LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 1 Muåc luåc Vuâng Chêu thöí Bùæc Böå...2 Lïî höåi àïìn Ba Xaä...2 Vuâng Duyïn haãi Trung Böå...5 Lïî höåi chuyïín muâa...5 Lïî höåi àua thuyïìn...17 Höåi Àöí giaân...23 Lïî höåi àêìm Ö Loan...26 Höåi Dinh Thêìy...29 Vuâng Têy Nguyïn...35 Lïî boã maã cuãa ngûúâi Gia Rai Mthur...35 Lïî boã maã cuãa ngûúâi Bana Konkúàeh...41 Lïî ùn cúm múái...46 Höåi àua voi...50 Vuâng Nam Böå...54 Lïî höåi chuâa Baâ...54 Lïî höåi Baâ Chuáa Xûá...63 Lïî höåi Dinh Cö...72 Lïî höåi chuâa Ngoåc Hoaâng...76 Höåi chuâa Öng Böín...79 Lïî Kyâ An úã àònh Chêu Phuá...83
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 2 Vuâng Chêu thöí Bùæc Böå LÏÎ ÎÎ HÖÅ ÅÅI ÀÏÌ ÌÌN BA XAÄ ÄÄ Àïën nay úã Minh Àûác, huyïån ÛÁng Hoaâ, tónh Haâ Têy ngûúâi dên vêîn coá thoái quen goåi con trêu laâ con ngheá cho duâ con trêu àoá àaä laâm "cha" laâm "meå", chên àaä baåi, rùng àaä long khöng thïí keáo caây. Theo nhû lúâi kïí cuãa caác bêåc cho niïn: Xa xûa, vuâng naây laâ röën nûúác àöìng chiïm, nghiïåp canh nöng caã nùm chó úã möåt muâa maâ vêîn bêëp bïnh. Cû dên àoái ngheâo xú xaác trïn àöìng trùæng, nûúác trong. Cho túái khi coá ngûúâi hoå Maåc, tïn goåi laâ Trêu Trùæng ra daåy dên khoanh vuâng ngùn nûúác vaâ tröìng caác giöëng luáa thñch ûáng theo tûâng muâa vuå. Kïët quaã laâ dên àûúåc êëm no, quêìn cû trúã nïn phöìn thõnh vaâ truâ phuá. Khi öng qua àúâi, nhúá cöng ún êëy, nhên dên trong vuâng quyïn tiïìn, goáp sûác lêåp àïìn thúâ vaâ tön öng laâm àûác thaânh hoaâng vaâ cuäng tûâ àêëy ngûúâi dên àõa phûúng coá thoái quen kyå huyá tïn goåi: Trêu. Àïìn thúâ àûác thaánh Maåc Trêu àùåt úã núi trung têm cuãa nùm thön: Thõnh Cêìu, Thõnh Bùçng, Thõnh Thêìn, Thõnh Thûúång vaâ Thõnh Haå. Mùåt àïìn nhòn vïì hûúáng àöng, tröng ra mùåt höì sen baát ngaát. Hai bïn taã hûäu àïìn, bïn laâ chi lûu cuãa doâng söng Nhuïå, bïn laâ àûúâng caái quan uöën khuác nhû con röìng, con rùæn lûúån quanh. Àïìn coá kïët cêëu mùåt bùçng theo kiïíu "nöåi cöng ngoaåi quöëc". Tûâ àûúâng lúán ài vaâo qua tam quan laâ con àûúâng vóa gaåch nghiïng àûa ta àïën sên chêìu. Hai bïn àûúâng, dûúái boáng cêy cöí thu, coá baây nhiïìu trêu àaá, ngûåa àaá, voi àaá vaâ choá àaá tröng vûâa uy nghiïm vûâa dên daä. Chñnh àiïån khang trang chia laâm ba lúáp, nïn thûúâng àûúåc goåi nöm laâ tam cung. Trïn caác vò keâo, chùæn gioá, àùåc biïåt laâ cûãa voäng àûúåc chaåm tröí tinh vi bùçng nhiïìu hoåa tiïët nhû: tûá linh, hoa laá, caá vûúåt Vuä Mön... Nöåi cung baây baâi võ àûác thaânh
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 3 hoaâng vaâ nùm baát nhang thúâ cuãa nùm laâng cuâng nhiïìu àöì tïë khñ: taân loång, baát bûãu, xaâ mêu vaâ kiïåu rûúác... Hai bïn chñnh àiïån, cuâng tröng ra sên chêìu laâ hai daäy nhaâ nùm gian, ûáng múái nùm thön duâng laâm núi tiïëp khaách vaâ nhêån lïî trong möîi kyâ lïî höåi... Àïìn Ba Xaä tûá muâa baát tiïët hûúng bay. Song nhöån nhõp tûng bûâng hún caã laâ kyâ lïî höåi thûúâng niïn 12 thaáng 6. Vaâ nhû àaä thaânh lïå, cûá nùm nùm möåt kyâ múã lïî höåi to. Àïí chuêín bõ cho möîi kyâ lïî höåi, ngûúâi nùm thön úã Minh Àûác nuöi nùm con ngheá. Trûúác ngaây lïî höåi caác con ngheá àûúåc dùæt àïën thi. Con naâo vaâo giaãi thò àûúåc choån àïí höm sau múã höåi giïët thõt tïë thêìn vaâ chia àïìu àïí nùm thön thuå löåc. Ngaây khai höåi 12 thaáng 6, tûâ saáng súám, laâng thön àaä röån raä, tûng bûâng. Ngûúâi cuãa nùm thön tröëng giong cúâ múã, kiïåu rûúác àûa thêìn thaánh thúâ trong baãn haåt thön mònh vïì àïìn dûå höåi. Sau khi caã nùm thön, anh trûúác em sau àaä tïì tûåu àöng àuã, lïî r ûúác nûúác bùæt àêìu. Vêîn theo thûá tûå anh trûúác em sau, nùm àoaân rûúác ra cöng Nhuïå laâm lïî rûúác nûúác. Ài àêìu möîi àoaân rûúác laâ àöåi cúâ. tiïëp sau laâ àöåi nhaåc, àöåi kiïåu rûúác baát nhang hûúng aán, vaâ kiïåu rûúác chum nûúác. Chum nûúác àûúåc quêy quanh bùçng vaãi trùæng, miïång phuã vuöng vaãi àoã. Túâi búâ söng nùm thön, möîi thön duâng nùm chiïëc chaãi ra giûäa loâng söng lêëy nûúác vïì laâm lïî möåc duåc. Sau lïî möåc duåc laâ lïî tïë thêìn, lêìn lûúåt nùm thön laâm lïî tïë, tiïëp sau laâ lïî tïë cuãa caác doâng hoå, caác gia àònh vaâ khaách thêåp phûúng. Trong khi úã chñnh àïìn long troång diïîn ra lïî tïë, úã ngoaâi höì ngoaâi baäi àïìn, diïîn ra nhiïìu troâ chúi söi àöång nhû muáa röìng, muáa lên, choåi gaâ, àêëu vêåt. Söi nöíi vaâ cuöën huát ngûúâi xem hún caã laâ troâ àêåp bõ gaåo vaâ tuám nûúác. Ngûúâi ta treo nhiïìu bõ gaåo vaâ tuám nûúác lïn möåt giaá treo. Ai àêåp vaâo bõ gaåo thò àûúåc thûúãng Ai àêåp vaâo tuám nûúác, tuám nûúác vúä ra bùæn tung toeá vaâo ngûúâi vaâ nhûäng tiïëng cûúâi röå lïn cuãa ngûúâi xem.
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 4 Lïî höåi àïìn Ba Xaä àaä tûâ lêu trúã thaânh lïå cuãa nùm thön: Thõnh Cêìu, Thõnh Bùçng, Thõnh Thêìn, Thõnh Thûúång, Thõnh Haå vaâ dên chuáng thêåp phûúng keáo vïì dûå höåi rêët àöng. Àïí phuåc vuå cho viïåc ùn úã cuãa khaách thêåp phûúng, nhiïìu ngûúâi àõa phûúng quêìn tuå gêìn àïìn dûång nhaâ, lêåp quaán thaânh möåt núi buön baán sêìm uêët thúâi xûa. Chñnh vò leä àoá maâ úã gêìn àïìn Ba Xaä ngaây nay coá möåt àõa danh àûúåc goåi laâ: Phöë Cöëng Thêìn.
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 5 Vuâng Duyïn haãi Trung Böå LÏÎ ÎÎ HÖÅ ÅÅI CHUYÏÍ ÍÍN MUÂ ÂÂA Rica Nûkar (Rija Nûgar - àoåc laâ Richaâ Nûn Cùçn) laâ möåt trong nhûäng lïî höåi truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Chùm vaâ àûúåc töí chûác vaâo àêìu nùm. Lïî höåi Rica Nûkar coân laâ möåt trong nhûäng lïî höåi chung cho ngûúâi Chùm (caã Chùm Baâlamön vaâ Chùm Baâ ni) vaâ mang tñnh khu vûåc, toaân vuâng. Ngay caái tïn cuãa lïî höåi àaä phêìn naâo noái lïn tñnh chêët röång vaâ chung cuãa lïî höåi: Nûkar coá nghôa laâ xûá súã, laâ àêët nûúác... Khöng chó röång vaâ chung, caái tïn Nûkar, qua nghôa mang tñnh àõa lyá, chûâng naâo cuäng cho thêëy àêy laâ möåt lïî höåi truyïìn thöëng xûa mang tñnh toaân cöång àöìng cuãa ngûúâi Chùm chûá khöng thïí laâ möåt lïî höåi múái àûúåc nhêåp vaâo tûâ bïn ngoaâi caách àêy vaâi thïë kyã. Àuáng laâ chûä Rica coá thïí laâ Chaâ Vaâ hay Java nhû khöng ñt ngûúâi Chùm tin vaâ khöng ñt nhûäng nhaâ nghiïn cûáu cho laâ nhû vêåy. Coân nhûäng taác giaã tûâ àiïín Chaâm - Viïåt - Phaáp thò giaãi thñch thuêåt ngûä Rica (àoåc laâ Rijaâ) hay Raca (àoåc laâ Raja) laâ lïî muáa, giaãi thñch thuêåt ngûä gheáp Rica Nûkar hay Rica nûkar laâ lïî muáa töëng ön àêìu thaáng giïng Chùm. Àuáng laâ Rica Nûkar laâ lïî höåi àêìu nùm, laâ lïî töëng ön, laâ lïî höåi chung cho ngûúâi Chùm thuöåc caã hai àaåo Baâ la mön vaâ Baâni, laâ lïî höåi coá muáa. Thïë nhûng thûåc chêët cuäng nhû nguöìn göëc cuãa lïî höåi naây laâ gò vaâ nhû thïë naâo thò cho àïën nay chûa möåt nhaâ khoa hoåc naâo àùåt thaânh vêën àïì vaâ phên tñch vêën àïì cho thêåt sûå khoa hoåc. Caác taác giaã cuöën "Ngûúâi Chùm úã Thuêån Haãi" vaâ cuöën "Vùn hoaá Chùm" àïìu chó daânh veãn veån àuáng coá möåt trang àïí giúái thiïåu qua lïî höåi Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm. Caác taác giaã cuãa caác cöng trònh kïí trïn àïìu cho rùçng Rica
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 6 Nûkar laâ lïî cêìu xin Thêìn Meå xûá súã vaâ caác võ thêìn linh giuáp cho ngûúâi Chùm traánh àûúåc nhûäng àiïìu xêëu xa, xui xeão trong nùm cuä nhû öëm àau, haån haán, sêu bïånh, chuöåt boå phaá hoaåi muâa maâng... cêìu xin nhûäng àiïìu töët laânh nhû sûác khoeã vaâ sûå bònh yïn cho xoám laâng vaâ mûa thuêån gioá hoaâ, cêy cöëi töët tûúi... Àuáng, chûác nùng cuãa Rica Nûkar coá laâ nhû vêåy, nhûng khaái quaát nhû vêåy thò quaá chung, vaâ chñnh vò vêåy nïn cuäng chûa thêåt truáng. Theo nhûäng àiïìu tra àiïìn daä cuãa chuáng töi, Rica Nûkar trûúác hïët laâ nghi lïî chuyïín muâa vaâ coá yá nghôa trûúác hïët àöëi vúái cöng viïåc canh taác nöng nghiïåp khaá àùåc trûng cuãa ngûúâi Chùm úã möåt vuâng àêët cuäng rêët àùåc biïåt trïn àêët nûúác ta. Cuäng theo chuáng töi, Rica Nûkor laâ saãn phêím cuãa vuâng àêët Ninh Thuêån - Bònh Thuêån vaâ cuãa nhûäng ngûúâi Chùm söëng vaâ laâm nöng nghiïåp úã àêy. Mùåc dêìu cuäng nhû nhiïìu vuâng khaác trïn àêët Viïåt Nam laâ cuâng nùçm trong vuâng khñ hêåu aá chêu gioá muâa, nhûng möåt söë àùåc àiïím cuãa àõa thïë àaä khiïën cho vuâng Ninh- Bònh Thuêån trúã thaânh vuâng khö haån nhêët nûúác ta. Nhòn chung, theo caác nhaâ khoa hoåc, chñnh hïå thöëng gioá muâa naây àaä êën àõnh hai muâa roä rïåt taåi Viïåt Nam. Tûâ thaáng 10 àïën thaáng 4 laâ muâa khö, laâ khi aáp suêët trong vuâng höì Baikal lïn cao taåo nïn trung têm cao aáp vúái nhûäng khöëi khñ laånh lan truyïìn xuöëng miïìn Nam. Àoá laâ gioá muâa àöng bùæc. Coân tûâ thaáng 5 àïën thaáng 9 laåi laâ muâa mûa vò vaâo thúâi gian naây úã têy bùæc êën Àöå hònh thaânh möåt trung têm haå aáp lan dêìn vïì phña àöng. Trung têm naây "huát" khöng khñ tûâ vuâng cao aáp àaåi dûúng vaâo taåo nïn gioá muâa têy nam úã Viïåt Nam. Trong khi àoá, lïî Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm thûúâng diïîn ra vaâo quaäng suöët nûãa sau thaáng 4 hay àêìu thaáng 5, nghôa laâ vaâo luác giao thúâi chuyïín muâa. Khöng phaãi ngêîu nhiïn thaáng àêìu tiïn cuãa möåt nùm theo lõch Chùm laåi rúi vaâo nûãa cuöëi thaáng 4 vaâ nûãa àêìu thaáng 5. Tuy coá nhûäng neát chung vïì hai muâa nhû vêåy, nhûng úã vuâng àêët quanh Phan Rang vaâ Phan Rñ - àõa baân cû truá chñnh cuãa ngûúâi
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 7 Chùm, tñnh chêët hai muâa coá nhûäng neát nghiïåt ngaä hún nhiïìu so vúái nhûäng núi khaác úã Viïåt Nam. Do ba phña bõ nuái non bao boåc, chó coá phña Àöng laâ hûúáng ra biïín, cho nïn vuä lûúång trung bònh haâng nùm cuãa Phan Rang rêët thêëp 695 mm vaâ chó trong 52 ngaây; trong khi àoá Àaâ Laåt nhêån 1769 mm trong 168 ngaây, Nha Trang 1356 mm trong 116 ngaây. Do vêåy, theo tñnh toaán cuãa caác nhaâ khoa hoåc, úã vuâng Phan Rang, thaáng 1, 2, 3, 4 laâ thúâi gian khö haån hoaân toaân. Trung bònh söë ngaây mûa trong thaáng laâ 1 vaâ vuä lûúång khöng quaá 20 mm. Tiïëp theo mûa gia tùng dêìn vaâo thaáng 5, 6, 7, 8 vaâ vuä lûúång haâng thaáng chó tûâ 40 àïën 69 mm. Thûåc sûå mûa nhiïìu laâ vaâo caác thaáng 9, 10, 11 (vuä lûúång trung bònh thaáng trïn 100 mm). Àêy laâ thúâi kyâ chuyïín tiïëp giûäa hai luöìng gioá muâa. Vaâ thúâi gian naây, do taác àöång cuãa caác thiïn khñ àï vaâ baäo töë úã Àöng Haãi, miïìn trung Viïåt Nam noái chung vaâ vuâng Phan Rang noái riïng thûúâng coá mûa, baäo, luåt, löåi. ÚÃ vuâng àöìng bùçng duyïn haãi Phan Rñ, do möåt söë àùåc àiïím àõa lyá húi khaác, nïn khñ hêåu coá mïìm hún so vúái úã vuâng Phan Rang. Vò úã phña nam Phan Rñ, rùång Trûúâng Sún taåo thaânh möåt haânh lang röång khoaãng 20km, nhûng cao chó tûâ 30 àïën 80m, cho nïn gioá êím coá thïí vûúåt qua. Àiïìu trïn àaä khiïën cho khñ hêåu Phan Rñ gêìn giöëng àöìng bùçng miïìn Nam. úã Phan Rñ, muâa mûa bùæt àêìu tûâ thaáng 5 àïën thaáng 10, tûâ thaáng 11 à ïën thaáng 4 laâ muâa khö. Mùåc dêìu vêåy, vuâng Phan Rñ vêîn laâ vuâng rêët khö haån: vuä lûúång trung bònh haâng nùm laâ 770 mm trong 70 ngaây; trong nhûäng thaáng muâa mûa vuä lûúång haâng thaáng chó vaâo khoaãng 100 mm, (vuä lûúång töëi àa úã thaáng 5 vaâ thaáng 10). Têët caã nhûäng àùåc àiïím khñ hêåu àaä phêìn naâo àûúåc thïí hiïån khaá roä qua lõch cuãa ngûúâi Chùm. Möåt nùm cuãa ngûúâi Chùm cuäng coá 12 thaáng vaâ thaáng tñnh theo mùåt trùng vaâ nùm tñnh theo vò sao. Khi bùæt àêìu coá trùng laâ àêìu thaáng vaâ khi tùæt trùng laâ cuöëi thaáng. Möîi thaáng coá 29 hoùåc 30 ngaây (nhûäng thaáng leã 1, 3, 5, 7, 9, 11 coá àuã 30 ngaây; nhûäng thaáng chùén 2, 4, 6, 8, 10, 12 chó coá 29 ngaây).
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 8 Coân nùm cuãa ngûúâi Chùm thò tñnh theo Sao Rua (Patû Pingu Rung) nghôa laâ Sao Pleáiades theo danh tûâ khoa hoåc vaâ Sao Caây (Patic Lingùl) nghô laâ Sao Baudrier d Orion theo danh tûâ khoa hoåc. Theo ngûúâi Chùm, khi Sao Rua hay Tua Rua xuêët hiïån, Sao Thêìn Nöng (Patû Aco) nghôa laâ Sao Sirinh theo thuêåt ngûä khoa hoåc bùæt àêìu ngöìi thùèng dêåy vïì phña Bùæc laâ bùæt àêìu muâa mûa, khúãi sûå viïåc caây bûâa vaâ cuäng laâ bùæt àêìu cuãa möåt nùm. Ngûúâi Chùm tin rùçng bao giúâ Sao Rua cuäng phaãi núã vaâo cuöëi thaáng hai lõch Chùm vaâ caác öng thaây bao giúâ cuäng phaãi tñnh sao cho khi Sao Rua núã phaãi àuáng vaâo cuöëi thaáng hai. Búãi vêåy, nùm naâo maâ àïën cuöëi thaáng möåt röìi maâ Sao Rua haäy coân cao, nghôa laâ khöng thïí núã kõp vaâo cuöëi thaáng hai thò caác öng thaây goåi luön thaáng möåt êëy laâ thaáng múái vaâ coi nhû möåt thaáng thûâa cuãa nùm trûúác. Nïëu trûúâng húåp trúâi u aám... maâ khöng xem àûúåc Sao Rua thò caác thaây xem Sao Caây (núã sau Sao Rua möåt thaáng) àïí tñnh nùm. Vaâ, theo kinh nghiïåm cuãa ngûúâi Chùm, chó sau khi Sao Rua núã thò múái bùæt àêìu mûa. Vaâ khi Sao Rua núã ra thò ngûúâi Chùm tin rùçng, seä coá nhûäng tia lûãa hay "tiïm lûãa" - theo caách goåi cuãa ngûúâi Chùm - noáng - laâm chïët hoa maâu. Nhòn sang caác dên töåc khaác cuâng chõu aãnh hûúãng cuãa vùn hoaá êën Àöå thúâi xûa nhû ngûúâi Chùm, chuáng ta seä gùåp möåt bûác tranh vïì lïî nùm múái rêët gêìn nhau vïì thúâi gian tiïën haânh lïî höåi, muåc àñch vaâ tñnh chêët cuãa lïî höåi. Ngaây tïët nùm múái cöí truyïìn cuãa ngûúâi Thaái úã Thaái Lan goåi laâ Sööíng Kran vaâ thûúâng rúi vaâo giûäa thaáng Tû dûúng lõch (thaáng giïng lõch Thaái xûa), nghôa laâ vaâo thaáng noáng nhêët trong nùm vaâ cuäng laâ vaâo nhûäng ngaây cuöëi cuãa muâa khö trûúác khi coá nhûäng trêån mûa àêìu kyâ cuãa gioá muâa keáo àïën. Vaâ tïët nùm múái Sööíng Kran cuãa ngûúâi Thaái laâ nhûäng lïî cêìu vaâ àoán mûa xuöëng àïí bùæt àêìu möåt nùm laâm ùn múái. Cuäng àoán tïët nùm múái vaâo khoaãng giûäa thaáng Tû dûúng lõch nhû ngûúâi Thaái úã Thaái lan, ngûúâi Laâo úã Laâo coân goåi tïët nùm múái (Bun pi maây) cuãa mònh laâ höåi teá nûúác (Bun huúát nêåm).
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 9 ÚÃ Cùmpuchia, tïët vaâo nùm múái (Chon chnam thmay) khöng khaác gò nhiïìu so vúái tïët cuãa ngûúâi Thaái vaâ ngûúâi Laâo, nghôa laâ cuäng vaâo thaáng 4 hoùåc thaáng 5 dûúng lõch, thúâi gian chuyïín muâa tûâ muâa khö sang muâa mûa vaâ cuäng nhùçm muåc àñch cêìu mûa qua nhûäng tuåc teá nûúác tùæm tûúång Phêåt... Tïët nùm múái cuãa ngûúâi Miïën úã Myanma mang tïn võ thêìn (naát) töëi cao Thagyarmin. Nguöìn göëc cuãa caái tïn àûúåc truyïìn thuyïët cuãa ngûúâi Miïën truyïìn tuång trong nhûäng cêu chuyïån huyïìn thoaåi àaåi àïí vúái nöåi dung nhû sau: "Xûa kia, caã mùåt àêët khöng hïì coá sûå söëng vaâ àùæm chòm trong boáng töëi. Thêëy tònh caãnh nhû vêåy Chuáa tïí cuãa caác thêìn laâ Thagyarmin beân ra lïånh cho mùåt trùng vaâ mùåt trúâi chiïëu saáng mùåt àêët. Röìi thêìn taåo ra moåi vêåt. Khi mùåt àêët àaä coá cuöåc söëng yïn öín röìi, thêìn vïì trúâi. Luác chia tay, võ thêìn töëi cao hûáa laâ haâng nùm seä trúã laåi mùåt àêët vúái con ngûúâi vaâo dõp nùm múái. Búãi vêåy, ngûúâi dên lêëy tïn thêìn goåi ngaây tïët cuãa mònh". Mùåc dêìu caái tïn coá veã khöng gùæn gò lùæm vúái tñnh chêët cuãa lïî höåi, nhûng Thagyarmin cuãa ngûúâi Miïën bao giúâ cuäng laâ lïî tïët cuãa teá nûúác cêìu mûa vaâ bao giúâ cuäng rúi vaâo nhûäng ngaây cuöëi cuãa muâa khö (vaâo möåt ngaây naâo àoá trong thaáng Tû dûúng lõch). Theo chuáng töi, coá leä cuäng khöng cêìn dêîn thïm vïì nhûäng ngaây höåi nùm múái chuyïín muâa cuãa caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ nûäa vò chó qua möåt söë nhûäng gò maâ chuáng töi vûâa dêîn1 cuäng chûâng naâo thêëy Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm cuäng laâ lïî höåi nùm múái chuyïín muâa nhû nhûäng lïî höåi nùm múái cuãa nhiïìu dên töåc khaác nhau úã khu vûåc Àöng Nam AÁ. Maâ khöng chó úã caác dên töåc Àöng Nam AÁ, úã ngûúâi ÊËn Àöå cuäng coá möåt lïî höåi chuyïín muâa tûng bûâng maâu sùæc vaâ ûúát àêîm nûúác - tïët Höli. Àöëi vúái ngûúâi ÊËn, tïët Höli laâ bùæt àêìu muâa xuên, nghôa laâ bùæt àêìu coá mûa vaâ cuäng àûúåc diïîn ra haâng nùm vaâo thaáng 3 hoùåc thaáng 4 dûúng lõch. Möåt sûå truâng húåp hay coá sûå taác àöång cuãa ÊËn Àöå túái khu vûåc Àöng Nam AÁ? Theo chuáng töi nghô, chùæc laâ do caã hai.
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 10 Àuáng laâ ngûúâi Chùm xûa cuäng nhû caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ àaä tiïëp nhêån vaâ sûã duång hïå thöëng lõch Saka cuãa ÊËn Àöå. Cuäng nhû ngûúâi êën, ngûúâi Chùm ào thaáng bùçng thaáng trùng êm lõch vaâ ào nùm laåi bùçng nùm tñnh theo nùm mùåt trúâi (dûúng lõch). Möîi nùm cuãa ngûúâi Chùm cuäng àûúåc chia ra laâm 12 thaáng. Nhûng, àiïìu lyá thuá laâ, 10 thaáng àêìu cuãa lõch Chùm àûúåc goåi theo söë thûá tûå laâ thaáng 1, thaáng 2... cho àïën thaáng 10 (pilantha, pilan twa, pilan klow, pilan paã, pilan limû, pilan nùm, pilan touch, pilan talipùn, pilon, thelipùn vaâ pilan tha pluh). Hai thaáng cuöëi cuâng cuãa nùm khöng phaãi laâ söë thûá tûå 11 vaâ 12 maâ laâ 2 tûâ maâ ngûúâi Chùm hiïån nay cuäng khöng hiïíu nghôa: pilan puyh (àoåc laâ bilan puái) vaâ pilan nok (àoåc laâ bilan nok). Theo chuáng töi, hai tïn cuãa thaáng 11 vaâ 12 cuãa lõch Chùm laâ hai tïn cuãa hai thaáng cuãa nùm laâ pausha vaâ nokha. Hiïån tûúång duâng tïn 2 thaáng cuãa lõch ÊËn Àöå vaâo lõch riïng cuãa dên töåc mònh khöng chó coá úã ngûúâi Chùm maâ coân coá úã caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ. Vñ duå, trong lõch truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Bali (dên töåc duy nhêët úã Inàönïxia coân giûä laåi truyïìn thöëng cuãa ÊËn Àöå giaáo), hai thaáng cuöëi nùm lêëy tïn cuãa lõch ÊËn Àöå laâ Diesta vaâ Saàa. Coá thïí thêëy trong lõch cuãa ngûúâi Chùm nhûäng yïëu töë êën Àöå khaác. Vñ duå 12 con giaáp cuãa lõch Chùm laâ tiïëp thu cuãa ÊËn Àöå. Mûúâi hai nùm cuãa lõch Chùm coá tïn laâ: 1) Thùn takech (nùm con chuöåt); 2) Thùn kapaw (nùm con trêu); 3) Thùn rimong (nùm con höí); 4) Thùn tapay (nùm con thoã); 5) Thùn Inû kiray (nùm con röìng); 6) Thùn Ula (nùm con rùæn); 7) Thùn Atheh (nùm con ngûåa); 8) Thùn pape (nùm con dï); 9) Thùn kra (nùm con khó); 10) Thùn Mûnu (nùm con gaâ); 11) Thùn athow (nùm con choá) vaâ 12) Thùn papy (nùm con lúån). Khöng chó caách tñnh nùm maâ caã caác tïn thaáng cuãa lõch Chùm xûa nûäa cuäng mang caác tïn ÊËn Àöå. Àoåc caác bia kyá cöí Chùmpa, chuáng ta coá thïí tòm thêëy nhiïìu taâi liïåu vïì lõch cöí cuãa ngûúâi Chùm. Vñ duå, trong têëm bia cuãa Indravarman III coá niïn àaåi 840 Saka (918 DL) úã Thaáp Baâ (Nha Trang) coá doâng: "Vaâo nùm Saka biïíu hiïån bùçng Vyoma-amburasi-
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 11 ianu (tûác nùm 840 Coka) vaâo ngaây chuã nhêåt, ngaây 12 nûãa töëi cuãa Suci (thaáng Jyaistha hoùåc Asaâdha), àûác vua àuác pho tûúång vaâng nûä thêìn Bhagavati". Röìi thò caách tñnh möåt tuêìn 7 ngaây vaâ biïíu tûúång möîi ngaây cuãa lõch Chùm cuäng theo kiïíu cuãa lõch ÊËn Àöå cöí. Caác ngaây trong tuêìn cuãa lõch Chùm: ngaây chuã nhêåt biïíu tûúång mùåt trúâi (Adit - tûâ chûä Rivit cuãa êën Àöå), ngaây thûá hai - mùåt trùng (Thöm - tûâ chûä Söma), ngaây thûá ba - sao Hoaã (Angor- tûâ chûä Mangal), ngaây thûá tû - sao Thuyã (Buát - Tûâ chûä Bud), ngaây thûá nùm -sao Möåc (Jip - tûâ chûä Bruha), ngaây thûá saáu - sao Kim (Suk - tûâ chûä Sukra) vaâ ngaây thûá baãy - sao Thöí (Tha - tûâ chûä Sami) 2. Àuáng laâ, nïëu cûá àoåc trong caác bia kyá cöí thò ta chó thêëy caác tïn goåi vaâ caác caách tñnh lõch cuãa ngûúâi Chùm xûa theo kiïíu cuãa ÊËn Àöå. Vaâ, chùæc chùæn àoá laâ thaánh lõch hay lõch tön giaáo cuãa ngûúâi Chùm xûa, chûá lõch phaáp cuãa ngûúâi dên maâ nhêët laâ cuãa ngûúâi Chùm hiïån nay thò khöng hoaân toaân giöëng lõch ÊËn Àöå. Chó cêìn qua caác tïn goåi cuãa caác thaáng maâ chuáng töi àaä dêîn úã trïn, chuáng ta àaä thêëy trong lõch Chùm (àuáng hún laâ nùm lõch cuãa ngûúâi Chùm) chó coá 10 thaáng. Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâ hai thaáng cuöëi nùm cuãa lõch Chùm laåi mang hai caái tïn ÊËn Àöå. Theo suy nghô cuãa chuáng töi, hai thaáng cuöëi nùm cuãa ngûúâi Chùm chñnh laâ hai thaáng khöng tïn hay hai thaáng nghó rêët àùåc trûng cho nùm lõch truyïìn thöëng cuãa nhiïìu dên töåc baãn xûá úã Têy Nguyïn Viïåt Nam vaâ Àöng Nam AÁ. ÚÃ Têy Nguyïn Viïåt Nam, lõch cuãa möåt söë dên töåc chó coá 10 thaáng vaâ caác thaáng àïìu gùæn vúái cöng viïåc saãn xuêët. Vñ duå nùm cuãa ngûúâi Giarai göìm caác thaáng: thaáng 1 (búlan Sa) vaâ thaáng 2 (búlan Àoa) laâ caác thaáng phaát haå cêy laâm rêîy; thaáng 3 (búlan Khêu) vaâ thaáng 4 (búlan pù) laâ caác thaáng gieo xaå luáa; thaáng 5 (búlan Rúma) vaâ thaáng 6 (búlan Nùm) laâ nhûäng thaáng laâm coã luáa thaáng 7 (búlan Juh) vaâ thaáng 8 (búlan Pùn) laâ thaáng àuöíi chim luáa súám vaâ thaáng gùåt luáa súám; thaáng 9 (búlan doa rúpùn)vaâ thaáng 10 (búlan pluh) laâ nhûäng thaáng gùåt luáa trïn rêîy, hai thaáng cuöëi khöng tïn àûúåc goåi laâ thaáng nghó ngúi (búlan ning nöng). Caã tïn goåi vaâ lõch tiïët trúâi vaâ cêy tröìng
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 12 giûäa lõch cuãa ngûúâi Chùm vaâ cuãa ngûúâi Giarai coá sûå tûúng àöìng kyâ laå. Vaâ sûå tûúng àöìng naây chó coá thïí lyá giaãi bùçng sûå tûúng àöìng vïì nguöìn göëc chûá khöng thïí bùçng sûå aãnh hûúãng qua laåi. Khöng chó úã caách tñnh vaâ àùåt tïn thaáng maâ ngay caã úã caách chia nùm ra caác muâa úã lõch Chùm cuäng khaác lõch úã êën Àöå vaâ gùæn chùåt vúái tiïët trúâi cuäng nhû cöng viïåc nhaâ nöng taåi xûá súã maâ ngûúâi Chùm sinh söëng. Trong lõch phaáp cuãa êën Àöå, mûúâi hai thaáng àûúåc chia laâm saáu muâa (möîi muâa chó keáo daâi hai thaáng): muâa xuên (vasanta), muâa haå (giusma), muâa mûa (varsa), muâa thu (sharat), muâa àöng (hemanta) vaâ muâa laånh (sisira)1. Trong khi àoá, lõch cuãa ngûúâi Chùm laåi chó coá ba muâa: Pùl kabo (muâa coá tiïëng sêëm àêìu tiïn rïìn buöíi àêìu nùm), tûâ thaáng möåt àïën hïët thaáng tû Chùm (tûác tûâ thaáng 4 vaâ 5 àïën thaáng 7 vaâ 8 dûúng lõch) vaâ laâ muâa gieo haåt; 2) Pùl halim hacan (muâa mûa gioá) tûâ thaáng nùm àïën hïët thaáng chñn Chùm (tûâ thaáng 8 vaâ 9 àïën thaáng 12 vaâ thaáng 1 dûúng lõch) vaâ laâ muâa nûúác lúán vò luác naây nûúác luä tûâ trïn vuâng nuái chaãy xuöëng nhiïìu; vaâ 3) Pùl pinh- piang (muâa noáng nûåc, muâa trú truåi) tûâ thaáng mûúâi àïën hïët thaáng mûúâi hai (tûác tûâ thaáng 1 vaâ 2 àïën thaáng 3 vaâ 4 dûúng lõch) vaâ laâ muâa gùåt haái àaä xong, ruöång àêët con trú göëc raå; trúâi noáng, cêy coã khöng moåc nöíi thêåm chñ bõ chaáy xeám ài; vò thïë muâa naây coân àûúåc goåi laâ muâa nùæng. Nhû vêåy laâ, Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm laâ lïî höåi cuãa thaáng àêìu nùm, cuãa nhûäng ngaây àêìu cuãa thaáng àêìu nùm. Vaâ, theo chuáng töi, Rica Nûkar, xeát vïì thûåc chêët cuäng nhû nguöìn göëc laâ lïî höåi nùm múái cuãa cû dên laâm nöng nghiïåp, nghôa laâ lïî höåi àïí chuêín bõ àoán vaâ bûúác vaâo möåt nùm laâm ùn múái. Ngay tïn goåi cuãa muâa àêìu tiïn cuãa nùm: "Muâa coá tiïëng sêëm àêìu nùm" àaä phêìn naâo noái lïn tñnh chêët nöng lõch cuãa lïî Rica Nûkar. Vaâ, sau lïî àêìu nùm naây ngûúâi Chùm bùæt àêìu bùæt tay vaâo gieo tröìng. Theo àiïìu tra cuãa caác nhaâ khoa hoåc vaâ cuãa caã baãn thên chuáng töi, úã nhûäng núi coá ruöång hai vuå, vuå àêìu thûúâng gieo cêëy vaâo khoaãng thaáng 2, thaáng 3 lõch Chùm (thaáng 5 vaâ 6 dûúng lõch), nghôa laâ sau khi sao Rua xuêët hiïån möåt thúâi gian. Vaâ, nhû chuáng töi àaä trònh baây
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 13 úã trïn, Sao Rua xuêët hiïån vaâo dõp àêìu nùm cuãa ngûúâi Chùm vaâ ngûúâi Chùm dûåa vaâo sûå xuêët hiïån cuãa sao Rua àïí àiïìu chónh lõch cuãa mònh. Sau lïî höåi Rica Nûkar, khùæp núi, khùæp chöën trong vuâng cû truá cuãa ngûúâi Chùm, àêët trúâi, thiïn nhiïn vaâ con ngûúâi nhû söi àöång lïn àïí vaâo vuå laâm ùn, nhû nhûäng cêu ca dao cuãa ngûúâi Chùm mö taã: "Muâa caây rùæn rïët àêìy àaân Àïën khi gùåt luáa, hoå haâng rêët àöng" hoùåc: "Taåo xe lêåp chuöìng nuöi true Voác to, sûác maånh àïí sau cêåy nhúâ Veát mûúng, ngùn àêåp, àùæp búâ Xuyïn rûâng bùng nuái cho nhúâ àöìng têm" hay: "Chúâ cho nûúác luä, mûa dêìm Ruöång caây gieo luáa, àêët bêìn tröìng khoai Tröìng caâ, tröìng mûúáp, bñ ngö Taåm loâng vûäng daå, àúåi chúâ luáa khoai". Vaâ, àiïìu lyá thuá nûäa laâ, trûúác lïî Rica Nûkar ñt ngaây, vaâo ngaây thûá ba tuêìn àêìu tiïn cuãa thaáng giïng lõch Chùm (lïî Rica Nûkar thûúâng vaâo ngaây thûá nùm, thûá saáu tuêìn àêìu) haâng nùm, ngûúâi Chùm laâm lïî Púh bùng yang (lïî khai mûúng àùæp àêåp) àïí xin thêìn linh chûáng giaám cho cöng viïåc àöìng aáng trong nùm múái. Lïî naây àûúåc cuáng úã caác thaáp hoùåc caác àïìn thúâ.
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 14 Muåc àñch cuãa Púh bùng Yang laâ xin thêìn linh cho pheáp dên laâng àûúåc khai kïnh àùæp àêåp, chuêín bõ cho vuå saãn xuêët múái vaâ cêìu xin cho mûa gioá thuêån hoaâ, cêy cöëi muâa maâng tûúi töët. Tñnh chêët nöng nghiïåp cuãa Púh bùng Yang coá thïí àûúåc minh hoaå bùçng möåt söë chi tiïët cuãa nghi lïî naây taåi lùng thúâ nûä thêìn Pö Nûkar (Pö Nûgar) thön Hûäu Àûác, xaä Phûúác Hiïëu, huyïån Ninh Phûúác, tónh Ninh Thuêån. Nghi lïî do öng Hamua Ia (ngûúâi chuyïn laâm lïî nghi gùæn vúái nöng nghiïåp) tiïën haânh. Lïî vêåt dêng caác thêìn linh göìm coá möåt con dï, nùm mêm cúm, möåt khay trêìu rûúåu vaâ vêåt thiïng hay àöì thúâ cuãa lùng- cêy noä nûúâng laâm bùçng göî trêìm. Trong khi laâm lïî, öng thaây Hamua Ia nhaãy muáa, nhuán nhaãy vúái cêy noä nûúâng thïí hiïån quan hïå tñnh giao - haânh àöång mang tñnh phöìn thûåc vúái yá nghôa taåo ra moåi sûå söëng. Sau lïî Rica Nûkar (Rija Nûgar), thúâi tiïët bùæt àêìu chuyïín: àaä bùæt àêìu voång lïn tiïëng sêëm àêìu nùm vaâ àaä bùæt àêìu laác àaác coá nhûäng trêån mûa nhoã. Nhûäng trêån mûa àêìu nùm cuãa ngûúâi Chùm úã vuâng Ninh - Bònh Thuêån coá yá nghôa gêìn giöëng nhû nhûäng trêån "mûa thaáng Ba laâ hoa àêët" cuãa ngûúâi Viïåt úã caác tónh miïìn Bùæc. Thïë nhûng moåi àiïìu khúãi àêìu cuãa sûå chuyïín muâa vúái caái möëc cuöëi cuâng laâ sao Rua hay Tua Rua xuêët hiïån coân keáo daâi cho àïën khi ngöi sao naây núã xong. Vaâ khi sao Rua núã xong thò muâa mûa thûåc sûå múái àïën chûá coân trong khi sao naây núã thò cuäng gêìn nhû cêu tuåc ngûä cuãa ngûúâi Viïåt "Tua Rua moåc: vaâng cêy, heáo laá; Tua Rua lùn: chïët caá, chïët töm". Thöng thûúâng, sao Rua xuêët hiïån vaâo trong thaáng Tû lõch Chùm. Vaâ, àïí àoán muâa mûa, vaâo thûúång tuêìn thaáng Tû (lõch Chùm), ngûúâi Chùm töí chûác möåt nghi lïî nöng nghiïåp lúán: Yör Yang nghôa laâ lïî cêìu àaão. Súã dô ngûúâi Chùm laâm lïî Yör Yang vaâo àêìu thaáng tû vò hoå tin rùçng vaâo quaäng thúâi gian naây caác sao Tua Rua, sao Caây vaâ sao Thêìn Nöng àaä "núã" hïët vaâ tûâ thúâi àiïím naây trúã ài coá thïí cêìy cêëy àûúåc röìi. Vaâ, nghi lïî cêìu mûa naây àûúåc töí chûác taåi böën àõa àiïím laâ thaáp Pö Ramï, àïìn thúâ Pö Inû Nûkar, thaáp Pö Klong Kirai vaâ thaáp Pö Dêìm vaâo hai ngaây gêìn cuöëi cuãa thûúång tuêìn trùng thaáng 4, keáo daâi tûâ
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 15 khoaãng 7 giúâ töëi höm trûúác àïën 2 giúâ chiïìu ngaây höm sau. Chuã lïî úã möîi àõa àiïím trïn laâ möåt võ caã sû (pö sah) cuâng vúái sûå tham gia cuãa thêìy Coke (Ön kadhar), öng tûâ (Chamnûmey), öng boáng (Ön Ing), vaâ boáng (Muk Pajau)... Nhû nhiïìu nghi lïî àûúåc töí chûác taåi caác àïìn thaáp, lïî Yör Yang bao giúâ cuäng bùæt àêìu bùçng nghi lïî múã cûãa caác àïìn thaáp röìi àïën lïî têíy uïë khu vûåc àïìn thaáp vaâ sau àêëy laâ dêng àöì cuáng göìm hûúng, hoa, cam, rûúåu, cheâ, xöi, traái cêy... Chó sau khi laâm xong ba lïî thûác ñt nhiïìu mang tñnh hònh thûác chung múái àïën nghi lïî àùåc trûng vaâ cuäng laâ nghi lïî quan troång nhêët cuãa Yör Yang: lïî Pö Yang Apui (tïë thêìn lûãa) taåi Thang chuh Yang Apui (nhaâ cuãa thêìn lûãa). Chuã trò lïî naây cuäng vêîn laâ öng caã sû (Pö sah). Öng àoåc nhûäng lúâi kinh mang tñnh chêët phuâ chuá tûâ cuöën saách bùçng laá buön röìi muáa bùçng caác àaåo cuå cêìm tay nhû chiïëc voâng, caái êëm àöìng vaâ thanh göî chaåm khùæc thaânh hònh chiïëc thuyïìn röìng. Nhûäng lïî vêåt dêng lïn thêìn lûãa, ngoaâi caác àöì ùn thûác uöëng, coân coá möåt boá cuãi vaâ möåt boá coã tranh. Trong khi thêìy caã sû khêën tïë, muáa thò thêìy Kadhor têëu haát thaánh ca, coân moåi ngûúâi thò dêng lïî vêåt khêën vaái cêìu xin. Àïí tiïën haânh nghi lïî, ngûúâi ta àöët lûãa taåi thaáp lûãa (núi coá kiïën truác naây) hay úã khu àöng bùæc cuãa àïìn hoùåc thaáp (núi khöng coá thaáp lûãa). Ngûúâi Chùm quan niïåm rùçng, àöët lûãa àïí cho khoái bay lïn taåo thaânh mêy thaânh mûa. Sau lïî cuáng tïë thêìn lûãa, úã möåt söë núi, nhû taåi àïìn thúâ Pö Inû Nûkar úã Hûäu Àûác, öng thêìy Hmu Ia (thaây cuáng úã caác lïî thûác nöng nghiïåp) laâm lïî haå àiïìn. Öng thaây cuáng Nuk doa olùk (baâ dêng rûúåu) àûa möåt àöi trêu ra ruöång. Taåi ruöång, öng Hmu Ia caây ba àûúâng tûúång trûng, sau àoá baâ Muk doa olùk àûa cho öng möåt ñt haåt giöëng àïí öng gieo tûúång trûng. Nhû vêåy laâ qua phên tñch lõch phaáp, lõch cêy tröìng cuäng nhû tñnh chêët cuãa lïî höåi trong bûác tranh lïî höåi chung cuãa caác dên töåc Viïåt Nam vaâ Àöng Nam aá, chuáng töi nhêån thêëy lïî höåi Rica Nûkar1 (Rija
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 16 Nûgor) cuãa ngûúâi Chùm laâ lïî tïët àêìu nùm àaánh dêëu sûå chuyïín muâa. Cuäng nhû lïî tïët cuãa ngûúâi Viïåt vaâ nùm múái cuãa ngûúâi Thaái, ngûúâi Laâo, ngûúâi Khúme, ngûúâi Mianma úã Àöng Nam aá, Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm khöng phaãi chó laâ lïî höåi àêìu nùm thöng thûúâng maâ laâ lïî höåi àêìu nùm theo nöng lõch gùæn vúái quaá trònh saãn xuêët nöng nghiïåp. Rica Nûkar vûâa laâ tiïîn nùm cuä ài, àoán nùm múái túái vaâ chuã yïëu vûâa laâ töëng tiïîn muâa khö noáng ài àoán muâa mûa túái àïí bùæt tay vaâo cöng viïåc laâm ùn múái hay àïí bûúác vaâo möåt nùm laâm ùn múái. Tñnh chêët nöng nghiïåp thêåt roä trong lïî höåi Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm. Thïë nhûng, caách töëng tiïîn muâa khö noáng vaâ àoán muâa mûa túái cuãa ngûúâi Chùm úã Rica Nûkar vûâa coá nhûäng yïëu töë rêët chung cho lïî höåi nùm múái cuãa nhiïìu dên töåc úã Viïåt Nam vaâ Àöng Nam aá vûâa coá nhûäng sùæc thaái rêët riïng cuãa ngûúâi Chùm. Nïëu nhû ngûúâi Laâo, ngûúâi Khúme, ngûúâi Thaái, ngûúâi Mianma khao khaát mong àúåi mûa túái bùçng lïî teá nûúác vaâo nhûäng ngaây àêìu nùm múái, thò ngûúâi Chùm laåi coá kiïíu àoán mûa bùçng nghi thûác maâ caác nhaâ khoa hoåc goåi laâ hònh thûác ma thuêåt ngûúåc nghôa laâ laâm möåt àiïìu ngûúåc vúái caái mònh àang chúâ àúåi. Thay vò phaãi teá nûúác vaâo nhau àïí cêìu mûa nhû úã lïî höåi nùm múái cuãa nhiïìu dên töåc khaác cuãa Àöng Nam aá, ngûúâi Chùm laåi laâm nhûäng lïî thûác töëng tiïîn moåi sûå khöng töët laânh cuãa nùm cuä ài, dêåp tùæt ài nhûäng cún noáng khö cuãa muâa khö ài àïí doån àûúâng cho nhûäng cún mûa túái. Cuäng laâ àoán muâa mûa túái àïí laâm ùn, ngûúâi Chùm àoán theo kiïíu khaá riïng biïåt vaâ ñt nhiïìu húi laå. Thïë nhûng, ai àaä tûâng söëng hay àïën vuâng àêët Ninh Thuêån -Bònh Thuêån vuâng khö haån nhêët nûúác ta, thò múái thêëy ngûúâi Chùm khaát khao coá mûa nhû thïë naâo, muöën caái noáng caái khö haån nhanh choáng ra ài nhû thïë naâo. Vò thïë maâ caái mong, caái àúåi muâa mûa cuãa ngûúâi Chùm chûâng naâo àoá, theo chuáng töi, laâ maänh liïåt hún so vúái caác dên töåc khaác úã Àöng Nam AÁ. Vaâ, àïí thêëy àiïìu naây, chuáng ta haäy xem àiïåu muáa àêåp lûãa trong lïî Rica Nûkar cuãa ngûúâi Chùm.
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 17 LÏÎ ÎÎ HÖÅ ÅÅI ÀUA THUYÏÌ ÌÌN ÚÃ Quaãng Ngaäi, lïî höåi àua thuyïìn cöí truyïìn àûúåc töí chûác úã ba núi: Bònh Chêu (Sa Kyâ), Tõnh Long (Sún Tõnh) vaâ úã àaão Lyá Sún. Nhûng lïî höåi àua thuyïìn úã Bònh Chêu trïn thuyã trûúâng laâ cuãa Sa Kyâ àûúåc töí chûác vúái qui mö nhoã, khöng coá thuyïìn àua chuyïn vaâ khöng àûúåc töí chûác àõnh kyâ nïn noái àïën lïî höåi àua thuyïìn truyïìn thöëng úã Quaãng Ngaäi laâ ngûúâi ta noái àïën Tõnh Long vaâ Lyá Sún - möåt úã söng vaâ möåt úã biïín. 1. Lïî höåi àua thuyïìn úã Tõnh Long Laâ möåt xaä úã àöng nam huyïån Sún Tõnh, Tõnh Long nùçm úã taã ngaån söng Traâ Khuác, gêìn saát cûãa Àaåi Cöí Luyä xûa vöën laâ möåt thûúng caãng chñnh, khaá sêìm uêët cuãa tónh Quaãng Ngaäi. Búãi vêåy, bïn caånh nghïì nöng vúái ruöång vûúân xanh töët, cû dên Tõnh Long coân laâm nghïì trïn söëng, biïín. Chùæc hùèn àoá laâ lyá do sinh ra höåi àua thuyïìn coá tûâ nhiïìu thïë kyã trûúác. Xeát vïì thuyã trûúâng thò àoaån söng Traâ Khuác úã Tõnh Long nûúác ïm, coá àöå sêu trung bònh 2-3 meát, loâng söng phùèng. Phña bùæc Tõnh Long coá caác àöìi nuái thêëp, phña nam, núi hûäu ngaån, laâ Cöí Luyä cö thön, vúái caác àöìn Thaåc Sún, Baân Cúâ... Cuâng taåo nïn möåt phong caãnh sún thuyã hûäu tònh, möåt khung caãnh thiïn nhiïn lyá tûúãng cho möåt lïî höåi tûng bûâng röång thoaáng nhû lïî höåi àua thuyïìn. Haâng nùm, cûá vaâo möìng böën, möìng nùm thaáng Giïng êm lõch, ngûúâi dên àõa phûúng cuäng nhû dên úã nhiïìu xaä khaác keáo vïì Tõnh Long, àûáng chêåt trïn búâ söng maát rûúåi boáng cêy cöí vuä naáo nhiïåt cho höåi àua thuyïìn. Thïë nhûng viïåc chuêín bõ cho cuöåc àua àaä àûúåc tiïën haânh tûâ vaâi mûúi ngaây trûúác. Tûâ khoaãng giûäa thaáng chaåp, trong khi
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 18 àang bêån röån chuêín bõ àoán tïët nguyïn àaán, ngûúâi Tõnh Long àöìng thúâi cuäng sûãa soaån quyïn goáp tiïìn baåc, choån vêån àöång viïn vaâ têåp dûúåt àïí chuêín bõ cho lïî höåi àua thuyïìn àêìu xuên. Tõnh Long coá 4 thön (An Löåc, An Àaåo, Gia Hoaâ, Tùng Long), möîi thön hònh thaânh möåt àöåi àua göìm trai traáng úã cúä tuöíi 18-35, möîi àöåi àua coá 22 àaâ cöng, thuyã thuã, àûúåc nuöi ùn têåp vaâ phaãi chêëp haânh àuáng nöåi quy cuäng nhû nhûäng àiïìu cêëm kyå khaác. Thuyïìn àua laâ loaåi thuyïìn àùåc biïåt, khöng giöëng thuyïìn thûúâng, vúái daáng thon vaâ daâi àïí haån chïë töëi àa lûåc caãn cuãa nûúác. Khi àoáng thuyïìn, ngûúâi ta phaãi choån ngaây laânh thaáng töët. Thuyïìn àoáng xong, àûúåc trang trñ àeåp, tûâ àêìu àïën àuöi trang trñ theo hònh con vêåt trong tûá linh. Böën thön trong xaä möîi thön coá möåt thuyïìn àua, àûúåc trang trñ theo hònh Long (röìng), Ly (lên), Qui (ruâa), Phuång (phûúång). Hiïín nhiïn, thuyïìn àua gùæn vúái tñn ngûúäng cuãa nhên dên vaâ àûúåc thúâ úã am miïëu cuãa thön, haâng nùm, àïën kyâ àua múái àûúåc laâm lïî haå thuãy, coá cúâ, tröëng röån raâng vaâ khi àua xong laåi àûa vïì am miïëu cuâng vúái thuã tuåc nhû vêåy. Trûúâng àua coá töíng diïån tñch khoaãng 60.000m2 vúái chiïìu daâi 500 meát, röång 120 meát (chia laâm 4 ö, möîi ö röång 30meát) cho 4 thuyïìn àua. Sau khi böëc thùm, àöåi trûúãng àöåi àua thuyïìn vïì coåc tiïu qui àõnh àïí chuêín bõ sùén saâng khi coá lïånh xuêët phaát. Trong möîi thuyïìn àua coá 15 àaâ cöng, thuyã thuã, mùåc àöìng phuåc vaâ úã têët caã caác thuyïìn àïìu chñt khùn àoã. Khi coá lïånh xuêët phaát, caác thuyïìn lêåp tûác lao lïn. Tiïëng tröëng giuåc liïn höìi, tiïëng reo hoâ vang dêåy úã hai bïn búâ söng, nhûäng chiïëc noán huú lïn cao cöí vuä, taåo nïn möåt khöng khñ tûng bûâng naáo nûác. Möîi lêìn àua göìm 8 voâng vúái 4 km, chia thaânh hai àúåt àua, khoaãng giûäa 2 àúåt àua laâ thúâi gian nghó giaãi lao àïí àaâ cöng, thuyã thuã lêëy laåi sûác. Caách tñnh àiïím laâ thuyïìn vïì nhêët àûúåc 10 àiïím, thuyïìn vïì thûá nhò àûúåc 8 àiïím, thuyïìn vïì ba 6 àiïím, thuyïìn vïì cuöëi cuâng 4 àiïím. Töíng cöång caã 2 ngaây àua taâi, thuyïìn naâo coá söë àiïím cao nhêët seä giaânh phêìn thùæng vaâ caác thuyïìn khaác cuäng tuyâ theo söë àiïím àaåt àûúåc maâ xïëp haång nhò, ba, tû. Ngaây höåi àua thuyïìn
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 19 úã Tõnh Long thêåt sûå laâ möåt höåi vui xuên laânh maånh, tûng bûâng naáo nûác cuãa cû dên caã möåt vuâng àêët. 2. Lïî höåi àua thuyïìn Lyá Sún Lïî höåi àua thuyïìn truyïìn thöëng úã àaão Lyá Sún coá nhûäng neát tûúng àöìng nhûng àöìng thúâi cuäng coá nhûäng neát dõ biïåt so vúái lïî höåi àua thuyïìn úã Tõnh Long. Theo caác thû tõch cöí, thò ngûúâi Viïåt ra khêín hoang lêåp êëp úã Lyá Sún vaâo àêìu thïë kyã XVII, muöån hún ñt nhêët möåt thïë kyã so vúái úã àêët liïìn. Trong gia phaã cuãa caác doâng hoå àêìu tiïn ra khai phaá àaão, thò hoå tûâ àêët liïìn Quaãng Ngaäi ra khai phaá, chûá khöng phaãi trûåc tiïëp tûâ Bùæc vaâo àaão. Gia phaã cuãa nhiïìu doâng hoå naây coân cho biïët, nhiïìu ngûúâi coá göëc tûâ Huïë, vaâo Quaãng Ngaäi àõnh cû úã Rûâng Lùng, sau chuyïín xuöëng vuâng Tõnh Long, Tõnh Chêu, Tõnh Kyâ... bêy giúâ, trûúác khi ra àõnh cû úã àaão. Nhû vêåy, lïî höåi àua thuyïìn úã Lyá Sún coá thïí àaä coá möëi quan hïå naâo àoá vúái lïî höåi úã Tõnh Long, hoùåc xa hún nûäa, laâ Huïë. Theo vùn tïë cuáng "baát töí" (8 võ töí) vaâ "thêët töåc" (7 võ tiïìn hiïìn), thò lïî höåi àua thuyïìn úã Lyá Sún bùæt àêìu tûâ nùm 1826, nghôa laâ trïn 100 nùm sau khi nhûäng ngûúâi Viïåt àêìu tiïn ra àõnh cû úã àaão. Àiïìu naây khöng coá gò laâ khoá hiïíu. Phaãi coá möåt thúâi gian lêu daâi daânh cho viïåc khai khêín, öín àõnh chöî úã, dên söë phaát triïín àuã àöng, ngûúâi ta múái coá thïí töí chûác möåt lïî höåi cöång àöìng qui mö, àoâi hoãi nhiïìu cöng cuãa cuäng nhû trònh àöå nghïå thuêåt cao nhû àua thuyïìn. Lïî höåi àua thuyïìn úã Lyá Sún coá thïí xuêët hiïån sau lïî höåi ngûúâi Tõnh Long, cuäng khöng thïí thu huát nhiïìu ngûúâi úã vuâng khaác àïën nhû Tõnh Long, vò Lyá Sún laâ möåt àaão nhoã, caách àêët liïìn 25 km. nhûng chùæc chùæn viïåc àua thuyïìn úã àêy coá quy mö vaâ qui cuã hún nhiïìu. Lyá Sún coá 2 àún võ haânh chñnh ngang nhau laâ 2 xaä trûúác kia laâ Bònh Vônh vaâ Bònh Yïën, sau lêåp huyïån àöíi laåi laâ Lyá Vônh vaâ Lyá Haãi) vaâ möîi xaä àïìu hònh thaânh 4 thuyïìn, àuã böå "tûá linh" (long, ly, qui, phuång).
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 20 Caác thuyïìn cuäng àùåt úã núi am miïëu àïí thúâ cuáng: úã xaä Lyá Vônh, thuyïìn long thúâ taåi miïëu Hoaâ Lên, thuyïìn phuång taåi lùng Cöìn, thuyïìn ly taåi Dinh chaâm, thuyïìn qui úã lùng Nghôa Tûå. úã xaä Lyá Haãi, thuyïìn long thúâ úã lùng Cöìn, thuyïìn ly àùåt úã Trung Hoaâ, thuyïìn qui úã Trung Yïn, thuyïìn phuång úã dinh Tam Toaâ. Cuäng nhû úã Tõnh Long, thuyïìn àua úã Lyá Sún coá daáng thon daâi, ngang núi röång nhêët 1,4 meát, daâi 9,5 meát; trûúác kia thuyïìn àûúåc laâm bùçng khung göî, mï tre (têët nhiïn coá traát àêìu raái); sau naây mï tre àûúåc thay bùçng mï nhöm hoùåc àuya ra, vûâa baão quaãn àûúåc lêu, vûâa àúä àûúåc sûác caãn cuãa nûúác hún. Trïn thuyïìn caác phêìn àûúåc trang trñ cöng phu hún úã sûå chaåm khùæc (chûá khöng chó veä nhû úã Tõnh Long). Khi ghe àûúåc àûa ài haå thuyã, ngûúâi ta cuäng töí chûác cêìu cuáng vaâo àïm trûúác, saáng súám trûúác khi àua vaâ sau khi àua, àïí taå ún töí tiïn vaâ caác võ thêìn linh. Haâng nùm vaâo rùçm thaáng Baãy, cuáng tïë caác võ tiïìn hiïìn, ngûúâi ta cuäng töí chûác àua thuyïìn, nhûng chuã yïëu vêîn laâ àua thuyïìn vaâo dõp àêìu xuên, keáo daâi 4 ngaây, tûâ möìng 4 àïën möìng 8 thaáng Giïng êm lõch. Möîi thuyïìn àua coá tûâ 18 àïën 20 ngûúâi, trong àoá coá ngûúâi Àêåp then (coân goån laâ laái nhõp) vaâ Töíng laái (àöåi trûúãng). Cuäng nhû úã Tõnh Long, möîi thuyïìn àua úã Lyá Sún àïìu coá möåt àöìng phuåc riïng tuây thñch, nhûng bao giúâ caác vêån àöång viïn cuäng chñt khùn àoã trïn àêìu. Caách tñnh àiïím àua cuäng tûúng tûå nhû úã Tõnh Long, tuy nhiïn trûúâng àua úã àêy daâi hún (tûâ 800 àïën 1000 meát) vaâ keáo daâi ngaây gêëp àöi úã Tõnh Long. Têët nhiïn, sûå thùæng baåi trong cuöåc àua tuây thuöåc úã toaân àöåi, úã sûå khoeã maånh, deão dai cuãa caác thaânh viïn trong àöåi; nhûng úã àêy khöng thïí khöng kïí àïën ngûúâi laái nhõp vaâ töíng laái. Ngûúâi laái nhõp àûáng úã giûäa thuyïìn, giûä möåt troång traách lúán, laâ phaãi duâng then (thanh tre) àaánh nhõp roä to àïí caác thuyïìn viïn búi àuáng theo nhõp. Nhiïåm vuå cuãa ngûúâi àaåp then nùång nïì úã chöî, phaãi àûáng úã giûäa thuyïìn, giûä àûúåc thùng bùçng vaâ phaãi bùçng sûác voác maâ liïn tuåc àaánh nhõp. Nhõp àaánh thûa quaá thò thuyïìn ài chêåm, nhùåt quaá coá thïí laâm caác thuyïìn viïn àuöëi sûác, nhõp khöng àïìu thò dêîn àïën chuïåch choaåc. Möåt khi nhõp àaä vûâa maâ coá thuyïìn viïn khöng theo
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 21 àuáng nhõp, gêy lûåc caãn thò phaãi kõp thúâi phaát hiïån àïí thay bùçng ngûúâi khaác. Töíng laái laâ ngûúâi àûáng úã cuöëi thuyïìn quan saát àïìu khùæp, àöìng thúâi àaãm àûúng nhiïåm vuå laái thuyïìn. Thuyïìn àua úã biïín coá àùåc àiïím laâ thuãy truúâng khöng ïm nhû úã söng, búãi vêåy, töíng laái vûâa phaãi nhùæm thùèng àïën cöåt tiïu, àöìng thúâi phaãi lûúån traánh soáng. Àïën giaáp coåc tiïu röìi phaãi beã laái thïë naâo àoá àïí khöng phaãi mêët cöng voâng röång, laåi khöng quaá gêëp thuyïìn dïî bõ choâng chaânh vaâ nhoåc cöng sûác cuãa thuyïìn viïn. Caách quyïn goáp àïí töí chûác höåi àua thuyïìn cuäng tûúng tûå nhû úã Tõnh Long, nhûng viïåc têåp dûúåt àïí chuêín bõ àua laåi hoaân toaân khaác. Nïëu nhû àïí bûúác vaâo cuöåc àua chñnh thûác, caác thuyïìn viïn úã Tõnh Long phaãi boã ra nhiïìu ngaây têåp dûúåt, thò úã àêy chó cêìn vaâi ba ngaây. Khi caã àöåi têåp luyïån, àöåi trûúãng seä xem xeát mûåc ghe àïí coá thïí thay thuyïìn viïn cho vûâa, mûåc ghe v ûâa röìi thò têåp cho nhõp nhaâng vaâ quen tay. Súã dô chó cêìn ñt ngaây têåp luyïån búãi nhûäng ngûúâi tham gia àua thuyïìn àïìu laâ nhûäng ngûúâi haâng ngaây àaánh bùæt caá trïn biïín, rêët thöng thaåo vúái nghïì ài biïín. Tuy khöng thu huát àûúåc dên nhiïìu àõa phûúng khaác àïën, nhûng àïí àöíi laåi, nhûäng ngaây àua thuyïìn thêåt sûå laâ nhûäng ngaây höåi cuãa ngûúâi dên toaân àaão. Cuâng vúái tiïëng tröëng giuåc, cúâ phêët laâ tiïëng reo hoâ vang dêåy suöët doåc búâ biïín, trong nhûäng ngaây àêìu xuên khiïën khöng khñ ùæng lùång haâng ngaây àaä hoaân toaân àûúåc xua tan, thay vaâo àoá laâ niïìm vui tûúi, phêën chêën. Ngûúâi ta tin rùçng nhûäng thuyïìn àua thùæng cuöåc thò viïåc laâm ùn trong nùm seä àûúåc khêëm khaá, phaát àaåt vaâ gùåp nhiïìu may mùæn. Lúáp tñn ngûúäng xa xûa cuãa lïî höåi àua thuyïìn coá thïí laâ tñn ngûúäng thúâ mùåt trùng, nïëu cêìn tòm úã möåt têìng sêu hún seä laâ tñn ngûúäng thúâ thêìn biïín, nhûng hiïån taåi, lúáp tñn ngûúäng êëy àaä nhaåt nhoaâ. Vò vêåy, trïn laát cùæt àöìng àaåi, lïî höåi àua thuyïìn chó coân lùæng àoång niïìm tin tñn ngûúäng cuãa ngûúâi dên.
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 22 Lïî höåi àua thuyïìn haâng nùm úã Tõnh Long vaâ Lyá Sún, ngoaâi nhûäng yá nghôa nhû àaä noái, coân laâ núi têåp luyïån vaâ thûã thaách sûå deão dai, reân luyïån yá chñ, kñch thñch con ngûúâi phêën àêëu vûún lïn laâm ùn, xêy dûång quï hûúng giaâu àeåp.
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 23 HÖÅ ÅÅI ÀÖÍ ÍÍ GIAÂ ÂÂN Hùçng nùm vaâo ngaây rùçm thaáng 7, nhên dên huyïån An Nhún thûúâng àöí vïì laâng An Thaái, huyïån An Nhún, tónh Bònh Àõnh àïí dûå lïî Vu Lan - baáo hiïëu cuãa nhaâ Phêåt xem haát böåi vaâ nhûäng cuöåc thi taâi. Cuäng nhû nhiïìu chuâa khaác úã Viïåt Nam, vaâo dõp naây nhaâ chuâa trong lïî cuáng cö höìn, xaá töåi vong nhên, thûúâng dûång raåp laâm chay (tûác lêåp àaân cêìu nguyïån cho moåi oan höìn àûúåc siïu thoaát), töí chûác haát böåi caã ngaây vaâ àïm. Ngaây rùçm thaáng 7 cuäng laâ tïët Trung nguyïn cuãa àaåo Laäo. Caãnh nhaâ chuâa múã höåi àoán khaách thêåp phûúng vaâo dõp naây àaä àûúåc phaãn aánh trong cêu ca dao xûa: Àöìn rùçng An Thaái, chuâa Baâ Laâm chay, haát böåi àöng àaâ quaá àöng Àaân baâ cho chñ àaân öng, Xem xong ba Ngoå, laåi tröng Àöí giaân. Nhû ta biïët, haát böåi (coân goåi laâ haát tuöìng), vöën laâ möåt loaåi hònh nghïå thuêåt cung àònh cuãa nho sô, nhûng khi vaâo àïën àêët Nam Trung Böå, àaä nhanh choáng trúã thaânh möåt thûá nghïå thuêåt bònh dên àûúåc yïu chuöång tûâ giaâ àïën treã, maâ àêët Bònh Àõnh laâ caái nöi tiïu biïíu cuãa nghïå thuêåt naây, tûâng saãn sinh ra nhiïìu taác giaã kõch baãn vaâ nhûäng "öng bêìu" nöíi tiïëng. Ngûúâi ta mï haát böåi àïën mûác hïî nghe tiïëng tröëng chêìu doáng lïn laâ moåi ngûúâi raåo rûåc, naáo nûác. "Tai nghe tröëng chiïën, tröëng chêìu, xïëp ba miïëng keåo löån àêìu, löån àuöi". Nhûng sûác hêëp dêîn cuãa höåi chuâa Baâ khöng chó úã chöî coá "laâm chay, haát böåi" maâ coân vò möåt lyá do khaác laâ höåi àûúåc töí chûác ngay núi
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 24 maãnh àêët giaâu truyïìn thöëng thûúång voä: Laâng An Thaái. An Thaái thuöåc huyïån An Nhún, laâ laâng voä tûâng saãn sinh ra nhûäng voä sû vaâ voä sô xuêët sùæc cuãa àêët Bònh Àõnh. Dô nhiïn vaâo nhûäng dõp höåi heâ, viïåc töí chûác thi àêëu cön, quyïìn laâ tiïët muåc khöng thïí thiïëu àûúåc. vïì dûå höåi, cuäng laâ dõp àïí caác mön àïå thùm viïëng, gùåp laåi baån beâ àöìng khoaá, àöìng mön vaâ cuäng laâ dõp àïí caác voä sô thûã taâi cao thêëp trïn voä àaâi... Àùåc biïåt úã àêy, cuâng vúái höåi chuâa coân coá höåi Àöí giaân khaá hêëp dêîn, tûâng mang àêåm dêëu êën nhiïìu cuöåc tranh taâi söi àöång cuãa caác loâ voä trong vuâng cuäng nhû sûå thñch thuá àöëi vúái ngûúâi xem. Nïëu nhû ài dûå höåi chuâa Baâ maâ chó xem laâm chay, laâm höåi khöng thò chûa àuã, chûa thêåt thoaã maän, maâ phaãi xem caã cuöåc tranh taâi trong höåi Àöí giaân cuãa caác voä sô. Ngûúâi ta thiïët lêåp möåt sên khêëu ngoaâi trúâi, diïån tñch heåp hún sên khêëu thûúâng, nhûng chiïìu cao thò gêëp nhiïìu lêìn, khoaãng mûúâi meát, bùçng tre, göî giöëng nhû möåt choâi phaát tin úã nöng thön thûúâng thêëy trûúác àêy thúâi khaáng chiïën, trïn àoá ngûúâi ta àùåt àaân cuáng thêìn göìm hûúng, hoa, traâ, quaã vaâ möåt heo quay àïí nguyïn con, khoaãng àöå mûúâi lùm, vaâi chuåc kilö. Sau nhûäng nghi thûác cuáng lïî cöí truyïìn nhû thûúâng thêëy úã caác lïî höåi laâng quï, võ chuã tïë trïn giaân cao, phaát lïånh nöíi 3 höìi chiïng tröëng, baáo hiïåu cuöåc tranh taâi sùæp sûãa diïîn ra. Luác naây, úã bïn dûúái àaám àöng trúã nïn xön xao, röån rõp. Nhûäng ngûúâi yïëu, ngûúâi giaâ, phuå nûä vaâ treã con thò daän ra voâng ngoaâi àïí cho nhûäng voä sô vaâ nhûäng ngûúâi khoeã tranh nhau vaâ cuäng tiïån àïí xem. Coân nhûäng ngûúâi tham gia tranh taâi thò trong tû thïë sùén saâng, mùæt hûúáng vïì phña giaân cao, chúâ àúåi... Böîng trïn àaâi cao, võ chuã tïë - thûúâng trûúác àêy cuäng laâ ngûúâi gioãi voä - bï con heo quay tûâ trïn àaân cuáng quay ra phña àaám àöng bïn dûúái, röìi duâng caã sûác maånh, tung con heo ra xa àïí rúi xuöëng àêët. Àoá laâ giêy phuát cùng thùèng nhêët seä quyïët àõnh quaâ thûúãng àoá rúi vaâo tay ai. Caác voä sô taâi nghïå cao, phi thên lïn àoán lêëy con heo tûâ trïn cao, nhûng röìi phaãi luöìn laách, lao ra khoãi àaám àöng, mang con heo quay
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 25 chaåy vïì àõa àiïín an toaân àaä àõnh. têët nhiïn, möîi nhoám tranh taâi àaä coá phên cöng ngûúâi baão vïå, caãn ngùn nhûäng àöëi thuã lúåi haåi khaác coá thïí giêåt laåi ngay trïn tay. Trong cuöåc tranh taâi naây, caác voä syä duâng têët caã ngoán voä, chiïën thuêåt khön ngoan àïí giaânh chiïën thùæng vïì mònh. Theo tuåc lïå con heo quay chiïën lúåi phêím naây àûúåc àem xeã ra àïí khao chung cho têët caã nhûäng voä sô cuâng coá mùåt trong cuöåc tranh taâi naây. Nhûäng voä sô, hay laâng voä coá ngûúâi giaânh àûúåc phêìn thùæng àûúåc moåi ngûúâi hoan nghïnh vaâ nïí troång vaâ hoå tin rùçng nùm êëy hoå seä gùåp hïn vò àûúåc "löåc cuãa thêìn". thûúâng thò nhûäng loâ voä úã An Thaái vaâ huyïån Bònh Khï hay giaânh àûúåc võ trñ àoá. Vò vêåy múái coá cêu: "Tiïëng àöìn An Thaái, Bònh Khï, nhiïìu tay voä sô coá nghïì tranh heo". Heo àêy laâ heo quay, vêåt cuáng thêìn trong ngaây höåi. YÁ nghôa cuãa cuöåc thi taâi naây khöng nùçm trong giaá trõ vêåt chêët cuãa moán quaâ giaânh àûúåc maâ úã giaá trõ tinh thêìn, àûúåc thïí hiïån qua taâi nghïå cuãa nhûäng ngûúâi dûå cuöåc vúái chöî àûáng danh dûå trong laâng voä. Höåi Àöí giaân laâ möåt cuöåc tranh taâi lyá thuá vaâ hêëp dêîn cuãa möåt vuâng quï giaâu tinh thêìn thûúång voä àûúåc kïët húåp möåt caách haâi hoaâ vúái ngaây höåi chuâa theo truyïìn thöëng dên gian: rùçm thaáng baãy.
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 26 LÏÎ ÎÎ HÖÅ ÅÅI ÀÊÌ ÌÌM Ö LOAN Nùçm trong àõa phêån huyïån Tuy An tónh Phuá Yïn coá möåt àêìm nûúác lúå mang tïn möåt loaâi chim - àêìm Ö Loan. Àûáng trïn àeâo Quaán Cau thuöåc Quöëc löå I nhòn xuöëng coá thïí thêëy thïë àêët phña nam àêìm Ö Loan giöëng nhû con phûúång hoaâng àang saãi caánh. Coân nhòn trïn baãn àöì, àêìm Ö Loan laåi giöëng nhû möåt con thiïn nga àang thong thaã bay. Möåt choát caánh cuãa noá laâ vuâng àêët Tên Hoaâ, choát caánh kia laâ vuâng àêët Haâ Yïën, Phuá Sún, àuöi úã Phuá Tên. Nhûäng cûãa àêìm ra biïín y hïåt nhûäng chiïëc löng ngùæn xoeâ ra. Cöí chim vûún cao tûâ Tên Quy àïën Phuá Lûúng. Moã chim "möí" vaâo chên nuái. Àêìm Ö Loan röång 1200 ha, gêìn nhû nùçm loåt trong àêët liïìn, tiïëp giaáp vaâ nùçm trong caác xaä An Cû, An Thaåch, An Hiïåp, An Hoaâ, An Haãi, An Ninh, thõ trêën Chñ Thaånh. Àùåc saãn nöíi tiïëng cuãa àêìm Ö Loan tûâ xûa àïën nay laâ soâ huyïët. Àêìm Ö Loan àaä ài vaâo lõch sûã khaáng chiïën chöëng thûåc dên Phaáp xêm lûúåc, laâ núi gùæn vúái tïn tuöíi vaâ chiïën cöng cuãa Lï Thaânh Phûúng (1885-1887) vaâ nhên dên Phuá Yïn: Ö Loan nûúác lùång nhû túâ Thûúng ngûúâi chiïën sô dûång cúâ Cêìn Vûúng Traãi bao göëi àêët nùçm sûúng Möåt loâng vò nûúác nïu gûúng anh huâng. Nhûäng cêu ca tûâ bao àúâi nay truyïìn tuång trong dên gian núi àêy coân hún nhûäng têëm bia àaá khùæc ghi dêëu son choái loåi àoá cuãa lõch
LÏÎ HÖÅI TRUYÏÌN THÖËNG VIÏÅT NAM 27 sûã vuâng àêët naây. Caãnh vêåt Ö Loan caâng hûäu tònh hún khi cûá möîi àöå xuên vïì vaâo ngaây 7 thaáng giïng nhûäng ngûúâi dên chaâi núi àêy laåi töí chûác lïî höåi tûng bûâng, naáo nhiïåt vúái nhiïìu hoaåt àöång phong phuá mang àêåm chêët vùn hoaá vuâng söng nûúác Tuy An - Phuá Yïn, maâ àùåc sùæc nhêët laâ höåi àua thuyïìn töí chûác ngay trïn mùåt àêìm Ö Loan, thu huát khöng chó ngûúâi dên trong vuâng maâ caã àöng àaão du khaách Tuy Hoaâ ra, Söng Cêìu vaâo. Höåi àua thuyïìn àêìm Ö Loan laâ lïî höåi múái hònh thaânh trong nhûäng nùm gêìn àêy, trïn cú súã caác cuöåc àua thuyïìn trong lïî cêìu ngû cuãa ngûúâi dên vuâng biïín Phuá Yïn. Lïî höåi àêìm Ö Loan coá tñnh chêët truyïìn thöëng mang neát àùåc trûng cuãa vùn hoaá dên gian vuâng duyïn haãi miïìn Nam Trung böå cuãa ngûúâi Viïåt, múái öín àõnh vaâo khoaãng 300 àïën 400 nùm trúã laåi àêy, chuã yïëu cuãa cû dên söëng bùçng nghïì tröìng troåt, chùn nuöi, àaánh bùæt haãi saãn. Lïî höåi àêìm Ö Loan coá neát riïng vïì vuâng söng nûúác Tuy An - Phuá Yïn, song cuäng mang nhûäng neát chung cuãa vùn hoaá dên gian Viïåt Nam. Lïî höåi àêìm Ö Loan khöng chó àún thuêìn laâ viïåc töí chûác vui chúái giaãi trñ trong ngaây xuên, maâ ngûúâi xûa coân gùæn vaâo àoá nhiïìu yá niïåm nhû: tñn ngûúäng, thúâ caác thêìn, phaãn aánh àúâi söëng lao àöång saãn xuêët nöng nghiïåp, sûå khai thaác kinh tïë tûå nhiïn úã vuâng àêìm, höì... cêìu mong cho caác hoaåt àöång tröìng troåt, chùn nuöi, sùn bùæn àaåt kïët quaã töët àeåp vaâo möåt nùm múái àïën. Lïî höåi àêìm Ö Loan xûa diïîn ra trong khöng gian thön daä, thaânh phêìn tham dûå göìm: nöng dên, ngû dên, thúå thuã cöng, cû dên khai thaác kinh tïë tûå nhiïn, quùng chaâi, keáo lûúái, àaánh bùæt töm caá... Trûúác àêy, lïî höåi àûúåc töí chûác úã thön Phuá Tên, xaä An Cû, huyïån Tuy An. Khöng gian cuãa lïî höåi úã hai bïn búâ khuác quanh cuãa àêìm. Xung quanh àêìm röång lúán laâ àöìi nuái bao boåc, non nûúác hûäu tònh vaâ trïn mùåt àêìm, nûúác "thaãn nhiïn" phùèng lùång.