nhiòu ph n bãn mµ l îng ph n b¾c mçi gia nh cã îc lµ nhá nhoi Ó cã thó týnh tíi trong khi nguån cung cêp ph n b¾c víi khèi l îng lín còng sï dçn mêt i do «thþ chuyón sang xö lý chêt th i theo ph ng ph p hiön ¹i. YÕu tè t c éng cña nhµ n íc còng sï lµ mét sù ãng gãp ng kó trong viöc chuyón æi hµnh vi nµy, nõu nã lµ óng lóc vµ phï hîp víi nhu cçu ph t trión cña ng êi d n. ViÖc héi ñ ba iòu kiön nµy sï cho phðp thay æi hµnh vi sö dông ph n b¾c. Cuèi cïng, khi hä theo uæi chiõn l îc thø ba, lµm giµu, th hä hoæc ph i ly n«ng, hoæc ph i s n xuêt n«ng nghiöp lín hoæc tëp trung trång lo¹i c y Æc biöt. H íng thø nhêt kh«ng cçn tíi ph n b¾c. H íng thø hai kh«ng thó tiõp tôc sö dông ph n b¾c. H íng thø ba cçn tíi ph n b¾c trong tr êng hîp h n h u (trång hoa, thuèc lµo...). Hä sö dông chóng v thãi quen, v mª týn vµ còng v nã thùc sù phï hîp cho nh ng lo¹i c y Æc thï nµy. Vµ viöc tõ bá sö dông ph n b¾c cña nh ng ng êi nµy chø diôn ra khi hoµn toµn kh«ng cßn nguån cung cêp ph n b¾c n a hoæc cã c«ng nghö thay thõ thých hîp. Xãa bá viöc sö dông ph n b¾c lµ mét trong nh ng iòu kiön quan träng Ó gi g n vö sinh m«i tr êng, hiön ¹i hãa n«ng th«n ViÖt Nam. Tuy nhiªn, y lµ mét bµi to n t ng èi nan gi i nõu ng êi n«ng d n kh«ng tiõn vµo îc chiõn l îc thø ba. Tµi liöu tham kh o: Demographic Transition in South East Asia-Experiences for Vietnam. Institute of Sociology. Hanoi-1992. Human Faeces, Urine and Their Utilization. Bé Lao éng-th ng binh vµ X héi: Sè liöu thèng kª lao éng vµ x héi. Hµ Néi-1993. æi míi kinh tõ-x héi n«ng th«n: Þnh h íng vµ gi i ph p thùc tiôn. T¹p chý Kinh tõ vµ Dù b o. NghÒ n«ng cæ truyòn qua th tþch H n M«n. Nhµ xuêt b n Gi o dôc. Hµ Néi-1994. NghÞ quyõt cña Bé ChÝnh trþ vò æi míi qu n lý kinh tõ n«ng nghiöp. Nhµ xuêt b n Sù thët. Hµ Néi-1998. Sè liöu n«ng th«n-n«ng nghiöp ViÖt Nam 35 n m (1956-1990). Nhµ xuêt b n Thèng kª. Hµ Néi-1991. Sè liöu thèng kª 1930-1984. Nhµ xuêt b n Thèng kª. Hµ Néi-1985. S ch gi o khoa líp 1 Õn líp 10, n m 1960-1970. Nhµ xuêt b n Gi o dôc Hµ Néi. T liöu kinh tõ x héi chän läc tõ kõt qu c c cuéc iòu tra quy m«lín nh ng n m 1990-1996. Nhµ xuêt b n Thèng kª. Hµ Néi-1998.
50 Mét khýa c¹nh cña sù biõn æi n«ng th«n ViÖt Nam... Thùc tr¹ng lao éng, viöc lµm ë ViÖt Nam tõ kõt qu iòu tra lao éng, viöc lµm n m 1997. Nhµ xuêt b n Thèng kª. Hµ Néi-1998. Ellis frank: Kinh tõ hé gia nh n«ng d n vµ ph t trión n«ng nghiöp. Thµnh phè Hå ChÝ Minh. N«ng nghiöp-1993. Hµ Vinh: N«ng nghiöp ViÖt Nam trong b íc chuyón sang kinh tõ thþ tr êng. Nhµ xuêt b n Khoa häc X héi. Hµ Néi-1997. Hoµng Ngäc Ph ch-kiòu Thu Ho¹ch: Giai tho¹i v n häc ViÖt Nam. Nhµ xuêt b n V n häc. Hµ Néi-1998. Pierre Gourou: N«ng d n ång b»ng B¾c Bé. (DÞch tiõng Ph p). Hµ Néi-1936.