Lª TuÊn Thanh Hµ ThÞ Hång V n Th.s. Lª TuÊn Thanh Th.s. Hµ ThÞ Hång V n ViÖn Nghiªn cøu Trung Quèc I. Më Çu Sau chuyõn i th m chýnh thøc Trung Quèc cña c c nhµ l nh ¹o cêp cao ViÖt Nam n m 1991, sù tiõn trión trong mèi quan hö hîp t c, c c ph ng thøc hîp t c vµ môc tiªu hîp t c trªn c c lünh vùc chýnh trþ, th ng m¹i, ngo¹i giao, v n ho gi a hai n íc ¹t îc nhiòu kõt qu tých cùc, xo bá dçn nh ng nghi ngê, m u thuén tån t¹i tõ tr íc ã. Trong bèi c nh c c n íc, khu vùc trªn thõ giíi ph t trión theo xu h íng hîp t c mang týnh toµn cçu ho, nhiòu khu mëu dþch tù do îc thµnh lëp, trao æi th ng m¹i, hîp t c kinh tõ, Çu t lén nhau ngµy cµng trë nªn phæ biõn h n, quan hö th ng m¹i gi a hai n íc còng kh«ng n»m ngoµi ngo¹i lö trªn. Mèi quan hö kinh tõ, th ng m¹i ViÖt - Trung liªn tôc ph t trión c vò chiòu réng lén chiòu s u ãng gãp nhiòu vµo viöc æn Þnh, n ng cao cuéc sèng ng êi d n, thóc Èy ph t trión kinh tõ x héi cña tõng n íc, mang l¹i nguån thu lín cho chýnh quyòn Þa ph ng, nhêt lµ chýnh quyòn Þa ph ng t¹i c c tønh gi p biªn. ViÖc hîp t c nµy, mét mæt lµ kõt qu nç lùc qua c c chuyõn th m cña c c nhµ l nh ¹o cêp cao (1), c c cuéc tiõp xóc cña c c bé ngµnh, Þa ph ng doanh nghiöp hai n íc; mæt kh c, nã còng phï hîp víi xu thõ ph t trión cña hai quèc gia trong thêi gian qua. ChØ riªng thëp niªn 90 cña thõ kû XX, qua nh ng cuéc viõng th m nh vëy, hai n íc ký îc h n 20 hiöp Þnh th ng m¹i, bao gåm ë c c lünh vùc kinh tõ vµ th ng m¹i, vën chuyón hµng kh«ng, êng bión vµ êng s¾t (2). TÝnh Õn nay cã kho ng h n 50 hiöp Þnh îc hai n íc ký kõt víi nhau. Trong nç lùc thóc Èy hîp t c th ng m¹i, hai bªn kh«i phôc th«ng xe tuyõn êng s¾t Hµ KhÈu Lµo Cai, B»ng T êng - ång ng vµo ngµy 14 th ng 2 n m 1996. Ngµy 4 th ng 24
Quan hö th ng m¹i 4 n m 1997, hai n íc th«ng xe tuyõn êng s¾t C«n Minh Hµ Néi. TiÕp ã, ngµy 18 th ng 1 n m 2000, th«ng xe chë hµng tuyõn c ng Phßng Thµnh Tiªn Yªn (Qu ng Ninh), B»ng T êng - ång ng, Long Ch u Cao B»ng (3). Song song víi nh ng ho¹t éng thùc tõ cña c c bé ngµnh, nhiòu ho¹t éng, héi th o, diôn µn liªn quan Õn hîp t c th ng m¹i cña hai n íc îc tæ chøc, thµnh lëp trong thêi gian qua nh Uû ban hîp t c Kinh tõ ViÖt Trung (n m 1995), DiÔn µn doanh nghiöp ViÖt Trung thiõt lëp cæng th«ng tin vµ sµn giao dþch th ng m¹i iön tö ViÖt Nam China Bussiness Link îc chýnh thøc khai tr ng (4) vµo th ng 9 2004. Víi sù nç lùc cña c c bªn, kim ng¹ch th ng m¹i song ph ng t ng nhanh, v ît xa c nh ng dù týnh vµ tr íc thêi h¹n mµ ChÝnh phñ hai n íc Ò ra (5). Hµng ho trao æi gi a hai bªn còng rêt phong phó, võa mang týnh bæ sung cho nhau nh ng còng võa mang týnh c¹nh tranh víi nhau. PhÝa ViÖt Nam chñ yõu xuêt khèu (XK) nh ng mæt hµng n«ng s n phèm, quæng, nh ng nguyªn vët liöu ch a qua chõ biõn sang Trung Quèc. PhÝa Trung Quèc xuêt sang ViÖt Nam chñ yõu lµ nh ng mæt hµng qua chõ biõn nh m y mãc, thiõt bþ iön tö v.v... Ngµy nay, quan hö th ng m¹i gi a hai n íc kh«ng chø n thuçn lµ quan hö trong ph¹m vi gi a ViÖt Nam víi Trung Quèc n a, mµ nã îc më réng h n, n»m trong hîp t c gi a c c tæ chøc th ng m¹i khu vùc nh ACFTA, hoæc trong mét s n ch i quèc tõ lín nhêt hµnh tinh vò th ng m¹i lµ WTO. V vëy, th«ng qua viöc ph n tých mét sè Æc tr ng cña quan hö th ng m¹i hai n íc trong thêi gian qua, chóng t«i cho r»ng nã sï gióp gãp phçn lµm s ng tá h n mèi quan hö ViÖt Nam Trung Quèc thêi gian tíi. II. Æc tr ng cña th ng m¹i ViÖt Nam Trung Quèc 1. Kim ng¹ch th ng m¹i song ph ng t ng nhanh a. Giai o¹n 1991-2000 KÓ tõ sau khi b nh th êng ho, cïng víi sù ph t trión trong quan hö h u nghþ gi a Trung Quèc vµ ViÖt Nam, quan hö th ng m¹i gi a ViÖt Nam vµ Trung Quèc giai o¹n nµy ph t trión nhanh, ¹t tèc é t ng tr ëng cao. Trung Quèc dçn trë thµnh b¹n hµng th ng m¹i lín cña ViÖt Nam. NÕu n m 1996, Trung Quèc míi chø lµ b¹n hµng lín thø s u cña ViÖt Nam (6) ; th n m 1998, trë thµnh b¹n hµng lín thø n m (7) ; n m 2001, Trung Quèc trë thµnh b¹n hµng lín thø ba cña ViÖt Nam (8). VÒ xuêt khèu, giai o¹n 1991-2000, xuêt khèu hµng hãa ViÖt Nam vµo thþ tr êng Trung Quèc cã tèc é t ng tr ëng b nh qu n lµ 78,42%/n m. NÕu týnh riªng giai o¹n 1991-1995, tèc é t ng tr ëng b nh qu n cña kim ng¹ch xuêt khèu ¹t 116,52%, cao gêp 6,54 lçn so víi tèc é t ng tr ëng xuêt khèu b nh qu n cña c n íc trong cïng giai o¹n. Lý gi i cho sù ph t trión bïng næ nµy cã thó do mét sè nguyªn nh n sau: thø nhêt, ViÖt Nam míi thùc hiön æi míi, h n n a y còng lµ kho ng thêi gian mµ ViÖt Nam vén cßn ch a b nh th êng ho quan hö víi Mü, vµ ch a gia nhëp ASEAN v.v 25
Lª tuên thanh hµ thþ hång v n BiÓu å 1: Tốc độ tăng trưởng của kim ngạch Xuất, nhập khẩu giai đoạn 1991-2000 Tốc độ tăng trưởng (%) 500 400 300 200 100 0-100 1992 1993 1994 1995 1996 Năm 1997 1998 1999 2000 Tốc độ tăng trưởng XK - Tốc độ tăng trưởng NK - Thø hai, sù sôp æ cña Liªn X«vµ c c n íc «ng u lµm cho ViÖt Nam mêt i nh ng b¹n hµng truyòn thèng quan träng, v vëy viöc t m kiõm thþ tr êng kh c thay thõ lµ iòu cêp thiõt. Thø ba, Trung Quèc lµ mét thþ tr êng l ng giòng khæng lå, dô týnh èi víi nhiòu mæt hµng cña ViÖt Nam. Thø t, giao th«ng gi a hai n íc îc c i thiön tõ sau khi b nh th êng ho quan hö (9) t¹o thuën lîi cho trao æi hµng ho hai bªn. Trong giai o¹n 1996-2000, xuêt khèu hµng ho tõ ViÖt Nam vµo Trung Quèc cã tèc é t ng tr ëng b nh qu n lµ 40,5%, thêp h n so víi giai o¹n tr íc, nh ng vén cao gêp 1,8 lçn so víi tèc é t ng tr ëng xuêt khèu b nh qu n cña ViÖt Nam trong giai o¹n nµy lµ 21,6%. ng chó ý lµ tèc é t ng tr ëng cña gi trþ xuêt khèu n m 1996 vµ 1998 gi m so víi n m tr íc (BiÓu å 1). Nguyªn nh n lµ th ng m¹i hai n íc bþ nh h ëng cña cuéc khñng kho ng tµi chýnh - tiòn tö ch u dén Õn giao th ng c c n íc trong khu vùc gi m. Tuy nhiªn, Õn n m 2000, kim ng¹ch xuêt khèu cña ViÖt Nam vµo Trung Quèc t ng nhanh, ¹t h n 1,5 tû USD (B ng 1). y lµ lçn Çu tiªn, xuêt khèu hµng ho cña ViÖt Nam sang Trung Quèc v ît ng ìng 1 tû USD. VÒ nhëp khèu (NK), giai o¹n 1991-1995, tèc é t ng tr ëng nhëp khèu b nh qu n tõ Trung Quèc còng rêt cao, ¹t 87,8%. Ó p øng nhu cçu tiªu dïng cña nh n d n cho ph t trión n«ng nghiöp vµ c«ng nghiöp, ViÖt Nam nhëp mét khèi l îng lín hµng ho tõ Trung Quèc. Trong giai o¹n 1996-2000, kim ng¹ch nhëp khèu hµng hãa tõ Trung Quèc vµo ViÖt Nam t ng t ng èi æn Þnh (B ng 1). B ng 1: T nh h nh xuêt nhëp khèu gi a ViÖt Nam-Trung Quèc giai o¹n 1991-2000 26
Quan hö th ng m¹i N m Kim ng¹ch XK (TriÖu USD) Kim ng¹ch NK C n c n th ng m¹i (TriÖu USD) (TriÖu USD) Tû lö so víi XK (%) 1991 19,1 18,4 +0,7 +3,7 1992 95,6 31,8 +63,8 +66,7 1993 135,8 85,5 +50,3 +37,0 1994 295,7 144,2 +151,5 +51,2 1995 361,9 329,7 +32,2 +8,9 1996 340,2 329,0 +11,2 +3,3 1997 474,1 404,4 +69,7 +14,7 1998 440,1 515,0-74,9-17,0 1999 746,4 683,4 +63,0 +8,4 2000 1.536,4 1.401,1 +135,3 +8,8 Nguån: Niªn gi m thèng kª 1995, 2000; www.gso.gov.vn Tæng gi trþ kim ng¹ch nhëp khèu cña c thêi kú lµ 3.332,9 triöu USD, t ng gêp 5,46 lçn so víi giai o¹n 1991 1995. Tèc é t ng cña kim ng¹ch nhëp khèu kh nhanh. N m 1997, tèc é t ng cña nhëp khèu lµ 22,9%, n m 1999 lµ 32% vµ trong n m 2000 tèc é t ng cña nhëp khèu ét biõn, t ng 105% (BiÓu å 1). VÒ c n c n th ng m¹i, nh n chung, trong giai o¹n 1991-2000, theo sè liöu cña ViÖt Nam, ViÖt Nam duy tr xuêt siªu sang Trung Quèc (duy chø cã n m 1998 lµ ViÖt Nam nhëp siªu 74,9 triöu USD) (10). Riªng n m 2000, xuêt siªu cña ViÖt Nam sang Trung Quèc ¹t 135,3 triöu USD. Giai o¹n 1991 2000, tæng xuêt siªu ¹t 502,8 triöu USD chiõm 185,7% tæng gi trþ kim ng¹ch xuêt khèu cña ViÖt Nam vµo Trung Quèc. Mét iòu ng chó ý kh c lµ xuêt siªu cña ViÖt Nam trong giai o¹n nµy t ng gi m thêt th êng, kh«ng æn Þnh (B ng 1). b. Giai đoạn 2001-2006 Quan hö th ng m¹i ViÖt Nam Trung Quèc trong giai o¹n nµy cã b íc ph t trión m¹nh mï, v ît xa nh ng môc tiªu mµ l nh ¹o 2 n íc Ò ra, tèc é t ng tr ëng xuêt nhëp khèu b nh qu n ¹t 27,4%, vµ Trung Quèc v ît Mü, NhËt B n, trë thµnh èi t c th ng m¹i lín nhêt cña ViÖt Nam kó tõ n m 2004 (11) (n m 2004, tæng kim ng¹ch xuêt nhëp khèu gi a ViÖt Nam vµ Mü lµ 6,119 tû USD, víi NhËt lµ 7,055 tû USD; trong khi kim ng¹ch xuêt nhëp khèu gi a ViÖt Nam vµ Trung Quèc lµ 7,192 tû USD). XuÊt khèu trong giai o¹n 2001-2006 tõ ViÖt Nam sang Trung Quèc t ng b nh qu n 35,6%/n m (BiÓu å 2), ¹t Õn h n 3 tû USD trong n m 2006 so víi kho ng 1,4 tû USD trong n m 2001 (B ng 2 ). B ng 2: T nh h nh xuêt nhëp khèu ViÖt Nam-Trung Quèc giai o¹n 2001-2006 27
Quan hö th ng m¹i Năm Kim ng¹ch XK (TriÖu USD) Kim ng¹ch NK (TriÖu USD) C n c n th ng m¹i (TriÖu USD) 2001 1417,4 1606,2-188,8 2002 1518,3 2158,8-640,5 2003 1883,1 3138,6-1255,5 2004 2735,5 4456,5-1721 2005 2961 5778,9-2817,9 2006 3030 7390-4360 Nguồn: Nguyễn Văn Lịch, 2007. Trong khi ã, ViÖt Nam nhëp khèu hµng hãa tõ Trung Quèc còng t ng nhanh chãng trong giai o¹n nµy, tõ 1,6 tû USD trong n m 2001 t ng lªn Õn kho ng 7,4 tû USD trong n m 2006. Nh vëy, khi so s nh tû lö gi a xuêt khèu vµ nhëp khèu cña ViÖt Nam vµ Trung Quèc cho thêy r»ng ViÖt Nam nhëp khèu hµng hãa tõ Trung Quèc nhiòu h n so víi viöc Trung Quèc nhëp khèu hµng hãa tõ ViÖt Nam, dén Õn viöc nhëp siªu cña ViÖt Nam tõ Trung Quèc (Bảng 2 ). BiÓu å 2: Tốc độ tăng trưởng của kim ngạch xuất, nhập khẩu giai đoạn 2001-2006 Tốc độ tăng trưởng (%) 50 40 30 20 10 0-10 -20 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Tốc độ tăng trưởng XK Tốc độ tăng trưởng Nk Năm C c kõt qu thèng kª cho thêy r»ng cã sù bêt c n èi trong vên Ò c n c n th ng m¹i gi a ViÖt Nam vµ Trung Quèc. MÆc dï trong giai o¹n 2001-2006, tû lö ViÖt Nam xuêt khèu hµng hãa t ng m¹nh, nh ng tû lö ã so víi Trung Nghiªn 29 cøu trung quèc sè 3(82)-2008
Lª TuÊn Thanh Hµ ThÞ Hång V n Quèc xuêt hµng hãa sang ViÖt Nam vén cßn thêp. ViÖt Nam liªn tôc nhëp siªu tõ n m 2001 Õn 2006. Sù chªnh löch trong c n c n xuêt-nhëp khèu t ng tõ 1,89 tû USD trong n m 2001 lªn Õn h n 4 tû USD trong n m 2006 (B ng 2). Cã nhiòu nguyªn nh n Ó gi i thých cho vên Ò nµy. Chñ yõu do c c c«ng ty cña ViÖt Nam kh«ng cã týnh c¹nh tranh cao so víi Trung Quèc vµ ch a am hióu thþ tr êng, nhu cçu tiªu dïng, luët ph p. Nh ng quan träng nhêt vén lµ hµng hãa Trung Quèc gi rî, méu m a d¹ng vµ phong phó h n rêt nhiòu lçn so víi hµng hãa ViÖt Nam, p øng îc nhu cçu chi tiªu cña a sè ng êi d n (12). 2. C cêu cña hµng ho xuêt nhëp khèu Hµng ho cña ViÖt Nam xuêt sang Trung Quèc chñ yõu lµ nh ng hµng ho ch a îc gia c«ng, nguyªn liöu th«, gi trþ thêp, lîi nhuën mang l¹i kh«ng nhiòu. Cßn hµng Trung Quèc xuêt sang ViÖt Nam chñ yõu lµ nh ng mæt hµng c«ng nghiöp, tiªu dïng, m y mãc, s n phèm îc tinh chõ. iòu nµy ph n nh sù kh c nhau trong c cêu ngµnh nghò, c cêu tµi nguyªn, chªnh löch vò lùc l îng lao éng, tr nh é kü thuët vµ thu nhëp (13). a. C cêu hµng ho xuêt khèu tõ ViÖt Nam sang Trung Quèc Thêi kú 1991-1995, ViÖt Nam xuêt khèu sang Trung Quèc chñ yõu lµ c c mæt hµng nguyªn, nhiªn liöu vµ n«ng s n d íi d¹ng th«, chñ yõu lµ nh ng s n phèm s chõ nh g¹o, dçu th«, chõ phèm tõ gç, cao su, than, kim lo¹i mµu, dçu dõa, h i s n vµ mét sè n«ng thæ s n, l m s n, kho ng s n, rau qu, m y tre, dçu thùc vët, chì, s n phèm nh«m v.v... Sang Õn nh ng n m cuèi thëp niªn 90 cña thõ kû tr íc, hµng ho cña ViÖt Nam xuêt khèu sang Trung Quèc dçn dçn îc Þnh h nh râ h n, chñ yõu lµ c c s n phèm th«, tµi nguyªn kho ng s n nh mæt hµng dçu th«, than, thuû h i s n, cao su thiªn nhiªn (14) vµ nh ng s n phèm sö dông nhiòu lao éng nh ngµnh may mæc, giµy dðp v.v Nh n chung, hµng hãa ViÖt Nam xuêt khèu sang Trung Quèc trong nh ng n m qua gåm cã 4 nhãm chýnh: - Hµng nguyªn liöu (than, dçu th«, cao su tù nhiªn, quæng kim lo¹i...) - Nhãm hµng n«ng s n (l ng thùc, chì, rau qu, h¹t iòu...) - Nhãm hµng thñy s n t i sèng, thuû s n «ng l¹nh (t«m, cua, c...). - Nhãm hµng tiªu dïng (hµng thñ c«ng, mü nghö, giµy dðp, å gia dông cao cêp...). * Giai o¹n 1991-2000: B ng 3: Mét sè mæt hµng xuêt khèu cña ViÖt Nam sang Trung Quèc (Giai o¹n 1996 2000) n vþ: TriÖu USD 30
Quan hö th ng m¹i Tªn hµng 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 H¹t iòu 3,48 16,88 1,20 1,13 87,21 58,60 59,47 64,89 H i s n 2,93 8,29 12,00 0,09 32,81 51,54 51,65 222,97 Cµ phª 1,70 0,11 10,00 27,31 3,55 2,02 3,68 3,06 ChÌ 0,80 0,30 0,19 0,10 0,31 Dõa qu 1,67 1,15 Cao su 72,63 41,87 10,75 14,78 60,10 92,38 64,82 51,83 66,39 Gç xî 0,31 0,33 QuÆng 1,72 0,63 Than 0,99 0,87 5,77 28,69 19,11 5,22 3,61 7,86 DÇu dõa 7,95 2,09 DÇu th«31,72 7,60 106,42 16,67 87,77 86,7 331,66 749,02 Rau qu 5,09 24,84 10,45 35,68 120,35 G¹o 24,05 3,17 0,33 5,51 0,49 L¹c nh n 0,20 3,50 DÖt may 0,12 2,59 0,63 0,57 2,61 Giµy dðp 1,89 2,14 3,24 H.hãa kh c 1,42 31,56 3,5 Céng 95,60 135,80 295,70 361,90 340,2 474,1 478,9 858,9 1.534,0 Nguån: Do n C«ng Kh nh, 2007. Tõ b ng 3, ta cã thó thêy gi trþ cña nhãm hµng n«ng s n vµ thñy s n vµ nguyªn liöu t ng kh Òu Æn vµ chiõm tû träng cao nhêt. Trong n m 2000, gi trþ xuêt khèu cña dçu th«¹t 749 triöu USD. TiÕp theo lµ h i s n, ¹t gi trþ xuêt khèu lµ 222 triöu USD, rau qu, h¹t iòu vµ mñ cao su còng lµ nh ng mæt hµng cã kim ng¹ch xuêt khèu cao. * Giai o¹n 2001-2006: So víi giai o¹n 1996-2000, bªn c¹nh nh ng mæt hµng xuêt khèu n«ng s n vµ nguyªn liöu, ViÖt Nam cßn xuêt khèu sang Trung Quèc mét sè mæt hµng thuéc nhãm c«ng nghiöp chõ biõn nh döt may, giçy dðp, vi týnh vµ linh kiön iön tö. Nh ng mæt hµng nµy tuy thþ phçn ch a cao, nh ng còng t ng tr ëng kh æn Þnh. Nghiªn 31 cøu trung quèc sè 3(82)-2008
Lª TuÊn Thanh Hµ ThÞ Hång V n B ng 4: C cêu hµng ho xuêt khèu cña ViÖt Nam sang Trung Quèc 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Gi trị Gi trị Gi trị Gi trị Gi trị Gi trị Tỷ trọng Tỷ trọng Tỷ trọng Tỷ trọng Tỷ trọng Tr.USD Tr.USD Tr.USD Tr.USD Tr.USD (Tr.USD) Tỷ trọng Tổng KNXK 1417.4 100 1518.3 100 1883.1 100 2735.5 100 2961 100 3030 100 Hµng thuỷ sản 253 18 173.6 11.4 174 9.2 48.2 1.8 62 2.1 65 2.1 Rau củ quả 145 10 77.8 5.1 86.6 4.6 137.6 34.9 1.2 24.6 0.8 Hạt điều 30.3 2.1 38.3 2.5 53.5 2.8 70.2 2.6 97.4 3.3 94.5 3.1 Cµ phª 2.6 0.2 3.9 0.3 6.9 0.4 5.9 0.2 7.6 0.3 15.9 0.5 Gạo 0.5 0 1.7 0.1 0.3 0 19.2 0.7 12 0.4 12.4 0.4 ChÌ 0.8 0.1 0.6 0 0.8 0 3.5 0 6 0 7.6 0.3 Hạt tiªu 6.6 0.5 3.3 0.2 0.7 0 0.4 0 0 0 0.8 0 Cao su 51.6 3.6 89.8 5.9 160 8.5 358 13.1 519.2 18 851.8 28.1 Dầu th«559 39 686.8 45.2 863 46 1471 53.8 1160 39 399.9 13.2 Than 17.3 1.2 44.3 2.9 51.2 2.7 134 4.9 370.2 13 594.8 19.6 Sản phẩm gỗ 9.3 0.7 13.3 0.9 1.3 0.1 30.1 1.1 60.3 2 94.1 3.1 Dệt may 7.8 0.6 2.1 0.1 7.3 0.4 14 0.5 8.1 0.3 29.7 0.9 Giµy dðp 5.1 0.4 7.3 0.5 10.9 0.6 19.2 0.7 28.3 0.9 42 1.4 M y vi týnh, linh 2.7 0.2 3.6 0.2 21.1 1.1 21.6 0.8 74.6 2.5 73.8 2.4 kiện D y điện, c p điện 0.2 0 0.6 0 1.6 0.1 7.7 0.3 11.6 0.4 Nguån: NguyÔn V n LÞch, 2007, tr. 22. 32
Lª TuÊn Thanh Hµ ThÞ Hång V n 32 Nh n vµo c cêu hµng ho xuêt khèu tõ ViÖt Nam sang Trung Quèc thêi gian qua, ta cã thó thêy lµ c cêu hµng nguyªn nhiªn liöu th«chiõm tû träng qu lín, ión h nh lµ c c mæt hµng dçu th«, cao su vµ than. Æc biöt lµ giai o¹n 2001-2006, tû träng xuêt khèu dçu th«lu«n lu«n chiõm kho ng 40% tû träng hµng xuêt khèu, tû träng xuêt khèu than, cao su liªn tôc t ng. Nguyªn nh n lµ do nhu cçu cña sù ph t trión kinh tõ Trung Quèc khi mµ Trung Quèc b íc vµo giai o¹n c«ng nghiöp ho c c ngµnh c«ng nghiöp næng, tèc é «thþ ho t ng nhanh cïng víi sù ph t trión nhanh chãng trong lünh vùc giao th«ng khiõn cho nhu cçu vò n ng l îng vµ nguyªn liöu t ng lªn. Trong khi ã, gçn y, tû träng xuêt khèu c c mæt hµng thuû s n, n«ng s n cña ViÖt Nam l¹i gi m dçn. Cã nguyªn nh n lµ tõ sau khi Trung Quèc gia nhëp WTO, yªu cçu vò chêt l îng s n phèm n«ng s n îc n ng cao theo nh ng quy Þnh, chõ tµi cña WTO. C c doanh nghiöp ViÖt Nam kh«ng thých øng kþp víi t nh h nh míi. Bªn c¹nh ã, Trung Quèc vµ Th i Lan ký HiÖp Þnh rau qu, thùc hiön cam kõt tù do ho hoµn toµn c c ho¹t éng bu«n b n rau qu tõ n m 2004. Trong khi ã, c c s n phèm rau qu cña ViÖt Nam méu m, bao b l¹i kðm nªn mêt lîi thõ c¹nh tranh (15). b. Cơ cấu hµng hãa nhập khẩu của Việt Nam từ Trung Quốc * Giai đoạn 1991-2000: C c lo¹i hµng cña Trung Quèc xuêt sang ViÖt Nam thêi gian Çu a sè lµ c c mæt hµng tiªu dïng mµ tr íc ã ng êi ViÖt Nam gäi lµ hµng t m lý chiõn nh lµ mæt hµng thuèc b¾c, phých n íc, b«ng, v i sîi, hµng döt kim vµ quçn o may s½n, pin c c lo¹i, bia, ph n bãn, thuèc b o vö thùc vët, thuèc thó y, xµ phßng, xe ¹p, å dïng gia nh v.v... Sau ã Õn giai o¹n nh ng n m 1996-2000, nh ng nhãm hµng cã khèi l îng nhëp lín trong thêi kú nµy lµ: m y mãc n«ng nghiöp vµ chõ biõn n«ng l m s n, thiõt bþ s n xuêt xi m ng lß øng, m y mãc cho ngµnh döt, thiõt bþ s n xuêt ph n bãn vµ c c lo¹i m y ph t iön cì nhá (16), xe vën t i h¹ng nhñ, s n phèm gang thðp, vët liöu x y dùng, dông cô s n xuêt thuèc vµ thuèc ch a bönh, thùc phèm, thuèc trõ s u, å gia dông. Trong giai o¹n nh ng n m 2000, hµng ho cña Trung Quèc xuêt sang ViÖt Nam chñ yõu cã xe m y, s n phèm c iön, dçu thµnh phèm vµ hµng döt may (17). C cêu hµng ho nhëp khèu tõ Trung Quèc vµo ViÖt Nam rêt phong phó a d¹ng, kho ng 214 mæt hµng, gêp «i sè nhãm mæt hµng ViÖt Nam xuêt vµo Trung Quèc (18). Theo chóng t«i, nhëp khèu hµng cña cña ViÖt Nam tõ Trung Quèc chñ yõu trªn 5 nhãm hµng chýnh sau: - M y mãc thiõt bþ toµn bé: nhµ m y xi m ng lß øng, nhµ m y êng. - M y mãc c khý, ph ng tiön vën t i, m y mãc thiõt bþ y tõ, m y mãc dông cô chýnh x c, m y mãc thiõt bþ ngµnh döt, m y mãc n«ng nghiöp. - Nguyªn nhiªn liöu: s n phèm dçu má, xi m ng, s¾t thðp, kýnh x y dùng c c
Quan hö th ng m¹i lo¹i, vët liöu x y dùng, ho chêt, phèm nhuém, thuèc trõ s u, ph n bãn. - L ng thùc, thùc phèm, hoa qu : bét mú, dçu thùc vët, t o, lª, gièng c y trång - Hµng tiªu dïng: thuèc ch a bönh: hµng iön tö, hµng may mæc, å ch i (19). Trong c c mæt hµng vµ nhãm hµng nhëp khèu nªu trªn, hµng hãa lµ m y mãc thiõt bþ chiõm 27,95%, nguyªn liöu chiõm 19,7%; hµng tiªu dïng chiõm 47%. * Giai o¹n 2001-2006: Trong giai o¹n nµy, ViÖt Nam chñ yõu nhëp khèu tõ Trung Quèc 10 mæt hµng chýnh sau: s¾t thðp, m y mãc thiõt bþ, x ng dçu c c lo¹i, nguyªn phô liöu, dçu má, m y vi týnh vµ linh kiön iön tö, xe m y CKD, IKD, «t«nguyªn chiõc vµ linh kiön, d îc phèm vµ nguyªn phô liöu d îc phèm. B ng sè 5 cho thêy, kim ng¹ch nhëp khèu c c mæt hµng chñ yõu liªn tôc t ng Òu Æn. Trong ã, nõu nh sè mæt hµng ¹t kim ng¹ch nhëp khèu tõ 100 triöu USD trë lªn n m 2001 chø míi lµ 4 mæt hµng (xõp theo thø tù gåm xe m y nguyªn chiõc vµ linh kiön; m y mãc, thiõt bþ, dông cô vµ phô tïng; x ng dçu vµ ph n bãn), th n m 2006 lµ 8 mæt hµng. H n thõ, trong sè t m mæt hµng nµy, cã hai mæt hµng cã quy m«nhëp khèu tõ 1 tû USD trë lªn (s¾t thðp vµ kim lo¹i th êng kh c; m y mãc, thiõt bþ, dông cô vµ phô tïng); mét mæt hµng cã quy m«lín h n 500 triöu USD (x ng dçu) vµ ba mæt hµng cã quy m«tõ 200 triöu USD vµ 300 triöu USD trë lªn (nguyªn phô liöu döt may vµ da giµy; ph n bãn vµ m y vi týnh vµ linh kiön iön tö). Nh n vµo c cêu hµng nhëp khèu, ta cã thó thêy r»ng c c lo¹i linh kiön chiõm tû träng lín hoæc c c s n phèm qua nh ng qu tr nh chõ biõn kh c nhau. Trong khi ã, nh n vµo c cêu hµng ho xuêt khèu tõ ViÖt Nam sang Trung Quèc th nguyªn, nhiªn liöu th«chiõm tû träng lín. Qua y, còng cho thêy r»ng chªnh löch vò ph t trión kinh tõ gi a hai n íc. 3. C c h nh thức bu«n b n, thương mại Quan hö th ng m¹i ViÖt Trung thêi gian qua kh lµ a d¹ng vµ îc th«ng qua nh ng h nh thøc chñ yõu sau: - Th ng m¹i chýnh ng¹ch - Th ng m¹i tióu ng¹ch - Bu«n b n cña c d n biªn giíi Th ng m¹i chýnh ng¹ch lµ h nh thøc mµ c c hµng ho xuêt nhëp khèu qua biªn giíi theo giêy phðp cña Bé Th ng m¹i. Nh ng hµng ho xuêt nhëp khèu chýnh ng¹ch ph i îc l u th«ng qua cöa khèu quèc tõ vµ quèc gia vµ ph i tu n thñ c c thñ tôc xuêt nhëp khèu quèc tõ. Cßn nh ng hµng ho xuêt nhëp khèu theo giêy phðp cña Uû ban nh n d n c c tønh biªn giíi th îc gäi lµ th ng m¹i tióu ng¹ch (20). H nh thøc bu«n b n thø 3 lµ ho¹t éng trao æi cña c d n biªn giíi, do nh n d n hai vïng biªn thùc hiön. C c hµng ho îc trao æi th êng do hä tù s n xuêt ra, em trao æi trùc tiõp. 33
Lª TuÊn Thanh Hµ ThÞ Hång V n B ng 5: C cêu mæt hµng nhëp khèu tõ Trung Quèc giai o¹n 2001-2006 vµ c c doanh nghiöp Trung Quèc biõt tën dông lîi thõ thu hót nguån tµi nguyªn tõ ViÖt Nam Ó phôc vô cho sù ph t trión vò kinh tõ cña m nh Tæng sè ChØ tiªu 2001 2002 2003 2004 2005 2006 TriÖu USD 1.629,13 2.158,79 3.122,32 4.456,45 5.778,91 7.390,91 Tèc é t ng +14,47 +32,51 +44,63 +42,73 +29,67 +27,89 1) 10 mæt hµng chñ yõu Tæng sè TriÖu USD 1.112,83 1.260,68 1.881,19 2.814,86 3.544,78 4.338,08 Tû träng 68,31 58,40 60,25 63,16 61,34 58,69 1.S.thÐp & k.lo¹i th êng kh c 2. M.mãc, T.bÞ, D.cô & PT Nguån: Do n C«ng Kh nh, 2007. 54,74 69,06 108,26 480,51 789,92 1.400,01 219,36 347,91 446,80 607,19 817,56 1.200,07 3. X ng dçu c c lo¹i 231,66 473,44 721,14 739,85 884,34 555,33 4. Nguyªn phô liöu DM, DG 74,12 127,94 200,52 290,26 323,61 304,76 5. Ph n bãn c c lo¹i 62,32 57,69 244,21 391,98 264,26 298,74 6. M y vi týnh vµ linh kiön.tö 21,96 42,26 63,86 103,89 155,38 243,18 7. Xe m y CKD, IKD 433,23 121,89 47,71 92,73 134,90 121,81 8. t«nguyªn chiõc&linh kiön 4,80 4,24 29,01 51,22 99,91 107,47 9. ChÊt dîo nguyªn liöu 5,05 10,42 12,96 22,37 35,24 59,73 10. D îc phèm vµ NPL DP 2) C c mæt hµng cßn l¹i Tæng sè 5,59 5,83 6,72 4 34,86 39,66 46,98 TriÖu USD 516,30 898,11 1.241,13 1.641,59 2.234,13 3.052,83 Tû träng 31,69 41,60 39,75 36,84 38,66 41,31 H nh thøc th ng m¹i nµy nh»m p øng nhu cçu tiªu dïng cña nh n d n vïng biªn. Do iòu kiön Þa h nh kh«ng thuën lîi, chi phý vën chuyón hµng ho tõ d íi xu«i lªn cao vµ khã kh n, hä tiõn hµnh trao æi hµng ho ë nh ng chî vïng biªn víi gi c rî h n vµ hµng ho s½n cã h n. èi víi h nh thøc nµy, khèi l îng trao æi hµng ho th êng kh«ng nhiòu (21). Çu nh ng n m 90 cña thõ kû XX, trong thêi gian Çu thùc hiön trao æi 34 th ng m¹i, c c chýnh s ch cña nhµ n íc ch a theo kþp víi xu thõ ph t trión cña hµng ho, nhiòu mæt hµng cña ViÖt Nam vén ph i xuêt khèu qua êng biªn mëu v xuêt khèu qua êng chýnh thøc cßn khã kh n. Do vëy, hµng ho xuêt khèu qua l¹i gi a hai n íc chñ yõu th«ng qua con êng biªn mëu vµ bu«n b n d n gian, tøc lµ qua c c tuyõn êng mßn biªn giíi trªn bé, ph ng thøc hµng æi hµng îc p dông chñ yõu trong th ng m¹i hai n íc (22). Thêi gian nµy, bu«n b n
Quan hö th ng m¹i tióu ng¹ch chiõm kho ng 80% trong tæng th ng m¹i hai n íc. Sau ã, qua qu tr nh hîp t c, th ng m¹i chýnh ng¹ch ngµy cµng t ng phï hîp víi t nh h nh chung. Cßn h nh thøc bu«n b n chýnh ng¹ch ph i tu n thñ theo HiÖp Þnh Th ng m¹i îc ký kõt gi a hai ChÝnh phñ ngµy 7-11-1991. Giai o¹n nöa cuèi n m 90, th ng m¹i chýnh ng¹ch vµ tióu ng¹ch trë nªn c n b»ng, mçi lo¹i h nh th êng chiõm kho ng 40-50% kim ng¹ch song ph ng. Nh ng chýnh s ch cña hai n íc èi víi c c lo¹i h nh th ng m¹i cßn cã nh ng ióm kh c nhau. PhÝa Trung Quèc khuyõn khých ph t trión tióu ng¹ch th«ng qua nh ng chýnh s ch gi m thuõ u i, hoµn thuõ xuêt khèu cho nh ng mæt hµng thùc hiön th«ng quan b»ng tióu ng¹ch. Cßn phýa ViÖt Nam cho r»ng, c c doanh nghiöp xuêt biªn mëu còng dô gæp rñi ro chñ yõu lµ ë kh u nh gi chêt l îng hµng ho, giao dþch vµ thanh to n kh«ng qua ng n hµng, kh«ng theo tëp qu n quèc tõ, qua trung gian. V thõ dô bþ Ðp gi, kh«ng cã kõ ho¹ch vµ kh«ng n¾m îc nhu cçu thþ tr êng nªn bêp bªnh vµ kh«ng ch¾c ch¾n (23). Trong giai o¹n hiön nay, sau khi Trung Quèc gia nhëp WTO, n íc nµy ph i thùc hiön nh ng cam kõt víi tæ chøc Th ng m¹i thõ giíi, chýnh v vëy mµ nh ng u i trong viöc thùc hiön chýnh s ch biªn mëu nh»m ph t trión c c khu vùc miòn nói dçn dçn ù c iòu chønh sao cho phï hîp víi nh ng quy Þnh quèc tõ. Th ng m¹i gi a hai n íc qua con êng biªn mëu gi m xuèng, chø chiõm kho ng 20-30% kim ng¹ch song ph ng. Thay vµo ã lµ th ng m¹i chýnh ng¹ch gi a hai n íc dçn t ng lªn. III. KÕt luën Cã thó thêy r»ng, quan hö th ng m¹i hai n íc thêi gian qua ¹t îc nh ng b íc tiõn t ng èi kh quan. Hîp t c th ng m¹i song ph ng mang nh ng Æc ióm riªng thó hiön râ sù phong phó, a d¹ng trong trao æi hµng ho, sù tham gia cña nhiòu thµnh phçn kh c nhau. Tuy nhiªn, bªn c¹nh ã vén cßn mét sè vên Ò mµ hai n íc cçn ph i t ng c êng hîp t c nh»m t m kiõm mét gi i ph p chung nh vên Ò nhëp siªu cña ViÖt Nam, vên Ò bu«n lëu v.v... Nãi nh vëy Ó thêy r»ng quan hö th ng m¹i hai n íc ang øng tr íc nh ng c héi, nh ng còng kh«ng Ýt th ch thøc. Ngoµi ra, trong bèi c nh quèc tõ, c hai n íc Òu lµ thµnh viªn cña Tæ chøc th ng m¹i thõ giíi, c ASEAN vµ Trung Quèc Òu thèng nhêt thµnh lëp khu mëu dþch tù do ASEAN Trung Quèc, vµ b n th n hai n íc Òu cã nhu cçu mong muèn t ng c êng hîp t c qua c c ch ng tr nh hîp t c nh hai hµnh lang, mét vµnh ai v.v chóng t«i cho r»ng hîp t c th ng m¹i gi a ViÖt Nam vµ Trung Quèc còng sï cã nhiòu iòu kiön ph t trión nhanh h n so víi thêi gian tr íc y. C c chýnh s ch th ng m¹i cña hai n íc sï dçn îc quy ph¹m, phï hîp víi th«ng lö quèc tõ. iòu nµy sï lµm t ng kh n ng hîp t c cña hai n íc trong lünh vùc trªn, më ra trión väng hîp t c lín h n cho th ng m¹i hai n íc thêi gian tíi. 35
Lª TuÊn Thanh Hµ ThÞ Hång V n 36 Chó thých 1. B Qu n, Quan hö kinh tõ, th ng m¹i Trung - ViÖt v sao ph t trión t ng èi chëm, T¹p chý Nghiªn cøu c c vên Ò Nam D ng, sè 4-2000, tr. 32. 2. Gu Xiaosong and Brantly Womack, Border Cooperation Between China and Vietnam in the 1990s, ASIAN Survey, Vol, XL, No. 6 November/December 2000, p.1045. 3. Tr nh Danh Väng, Hµ Vinh Hïng VÜ, HiÖn tr¹ng vµ xu thõ ph t trión th ng m¹i Trung ViÖt, T¹p chý «ng Nam Tung hoµnh, sè 9-2002, tr. 5. 4. Vò Kim, Ó khai th c tiòm n ng cña thþ tr êng Trung Quèc, T¹p chý Th ng m¹i sè 18 2005, tr.15. 5. ChÝnh phñ hai n íc ViÖt Trung dù kiõn Ò ra th ng m¹i hai n íc ¹t 5 tû USD vµo n m 2005. 6. Bé tr ëng NguyÔn M¹nh CÇm tr lêi pháng vên cña b o Nh n d n. B o Nh n d n ngµy 20-7-1997 7. T«n Lan Chi, Nh n l¹i quan hö Trung ViÖt vµ trión väng, T¹p chý ThÕ giíi ng ¹i vµ trión väng, sè 3-2001, tr. 55. 8. Vu H íng «ng, Æc tr ng vµ xu thõ cña ph t trión quan hö Trung - ViÖt, sè 1-2003, tr. 25. 9. Nguyễn Minh Hằng (Chủ biªn) (2001): Bu«n b n qua biªn giíi ViÖt - Trung: lþch sö, hiön tr¹ng, trión väng, Nxb Khoa häc x héi, Hµ Néi. 10. Sè liöu thèng kª cña hai n íc vò vên Ò xuêt siªu kh«ng gièng nhau. Sè liöu cña Trung Quèc cho r»ng ViÖt Nam nhëp siªu ngay tõ khi hai n íc thùc hiön b nh th êng ho quan hö. Cßn sè liöu cña ViÖt Nam l¹i cho r»ng nh ng n m 90 cña thõ kû XX, ViÖt Nam lu«n xuêt siªu sang thþ tr êng Trung Quèc. Õn nh ng n m Çu thõ kû XXI, ViÖt Nam míi b¾t Çu nhëp siªu tõ Trung Quèc. 11. Nguyễn Văn Lịch (Chủ nhiệm đề tµi) (2007): Định hướng chiến lược ph t trión quan hö th ng m¹i ViÖt Nam - Trung Quèc giai o¹n Õn 2015, Ò tµi khoa häc cêp bé, M sè: 2006-78-009, Hµ Néi. 12. Nguyễn Văn Lịch (Chủ nhiệm đề tµi) (2007): Định hướng chiến lược ph t trión quan hö th ng m¹i ViÖt Nam - Trung Quèc giai o¹n Õn 2015, Ò tµi khoa häc cêp bé, Tµi liöu dén. 13. V ng Quyªn, Ph n tých thùc tõ th ng m¹i Trung - ViÖt, T¹p chý «ng Nam tung hoµnh, sè 1-2003, tr. 27. 14. Vò Kim, Ó khai th c tiòm n ng cña thþ tr êng Trung Quèc, T¹p chý Th ng m¹i sè 18 2005, tr.15. 15. Phan Vũ Nguyệt Hµ (2006): Triển vọng thị trường Trung Quốc. Tạp chý thương mại sè 45 (455), tr. 17-18. 16. Do n C«ng Kh nh (2007): Quan hö th ng m¹i ViÖt Nam-Trung Quèc vµ t c éng cña nã èi víi qu tr nh xo ãi gi m nghìo ë ViÖt Nam, Bµi viết trong chương tr nh nghiªn cứu của Quỹ Oxfarm, Hµ Nội, th ng 12-2007. 17. Tr nh Danh Väng, Hµ Vinh Hïng VÜ, HiÖn tr¹ng vµ xu thõ ph t trión th ng m¹i Trung ViÖt, Tµi liöu dén, tr5. 18. Lương Đăng Ninh (2004): Đổi mới quản lý nhµ nước về hoạt ộng xuất, nhập khẩu trªn ịa bµn c c tỉnh biªn giới Việt Nam-Trung Quốc. Nxb Khoa học x hội, Hµ Néi. 19. Nguyễn Minh Hằng (chủ biªn) (2001): Bu«n b n qua biªn giíi ViÖt - Trung: lþch sö, hiön tr¹ng, trión väng, Nxb Khoa häc x héi, Hµ Néi. 20. Nguyễn Minh Hằng (chủ biªn) (2001): Bu«n b n qua biªn giíi ViÖt - Trung: lþch sö, hiön tr¹ng, trión väng, S ch dén. 21. Lương Đăng Ninh (2004): Đổi mới quản lý nhµ nước về hoạt ộng xuất,nhập khẩu trªn ịa bµn c c tỉnh biªn giíi ViÖt Nam - Trung Quèc, s ch dén. 22. Høa Mai, Quan hö kinh tõ th ng m¹i Trung - ViÖt sau nh ng n m 90 vµ trión väng ph t trión, T¹p chý Ký Nam häc b o, sè 4 quyón 22, tr. 104 23. Anh Thi, ThÞ tr êng Trung Quèc cßn réng cçn thiõt lëp thªm c c ¹i diön cña c c ngµnh, Thêi b o Kinh tõ, sè 142, ngµy 5-9-2003.