a

Bản ghi

1 X héi häc thùc nghiöm X héi häc sè 3 (79), Gi i quyõt xých mých trong néi bé nh n d nph c th o tõ nh ng kõt qu nghiªn cøu Þnh týnh Bïi Quang Dòng XÝch mých vµ gi i quyõt xých mých trong bèi c nh ViÖt Nam lµ mét chñ Ò quan träng. Tuy nhiªn, cho Õn nay vén ch a cã mét nghiªn cøu khoa häc x héi nµo cã týnh hö thèng vò chñ Ò nµy, Æc biöt lµ vò c c thó chõ vµ biön ph p gi i quyõt xých mých. ViÖt Nam ang tr i qua mét giai o¹n biõn æi x héi s u s¾c, nh ng kinh nghiöm cña ViÖt Nam hiön nay còng nh c c Æc ióm riªng biöt vò mæt cêu tróc x héi vµ truyòn thèng v n hãa cho phðp hy väng vò mét cuéc nghiªn cøu éc o. Vµ nõu nh ta vén cßn cã c n cø Ó ång ý víi P. Mus r»ng êi sèng ViÖt Nam phçn nµo vén cßn n»m ë tr nh é Lµng, th chñ Ò nghiªn cøu vò xých mých vµ c c thó chõ gi i quyõt xých mých t¹i c së lµ hai chiòu c¹nh Æc s¾c, cho phðp nh n vµo cêu tróc cña x héi ViÖt Nam hiön nay. Bµi nµy lµ tãm l îc mét phçn nh ng kõt qu cña mét nghiªn cøu Þnh týnh vò chñ Ò nµy. Nghiªn cøu thùc Þa tiõn hµnh tõ Çu th ng 10 Õn cuèi th ng 11 n m 2001 t¹i ba tønh Sãc Tr ng, Qu ng Ng i, H i D ng. Kü thuët Þnh týnh chñ yõu dïng trong nghiªn cøu nµy lµ pháng vên s u. Kahn vµ Cannell (1957) m«t pháng vên nh lµ "viöc trß chuyön cã chñ Ých", ã cã thó lµ mét chiõn l îc chung hay lµ mét vµi kü thuët dïng trong nghiªn cøu. VÒ c b n, pháng vên s u t ng tù viöc trß chuyön t ng èi tho i m i gi a ng êi nghiªn cøu vµ ng êi îc pháng vên. Ng êi nghiªn cøu thiõt kõ mét vµi chñ Ò chung gióp ph t hiön quan ióm cña ng êi tham dù cuéc pháng vên, mæt kh c t«n träng tr¹ng th i cña ng êi îc pháng vên vµ cêu tróc cña c c c u tr lêi. Trong thùc tõ, ã lµ c i gi Þnh c n b n cña kü thuët Þnh týnh: quan ióm cña ng êi tham gia cuéc pháng vên vò sù kiön nµo ã béc lé c i nh n cña ng êi tham dù (ng êi îc pháng vên) chø kh«ng ph i lµ c i nh n cña ng êi nghiªn cøu. Tiªu chuèn chän méu cña cuéc kh o s t lµ nh»m cung cêp c c nhãm ¹i diön cho nh ng kinh nghiöm sèng liªn quan tíi vên Ò xých mých vµ gi i quyõt xých mých. T¹i mçi mét tønh thuéc ba khu vùc lín cña ViÖt Nam (Sãc Tr ng, Qu ng Ng i, H i D ng), nhãm lµm viöc trªn thùc Þa chän ra hai ióm (x vµ ph êng) Ó tiõn hµnh c c cuéc pháng vên. MÉu chó träng nhiòu h n Õn khu vùc n«ng th«n do nhãm nghiªn cøu l u t m Æc biöt tíi Þa bµn cã tíi h n 70% d n sè ViÖt Nam hiön ang sinh sèng. C c tr êng hîp pháng vên îc rót ngéu nhiªn tõ danh s ch hé khèu (ph êng) vµ danh s ch hé gia nh do c n bé th«n (Êp) cung cêp.

2 38 Gi i quyõt xých mých trong néi bé nh n d n... B ng 1: C cêu méu nghiªn cøu theo Þa bµn vµ theo vïng Sãc Tr ng Qu ng Ng i H i D ng N«ng th«n «thþ N«ng th«n «thþ N«ng th«n «thþ Sè l îng PhÇn tr m (%) 21,87 17,70 18,75 9,37 18,75 13,54 100,00 Chung TÊt c c c cuéc th o luën còng nh pháng vên s u tiõn hµnh theo nh ng h íng dén nhêt Þnh, liªn quan tíi c c gi thuyõt vò nh ng tr i nghiöm cña c nh n vµ nhãm tr íc vên Ò xých mých vµ gi i quyõt xých mých. 1. XÝch mých trong néi bé nh n d n K.Polanyi nhën xðt r»ng a Êt ai, lao éng vµo thþ tr êng cã nghüa lµ buéc x héi ph i lö thuéc vµo c c quan hö thþ tr êng. iòu nµy b¾t Çu diôn ra ë ViÖt Nam, mæc dï nhµ n íc tuyªn bè quyòn së h u èi víi toµn bé Êt ai, nh ng trong thùc tõ ng êi ta vén mua b n Êt ngçm víi nhau. Tõ Çu nh ng n m 90, thþ tr êng Êt ai kh s«i éng, Êt ai trë thµnh c i cã thó mua b n îc, nghüa lµ sinh lîi. VÊn Ò lµ ë chç nh ng quan hö thþ tr êng kióu nµy, dï kh«ng hîp ph p, nh ng b¾t Çu t¹o nªn mét t m lý Çu c èi víi Êt ai, trong nhiòu tr êng hîp lµ nguån gèc cña nh ng vô tranh chêp gay g¾t. Tr êng hîp sau y lµ kh phæ biõn t¹i ióm iòu tra ë hai tønh cña miòn B¾c vµ miòn Trung. Hai nhµ vèn chung lèi i, thêi kú hîp t c x kh«ng sao, Õn giê th n y sinh xých mých. NhiÒu khi chø lµ tranh nhau vµi chôc ph n cña c i lèi i hay cña c i hµng rµo vèn tr íc kia lµ chung cña hai gia nh. Nhµ nµy yªu cçu nhµ kia ph i tr tiòn cho lèi i mµ tr íc kia hä cho i nhê. ThËm chý hä buéc gia nh kia ph i bá tiòn mua lèi i. X / ph êng xuèng gi i quyõt kh«ng îc, buéc ph i a lªn cêp cao h n gi i quyõt. Tranh chêp Êt do t nh tr¹ng x o trén chñ cò, chñ míi kh nhiòu t¹i c c x îc iòu tra ë vïng n«ng th«n phýa Nam. Trong thêi kú kh ng chiõn, Êt ai kh«ng chñ, kó c Êt cña mét sè c n bé tho t ly, îc lêy lµm Êt c«ng vµ em chia cho n«ng d n trong lµng. Nh ng ng êi cã Êt cò, trong thêi gian kh ng chiõn tho t ly, vµ khi hõt chiõn tranh hä vò thµnh phè ë, nh ng vén muèn ßi l¹i m nh Êt "ch«n nhau c¾t rèn" cña hä trªn ã cã nhµ thê «ng bµ, cha mñ. Chñ Êt míi, theo nguyªn t¾c hiön nay cña chýnh quyòn Þa ph ng, ph i thanh to n hoa lîi cho chñ Êt cò mét lçn, phçn nµy týnh trªn møc hoa lîi cña m nh Êt hoæc do hai bªn tháa thuën. Trong thùc tõ, viöc thanh to n gi a hai bªn diôn ra kh phøc t¹p. Chñ Êt cò hoæc kh«ng ång ý víi møc thanh to n hoæc vén muèn lêy l¹i Êt cò. Nh ng tr êng hîp tranh chêp nh vëy nhiòu khi kðo dµi n m nµy qua n m kh c, kh«ng ai chþu ai c. Ng êi n«ng d n, mét mæt anh ta lµ mét ng êi hµng xãm tèt vµ cçn thiõt, tíi møc mµ khèu ng óc kõt l¹i r»ng "b n anh em xa mua l ng giòng gçn", vµ mæt kh c, anh ta, v mét chuyön hõt søc nhá nhæt l¹i cã thó i Õn chç kh«ng nh n mæt ng êi hµng xãm cña m nh n a. T ng tù, anh ta lµ ng êi v«cïng xëi lëi khi mêi ng êi hµng xãm cña m nh n uèng nhëu nhñt trong c c dþp hiõu hû, giç tõt nh ng l¹i v«cïng so o, cß kì tõng tý khi chia phçn!

3 Bïi Quang Dòng 39 Hai gia nh hµng xãm xých mých nhau ch¼ng h¹n, ng êi ta kh«ng nãi ra, cã thó v nó nang (hay sî) hoæc còng cã thó do hä nghü r»ng cã nãi ra còng ch¼ng îc c i g. Trong tr êng hîp cùc oan h n, nh ng xých mých kðo dµi kh«ng gi i quyõt gi a hµng xãm dén tíi chç hä kh«ng chµo hái nhau n a. Ng êi ta i Õn chç tuyöt giao víi nhau: t nh tr¹ng dai d¼ng cña xých mých sï thñ tiªu chýnh c i nguyªn t¾c c n b n cña giao tiõp x héi truyòn thèng (lêi chµo cao h n m m cç). Lêi mét c n bé x Ngµy x a Êt ai ch a cã gi trþ, thêi kú bao cêp nhiòu hé n«ng d n cßn kh«ng muèn lµm, bá Êt. Nh ng b y giê chia Êt cho hé gia nh, ng êi ta tù chñ lµm n cã hiöu qu nªn thêy Êt ai cã gi trþ. ThÕ nªn b¾t Çu cã tranh chêp y lµ ruéng cña t«i ngµy x a, cña lµng t«i ngµy x a, thõ lµ b¾t Çu tranh chêp nhau. (TH. 49) Mét trong nh ng gi thuyõt îc a vµo cuéc iòu tra lµ nh sau: cã mét sù kh c biöt vïng trong quan hö gi a ng êi giµu vµ ng êi nghìo. Nhãm nghiªn cøu ph t hiön t¹i ióm nghiªn cøu ë Nam bé h nh thµnh mét thø quan hö giao kìo trong nòn kinh tõ ruéng Êt gi a tçng líp n«ng d n kh gi vµ ng êi nghìo. Giíi n«ng d n kh gi cung cêp viöc lµm, con gièng, gièng lóa, ph n bãn vµ nh ng nguån lùc kh c cho canh t c, cßn sè n«ng d n nghìo lµ nguån lao éng. Cho nªn Ng êi nghìo c i víi ng êi giµu th ai m ín anh. Kh«ng cã c i chuyön ã!" (TH. 4). Ng êi n«ng d n nghìo ë Nam bé nh n sù giµu cã cña nhãm trung l u d íi gãc é cña týnh hîp lý kinh tõ, theo ã th c héi thþ tr êng vµ sù thµnh c«ng vò kinh tõ lµ c i ¹t îc b»ng nç lùc c nh n. ChØ khi nµo nhãm nµy víi t c ch lµ tçng líp kh gi, kh«ng thùc hiön Çy ñ tr ch nhiöm mµ c i giao kìo nµy quy Þnh, khi ã sï xuêt hiön nh ng bêt b nh cña n«ng d n. VÒ ph ng diön lèi sèng, ng êi n«ng d n nghìo Nam Bé, trong khi thõa nhën nh ng kh c biöt gi a hä vµ tçng líp trªn nµy, l¹i kh«ng coi Êy lµ c i cã thó ph ng h¹i tíi sù oµn kõt. T¹i miòn B¾c, sù du nhëp b íc Çu c c quan hö cña nòn kinh tõ hµng hãa dén tíi t nh h nh lµ sù giµu cã hiön nay b¾t Çu îc nh n mét c ch kh c. Êy kh«ng cßn cã c i ý nghüa tiªu cùc nh vµi ba thëp niªn tr íc y, vèn lµ c i tõng khiõn ng êi ta ph i giêu diõm. Tuy nhiªn, nã còng ch a hoµn toµn lµ iòu t¹o nªn sù kýnh träng cña têt c c c tçng líp. Ng êi ta thõa nhën anh lµ mét c i g ã nh mäi ng êi, víi iòu kiön lµ cung c ch xö sù cña anh (ng êi giµu) ph i tá ra khiªm tèn vµ kýnh träng ng êi kh c. Sù ph n hãa trong n«ng th«n (ë miòn B¾c) tõ c i nh n cña nhãm n«ng d n nghìo vµ bé phën c c c n bé h u trý, bþ coi lµ tiªu cùc do chç nã Î ra nh ng sù ph n biöt. Trong mét sè tr êng hîp, t nh lµng, nghüa xãm bþ mêt m t, vµ èi víi hai nhãm nµy ã lµ hö qu tiªu cùc cña sù ph n thµnh c c tçng líp trong n«ng th«n. Trong bèi c nh nòn kinh tõ qu é, nh ng chªnh löch vò tµi s n vµ thu nhëp vén cßn cã thó lµ èi t îng cña nh ng lêi dþ nghþ. BiÓu hiön râ nðt nhêt cña th i é nµy lµ sù hoµi nghi tõ phýa ng êi nghìo vò týnh hîp ph p cña sù tých lòy tµi s n cña nh ng hé giµu. "ThØnh tho ng hä còng cã chót è kþ ganh tþ víi ng êi giµu h n m nh" (TH. 33). Tr êng hîp khi cã mét chuyön g ã kh«ng võa ý víi ng êi hµng xãm kh gi cña

4 40 Gi i quyõt xých mých trong néi bé nh n d n... m nh, ng êi ta Ó bông vµ kh«ng nãi ra miöng. Nh têt c mäi tr êng hîp, cung c ch xö sù quen thuéc cña ng êi n«ng d n trong tr êng hîp nµy lµ th i é xa l nh, kh«ng i l¹i, kh«ng mêi mäc vµo nh ng dþp hiõu hû, lô tõt cña m nh hoæc cña gia nh nä. Nh ng ho¹t éng t ng trî, æi c«ng vèn lµ c i diôn ra hµng ngµy trong x héi n«ng th«n, còng sï mêt i trong nh ng dþp nh vëy. Tõ chèi nh ng ho¹t éng i h u hay hiõu hû èi víi mét ng êi nµo ã, trong x héi n«ng d n, iòu ã ång nghüa víi mét sù tèy chay! Ng êi ta sï gi i thých r»ng chø cã anh giµu nh ng anh cëy anh thõ nµy thõ nä th ng êi ta xa l nh anh, thëm chý anh cã viöc nä viöc kia ng êi ta còng lê i kh«ng Õn. Ng êi n«ng d n miòn B¾c cã thó lµ mét "con nî tåi" cña ng êi hµng xãm cña m nh, nh ng anh ta l¹i thùc hiön rêt tèt c c nghüa vô èi víi Nhµ n íc (thuõ n«ng nghiöp, lao éng c«ng Ých, thñy lîi phý, v.v.). Trong khi ã d liöu cña cuéc nghiªn cøu l¹i cho thêy mét nhãm nhá trong n«ng th«n th êng xuyªn tá th i é ch y ú, ngang b íng, hä lµm ruéng trªn Êt c«ng (nhµ n íc) nh ng l¹i kh«ng ãng thuõ n«ng nghiöp, kh«ng ãng thñy lîi phý, vën éng thõ nµo còng kh«ng chþu ãng! Mét cung c ch xö sù nh vëy cho thêy trong iòu kiön hiön nay, bªn c¹nh c i týnh cè kõt chæt chï cña lµng, c¹nh mét tëp thó ng êi coi viöc chêp hµnh c c êng lèi cña nhµ n íc lµ nghüa vô c«ng d n, l¹i tån t¹i mét lo¹i nh n vët sèng theo kióu "bªn lò". Anh ta sèng ngoµi lò mäi nguyªn t¾c chung, th ch thøc víi têt c mäi ng êi. Ch n dung nhãm sèng bªn lò Êy lµ nh ng ng êi ch y ú, vý dô nh lµ anh lµm ruéng cña tëp thó th anh ph i nép s n phèm, nh ng mµ anh l¹i kh«ng tr thuõ nhµ n íc. Thñy lîi phý ng êi ta b m n íc cho anh, anh kh«ng tr, ng êi ta b o vö ång ruéng cho anh, anh còng kh«ng nép. Anh lµm îc bao nhiªu anh n têt, Êy lµ anh ch y ú, Êy. ThÕ th khi chýnh quyòn Õn ßi th ng êi ta b o kh«ng nî.... Hä cø Ó xem c n bé th«n lµm g îc hä, Êy lµ mét. Hai n a lµ xem x xö lý hä nh thõ nµo, nõu m nh lµm c ng th cã thó lµ hä nép Êy. Cßn nõu nh m nh kh«ng lµm c ng th hä cø ú ra. Nã cø ngang thõ. Ph p luët hä hióu nh ng cø coi lµ kh«ng biõt Êy. Cø ngang nh thõ Ó xem thö søc mêy «ng c n bé th«n. (TH. 59) Trong nh ng hoµn c nh nh thõ, kh«ng ph i chø lµ th i é th ch thøc víi bé m y c n bé t¹i c së, mµ cßn lµ quay mæt l¹i víi c céng ång. Ngay c khi a ra c c cuéc häp d n Ó phª b nh, gãp ý, hä còng bêt cçn; th«ng b o trªn loa, µi cña x hä còng kh«ng lêy thõ lµm iòu xêu hæ. Trõ sè trung l u míi vµ c c c n bé h u trý, cùu chiõn binh, th n«ng d n, trªn thùc tõ Òu cã kh n ng l m t nh huèng t ng tù! 2. C c tæ chøc chýnh trþ x héi gi i quyõt xých mých Ho¹t éng n«ng nghiöp vµ x héi n«ng th«n bao gåm mét lo¹t nh ng quan hö trî gióp vµ lö thuéc: æi c«ng, t ng trî, quan hö hä hµng (hä néi vµ hä ngo¹i), quan hö th«ng gia, hµng xãm l ng giòng. Kh c biöt kh râ víi c i kh«ng gian thµnh thþ: "Nhµ nä c ch nhµ kia mét bøc t êng, ë c¹nh nhau mµ còng kh«ng ai biõt nhµ bªn c¹nh m nh lµm c i g vµ ra êng th ng êi ta kh«ng chµo hái nhau" (TH.32), lµng,

5 Bïi Quang Dòng 41 xãm (th«n, Êp) chýnh lµ n i mµ c ch sèng nghiªng vò mæt t nh c m cña ng êi n«ng d n îc nu«i d ìng vµ cã iòu kiön thó hiön nhiòu nhêt. Trong lünh vùc gi i quyõt c c xých mých, sù lùa chän gi a hai lo¹i thó chõ x héi (c«ng/ t ) cña ng êi d n, Æc biöt lµ n«ng d n, kh døt kho t. Dï sao, c i quan hö thó chõ t¹i miòn B¾c, miòn Trung vµ ngay c trong Nam bé vén lµ c i quan hö phæ biõn nhêt hiön nay. ThÕ cho nªn, trong viöc gi i quyõt c c xých mých th ng êi d n vén t m Õn c c thó chõ x héi chýnh thøc: chýnh quyòn (th«n, Êp, x ), c c oµn thó chýnh trþ x héi vµ oµn thó quçn chóng. NÕu nh t nh n - nh ng M¹nh Th êng Qu n (phæ biõn t¹i Nam Bé) vµ nh ng ng êi cã uy týn t¹i Þa ph ng- tham gia kh tých cùc vµo c«ng t c tõ thiön, th vai trß cña nhãm nµy l¹i kh«ng râ röt trong lünh vùc gi i quyõt c c xých mých t¹i c së. 1 NhiÖm vô vµ biön ph p cña c c oµn thó gi i quyõt xých mých C c Héi ph i lµm óng nhiöm vô vµ chøc n ng cña m nh lµ b o vö vµ ch m lo êi sèng x héi cho n«ng d n vµ nh n d n, cho nªn khi gi i quyõt khiõu kiön cho n«ng d n chóng t«i chñ yõu sö dông biön ph p tuyªn truyòn lµm sao cho ng êi d n ngµy cµng hióu Çy ñ ph p luët, mét khi hä hióu îc chñ tr ng vµ chýnh s ch tèt cña ng vµ Nhµ n íc th hä th«i kh«ng khiõu kiön, hä nhën thøc vên Ò kh c i. Tuyªn truyòn, vën éng vµ phæ biõn lµm cho nhën thøc cao lªn, xých mých ã b n th n tù nã mêt i. H íng thø hai lµ tham gia vµo hßa gi i xých mých trong néi bé n«ng th«n, m nh còng kh«ng nªn Æt vên Ò quan träng lµm g, kh«ng nªn ao to bóa lín lµm g, b»ng con êng gæp gì trùc tiõp, ph n tých cã Çu cã u«i mét c ch hîp lý Ó cho nh ng ng êi trong cuéc tù hä nhën thøc îc c i óng c i sai Ó tù hä dµn xõp. C i nµy lµ h íng chñ ¹o, chóng t«i cho r»ng h íng nµy sï i Õn oµn kõt néi bé n«ng th«n thët tèt. (TH. 50) Trong sè c c oµn thó quçn chóng t¹i Þa ph ng th Héi ng êi cao tuæi cïng víi Héi phô n thùc hiön tèt nhêt c«ng t c hßa gi i. Nhãm c n bé h u trý thùc hiön tèt c«ng t c hßa gi i kh«ng ph i dùa trªn mét thø uy týn cã nguån gèc tõ mét thø "l o quyòn" thuçn tóy. ThËt vëy, týnh tých cùc x héi vµ sù u tréi cña chiòu c¹nh chýnh trþ trong nh n sinh quan cña nhãm c n bé h u trý vµ cùu chiõn binh, khiõn c c cô trë thµnh lùc l îng nßng cèt trong c«ng t c hßa gi i, kó c khi víi t c ch thµnh viªn tæ hßa gi i hay t c ch thµnh viªn cña nhãm oµn thó c c cô cao tuæi. T¹i miòn B¾c, hiön nay hîp t c x vén tiõp tôc lµm chøc n ng dþch vô: cµy, cung cêp con gièng, ph n bãn, vµ dï r»ng c«ng viöc dþch vô nµy dùa trªn sù tháa thuën gi a hîp t c x vµ n«ng d n ch ng n a, th xðt vò mæt nguyªn t¾c, nã còng vén cã týnh chêt mét thó chõ c«ng. PhÇn nµo gièng nh anh n«ng d n miòn B¾c vén tr«ng vµo hîp t c x Ó gi i quyõt c c nhu cçu canh t c cña m nh ( èi víi n«ng d n miòn Nam th ã lµ c c héi quçn chóng), ng êi n«ng d n Nam Bé cßn t m Õn ng êi giµu khi mµ vên Ò c nh n cña anh ta, trong mét sè tr êng hîp nµo ã, kh«ng gi i quyõt îc trong khu«n khæ cña c c thó chõ x héi. V«sè nhu 1 Tµi liöu cña mét cuéc kh o s t vò ng êi cao tuæi cho biõt sè l îng c c nhµ h o t m lµm tõ thiön trong Nam Bé «ng h n t¹i miòn B¾c nhiòu lçn (xem: BÕ Quúnh Nga, 2001).

6 42 Gi i quyõt xých mých trong néi bé nh n d n... cçu cã týnh c nh n nh vëy: vay mét kho n týn dông, Ò nghþ øng tr íc mét sè Çu t, ph n bãn. Vµ trong khung c nh Nam Bé, n i mµ c c quan hö hµng hãa tiòn tö ph t trión h n so víi miòn B¾c kh nhiòu th quan hö ng êi giµu vµ ng êi nghìo trong Nam bé cã týnh chêt cña mét quan hö lö thuéc ión h nh: m anh Hai trong Êp b o g th êng lµ hä nghe ngay!" (TH.11). Dï sao c i quan hö " µn anh" vµ " µn em", ngay c t¹i Nam Bé còng ch a ph i lµ c i quan hö x héi chñ ¹o. C c quan hö nµy vèn cã truyòn thèng trong Nam Bé nh ng còng chø ph t trión ë mét tr nh é cao h n miòn B¾c mµ th«i, nã còng ch a cã "hiöu lùc x héi" bao nhiªu. Bªn c¹nh c i quan hö lö thuéc c nh n míi xuêt hiön nµy th quan hö gi a bé m y c n bé vµ nh n d n víi t c ch lµ thµnh viªn cña c c oµn thó quçn chóng míi lµ c i chñ ¹o t¹i c së. Vµ ng êi d n ( Æc biöt lµ n«ng d n cña chóng ta) tån t¹i gi a m¹ng l íi cña c c quan hö ã, vµ viöc hä h íng tíi c i g trong c c thó chõ x héi (c«ng hay t ) Ó gi i quyõt nh ng vên Ò cña m nh, th iòu ã hoµn toµn tïy thuéc vµo nhu cçu cña hä còng nh b n th n hä lµ thõ nµo! Nh ng quan hö thó chõ Êy trén lén víi ký øc cña ng êi n«ng d n nghìo vò qu khø cña hä cã lï lµ nguån gèc cña nh ng øng xö vµ th i é hiön nay liªn quan tíi sù tham gia cña nhãm ng êi nµy vµo c c sinh ho¹t oµn thó chýnh trþ x héi t¹i c së. Ta biõt r»ng tr íc nh ng n m 50, n«ng d n Nam Bé hçu hõt lµ t iòn. C c cuéc c i c ch iòn Þa cña chýnh quyòn cò cã biõn mét sè t iòn (n«ng d n kh«ng Êt) thµnh nh ng ng êi "tióu së h u", vµ sù du nhëp nòn s n xuêt hµng hãa nhá vµo n«ng th«n cïng víi viön trî Mü tõ nh ng n m 60, cßn lµm xuêt hiön thªm, bªn c¹nh nh ng nh n vët cò cña x héi ruéng Êt truyòn thèng ( Þa chñ, t iòn) mét vµi kióu ng êi míi: t s n n«ng th«n vµ lao éng lµm thuª trong n«ng nghiöp (R. Sansom, 1970). o¹n sau y dén l¹i tõ cuéc häp nhãm tëp trung t¹i ióm nghiªn cøu trong Nam bé, trong ã ng êi n«ng d n nghìo håi t ëng l¹i sù c ch biöt gi a hä víi c c giai cêp giµu cã tr íc n m Håi øc cña ng êi n«ng d n nghìo Ng êi giµu víi ng êi nghìo håi x a kh c biöt d l¾m, ng êi ta khi dô ng êi nghìo. Ngµy x a anh muèn chõt hay lµm g mæc anh. Ng êi nghìo qu c ch xa víi ng êi giµu. T«i nghü l¹i mµ thêy tñi v«cïng, thêy ng êi giµu hä n uèng mµ m nh thìm, m nh th thiõu n.. B y giê bµ con hµng xãm th m hái nhau lóc èm au, chø ngµy tr íc m nh i bªn c¹nh ng êi ta còng kh«ng îc. êng i cña nhµ giµu còng riªng, anh nhµ nghìo lén qua lµ nã nh anh chõt (Th o luën nhãm tëp trung) Mét sù so s nh víi qu khø trong ã ng êi n«ng d n bþ khinh rî, víi t nh huèng hiön nay, khi mµ anh ta, mæc dï vén lµ ng êi nghìo nh ng l¹i lµ thµnh viªn cña mét héi, oµn thó quçn chóng lµ iòu mêu chèt trong suy nghü cña ng êi n«ng d n nghìo. VÉn lµ lêi cña ng êi n«ng d n nµy: "B y giê t«i thêy Þa ph ng m nh ì l¾m. Cã héi ch thëp á nµy, cã héi ng êi cao tuæi, héi phô n cßn lo, cßn ch m sãc cho mäi ng êi chí ngµy x a u cã c i ã. Giê th ai còng b nh ¼ng hõt. DÔ g mµ cã

7 Bïi Quang Dòng 43 c i ã" (Th o luën nhãm tëp trung). Ph t ng«n nµy ¹i diön cho ng«n ng phæ biõn cña ng êi n«ng d n trong Nam Bé: ë trong Héi th c i th n phën ng êi nghìo cña anh ta míi îc c i thiön. iòu nµy kh«ng ph i chø tån t¹i ë b nh diön cña nh ng ý niöm vµ suy t ëng, mµ nã cã c së h¼n hoi. HiÖn nay oµn thó lµ n i cung cêp c c kho n týn dông ng¾n h¹n vµ nh ng kiõn thøc vò canh t c cho n«ng d n, bªn c¹nh c c nguån chýnh thøc kh c cña nhµ n íc vµ t nh n. Tãm l¹i, t c ch thµnh viªn cña mét oµn thó quçn chóng nã lµ c i lµm anh ta- ng êi n«ng d n nghìo- cã kh n ng trë thµnh mét "con ng êi b nh ¼ng" nh mäi ng êi kh c. Vµ iòu ã t¹o thµnh c i éng c chñ yõu khiõn ng êi n«ng d n tham gia c c oµn thó quçn chóng nhiöt t nh nhêt. Còng vén nh n tõ gãc é nµy, ta hióu îc t¹i sao ng êi phô n Nam Bé, nhêt lµ phô n nghìo t¹i c së, h ng h i trong c c sinh ho¹t oµn thó. Víi c i håi øc cßn nãng hæi cña hä vò cuéc sèng cò, th viöc tham gia héi hiön nay thùc chêt lµ sù thay æi th n phën. y lµ mét lý do c n b n gi i thých t¹i sao ng êi phô n cïng víi oµn thó cña hä l¹i cã thó lµm îc nhiòu c«ng viöc Õn thõ trong kh nhiòu lünh vùc: xo ãi gi m nghìo, gi i quyõt xých mých. Trõ mét sè thuéc vò nhãm trung l u t¹i Nam Bé "bën bþu lµm n", kh«ng thých tham gia c c oµn thó, trªn thùc tõ "kh«ng ai ë ngoµi oµn thó c ", vµ khi thµnh viªn cña mét oµn thó nµo ã vi ph¹m hay cã xých mých th viöc Çu tiªn lµ ng êi ta th«ng b o cho c i oµn thó ã gi i quyõt. ChÝnh quyòn (th«n hay x ) vò nguyªn t¾c còng ñng hé c ch lµm nµy. Mét c n bé cña c i oµn thó trong ã cã ng êi ph¹m lçi sï Õn gæp ng sù Ó t m hióu "vên Ò". Sau ã, nõu vô viöc kh«ng lín th oµn thó nµy t¹i c së sï th«ng b o cho chýnh quyòn biõt r»ng hä sï gi sù viöc l¹i Ó gi i quyõt (chñ yõu lµ gi o dôc) trong néi bé! 3. Tæ hßa gi i XÝch mých trong "néi bé nh n d n" (hµng xãm l ng giòng, bµ con hä hµng ) ngay c khi c i lý do mµ ng êi ta nªu ra lµ "kinh tõ" th l¾m lóc thùc chêt l¹i chø b¾t nguån tõ th i é víi nhau mµ th«i. Hai nhµ vén i chung con êng, nh n v mét c i chuyön g Êy, thõ lµ kh«ng cho nhµ kia i n a, lêy cí lµ êng nµy cña m nh th m nh rµo l¹i, kh«ng cho i, buéc ng êi kia ph i cçu c¹nh. Mét øa ch u con cña ng êi chþ c, b n r îu cho d, nã ong r îu cã h i v i mét tý. Bµ d nãi ch u, ch u còng nãi l¹i. D chêp væt, l¹i nãng n a, m¾ng ch u ¹i ý r»ng mµy lµ con lµ ch u mµ mµy nãi l o, tao cã quyòn nh. D tãm tãc ch u, t t nã mét c i. øa ch u vò m ch mñ (bµ chþ c ). Bµ chþ sang m¾ng em, em míi c i l¹i. Tõ chç ã, bµ chþ c l¹i l«i kðo bµ chþ hai vµo hïa cïng víi m nh ßi chia thõa kõ m nh Êt trªn ã ng êi em ang ë. V«sè vý dô t ng tù cã thó minh häa cho týnh chêt "phi kinh tõ" cña c c xých mých trong n«ng th«n (hay thµnh thþ) miòn B¾c. Tùu trung, ë y chø lµ vên Ò cung c ch mµ th«i. Nh ng xých mých kióu nh vëy lµ phæ biõn vµ thùc chêt cña nã l¹i kh«ng n»m ë c i lý do ph p lý (thõa kõ) mµ ng êi ta nªu ra. Cho nªn, nõu kh«ng t m hióu kü l ìng vµ gi i quyõt b»ng nh ng biön ph p thých hîp (hßa gi i b»ng t nh c m) th dô bõ t¾c. NÕu cã a lªn x, x kh«ng biõt êng nµo mµ gi i quyõt.

8 44 Gi i quyõt xých mých trong néi bé nh n d n... Theo ph p luët th bý. Ph i a lªn huyön. ThËm chý huyön gi i quyõt Õn c n m, vµi n m còng kh«ng xong. C i ã chø cã t nh lµng nghüa xãm cïng víi tæ hßa gi i míi gi i quyõt îc. Gi i quyõt xých mých b»ng c c biön ph p t nh c m (thuyõt phôc, vën éng) cã îc týnh chuyªn m«n cao nhêt víi ho¹t éng cña tæ hßa gi i. Trong ho¹t éng cña tæ (hoæc ban Hßa gi i), sù gi i quyõt xých mých bao giê còng ph i dùa vµo c«ng t c thuyõt phôc, vën éng, gi i thých, nghüa lµ nãi vò c i t nh chø kh«ng ph i lµ nªu ra c i lý. NhiÒu tr êng hîp, viöc gië lý lï ra víi nhau chø tæ lµm cho viöc gi i quyõt i Õn chç bõ t¾c. Kiªn tr c«ng t c hßa gi i cã thó nãi lµ xu h íng cña viöc gi i quyõt xých mých hiön nay, Æc biöt ë miòn B¾c vµ miòn Trung. ThËm chý t¹i ióm nghiªn cøu ë Sãc Tr ng, khi cã chuyön xých mých hay xých mých, ng êi ta vén mêi ra hßa gi i 3 lçn, cø 7 ngµy l¹i mêi mét lçn, trong vßng 21 ngµy Ó ng sù suy nghü vµ nõu hä nhêt trý víi c ch hßa gi i cña c së th sï kh«ng ph i chuyón vô viöc i u hõt. Ngay khi viöc a ra chýnh quyòn råi (x, huyön) th tr íc hõt còng ph i lµ hßa gi i. Ch¼ng h¹n, tr êng hîp vî chång xin ly h«n th lªn tíi tßa n (huyön, tønh) còng ph i thùc hiön c«ng t c hßa gi i tr íc hõt theo óng ph p luët vò hßa gi i ban hµnh (LuËt h«n nh n vµ gia nh, iòu 86). Còng luët nµy, iòu 88 quy Þnh r»ng sau khi thô lý n ly h«n cña hai bªn, tßa n tiõn hµnh hßa gi i theo quy Þnh cña ph p luët vò tè tông d n sù. T¹i c së, viöc hßa gi i th êng îc tiõn hµnh lµm 3 lçn vµ lçn nµy c ch lçn kia kh«ng d íi 15 ngµy, môc Ých lµ Ó cho ng sù cã thêi gian suy nghü cèn thën tr íc khi tßa quyõt Þnh døt kho t cho ly h«n. NhËn xðt cña mét c n bé vò tçm quan träng cña hßa gi i Kh«ng cã iòu chønh cña ph p luët trong ho¹t éng cña tæ hßa gi i nµy, nh ng nã cã t c éng rêt lín. NhiÒu c i tranh chêp rêt nhá, kh«ng gi i quyõt tõ c së th nã sï lµ mçm mèng cña nh ng khiõu kiön kðo dµi lªn. Lªn huyön kh«ng gi i quyõt îc, thëm chý lªn tíi tønh kh«ng gi i quyõt îc, nh ng nõu tr íc ã hßa gi i tèt th nã kh«ng x y ra. ChØ cçn tranh chêp mét c i êng i th«i. VÒ nguyªn t¾c nhµ th ph i cã ngâ. Ngâ ã tõ håi tr íc tíi giê ph i i nhê th«ng qua nhµ kh c. V ên «ng y, v ên t«i y th t«i ph i i nhê qua v ên «ng. C i êng i nhê nµy nã h nh thµnh tõ mêy n m nay råi. Nh ng mµ khi ng ký quyòn sö dông Êt th «ng cho i nhê l¹i ng ký lu«n c i ngâ. Nhµ n íc th kh«ng biõt chuyön Êy. Ai mµ kióm tra Õn tõng c i êng ã. Khi cã ng ký quyòn sö dông Êt th «ng chñ Êt bþt lu«n ngâ, thõ lµ anh nµy kh«ng cã lèi i. øng ra vò mæt ph p luët th gi i quyõt nhiòu khi còng kh«ng îc u. Gi i quyõt cho «ng nµy th «ng kia kh«ng cã êng i. ng nµy th «ng Êy l¹i óng lµ cã ng ký b a á råi. B y giê muèn gi i quyõt cho «ng nµy th ph i iòu chønh c i b a á (giêy chøng nhën quyòn sö dông Êt)... (TH.22) 4. ChÝnh quyòn c së Ng êi n«ng d n nghìo dô næi nãng vµ còng dô bá qua. Sù "bét ph t", dô i Õn x«s t lµ mét Æc tr ng râ nðt cho c ch xö sù cña n«ng d n khi cã m u thuén, xých mých, nh ng còng chø lµ mét mæt trong c i cung c ch xö sù ã mµ th«i. ThËt thõ,

9 Bïi Quang Dòng 45 còng vén con ng êi dô "nãng m¾t" Êy, l¹i chãng lµm lµnh, thëm chý trong nh ng vô va ch¹m to t t, cã nh nhau g y th ng tých. Lêi mét c n bé t¹i ióm nghiªn cøu "Ng êi miòn B¾c th t«i thêy hä hiòn lµnh l¾m, cùc ch¼ng hä míi nãi th«i. (...) Cã c i g ng êi ta bùc lªn ng êi ta còng nãi gay g¾t Êy. ThÕ nh ng mµ nõu m nh gi i quyõt nã cã t nh cã lý ng êi ta còng nghe" (TH.49). ViÖc gi i quyõt xých mých mét c ch "cã t nh cã lý" nh thõ, trong rêt nhiòu tr êng hîp do nh n vët tr ëng th«n, ¹i diön cña chýnh quyòn cêp x t¹i th«n tiõn hµnh. Tranh chêp Êt ai ch¼ng h¹n th «ng tr ëng th«n øng ë gi a hßa gi i hai bªn. NÕu ng êi ta kh«ng th«ng c m víi nhau th lëp biªn b n göi lªn x, sï cã c n bé chuyªn tr ch gi i quyõt, vý nh tranh chêp Êt ai th c n bé Þa chýnh phô tr ch sï xem xðt vên Ò Nh n vët tr ëng th«n do d n bçu ra, anh ta th êng lµ ng êi trong mét gia nh nòn nõp, g ng méu, îc c th«n biõt tíi vµ kýnh träng, vµ v mäi ng êi Òu biõt vµ t«n träng nªn anh ta lµm c«ng viöc hßa gi i. Ng êi d n muèn gi i quyõt nhanh c c xých mých, hä th êng Õn gæp tr ëng th«n h n lµ a sù viöc lªn x. D n hä thých gi i quyõt b»ng "t nh lµng nghüa xãm" h n lµ gi i quyõt theo ph p luët, mét phçn v "gi i quyõt theo theo ph p luët t¹i x kðo rª, kðo dµi. Trong khi ng êi d n yªu cçu gi i quyõt ngay" (TH.22). Th i é nµy cã nguån gèc tõ sù oµn kõt cña lµng l¹i võa do týnh chêt h¹n chõ cña c i khung nhën diön x héi cña n«ng d n. Ng êi d n (nhêt lµ n«ng d n) coi chýnh quyòn lµ c i g ã xa c ch víi hiön thùc hµng ngµy cña hä 2. T¹i miòn B¾c, dï ng êi ta nãi nhiòu Õn vai trß vµ nh h ëng cña tr ëng th«n, nh ng trªn thùc tõ, ho¹t éng cña nh n vët nµy hçu nh Òu g¾n liòn víi c c vai trß kh c trong th«n. Anh ta kh«ng tiõn hµnh mét c«ng viöc g mµ l¹i kh«ng tham kh o ý kiõn cña ¹i diön c c ban ngµnh kh c nh Héi N«ng d n, Héi Phô n, oµn thanh niªn, Héi Cùu chiõn binh. Thu thuõ n«ng nghiöp ch¼ng h¹n. VÒ nguyªn t¾c, khi cã th«ng t thuõ tõ trªn ñy ban nh n d n x göi vò, anh ta cã thó th«ng b o cho tõng hé gia nh danh s ch vµ møc thuõ, råi c n cø trªn c i danh s ch ã i huy éng thuõ vµ nép cho bé phën thuõ cña huyön vò tiõn hµnh c«ng viöc nµy ë tõng x. Tuy nhiªn, tr ëng th«n bao giê còng b¾t Çu c«ng viöc nµy b»ng c ch th«ng b o vên Ò trong Héi nghþ qu n d n chýnh, t m biön ph p Ó tranh thñ søc m¹nh tëp thó gi i quyõt c«ng viöc. 2 y còng lµ øng xö quen thuéc cña x héi truyòn thèng tr íc n m Condominas trong mét kh o luën cã gi trþ vò lµng ViÖt truyòn thèng viõt r»ng quyòn tù trþ cña céng ång n«ng th«n èi víi chýnh quyòn trung ng thó hiön mét c ch chñ yõu lµ tiªu cùc, ng êi d n lµng chø lo lµm sao gi i quyõt mäi vên Ò, kó c xung ét, mµ Ýt ph i lªn Õn cöa quan ¹i diön cho chýnh quyòn trung ng (mµ kh«ng bao giê ph i lªn cöa quan th cµng tèt. ( G. Condominas, 1997 ). Ng îc lªn n a, ë thõ kû XVIII, ng êi ta cã thó äc thêy trong c c b n H ng íc (lö lµng) nguyªn t¾c gi i quyõt néi bé c c xých mých Trong lµng cèt lêy sù kh«ng kiön nhau lµ quý, phµm ai cã sù g uêt øc ph i tr nh lµng Ó lµng xðt xö, kh«ng îc a nhau i kiön ë quan. NÕu lµng xðt xö kh«ng îc râ rµng c«ng b»ng th míi a nhau Õn quan xö, quan xö y nh lµng xö th lµng ph¹t lîn 1 con gi lµ 3 quan. NÕu kh«ng tr nh lµng i kiön ë quan, lµng còng ph¹t nh vëy. ( H ng íc cña lµng Quúnh «i ).

10 46 Gi i quyõt xých mých trong néi bé nh n d n... Tr ëng th«n lµm c«ng t c hßa gi i ng nµy lµ îc d n bçu ra, îc uy týn cña d n, ¹i diön cho d n ë ã tham gia bé m y cña x. Ng êi ta biõt æng nªn æng lµm chøc n ng hßa gi i. NÕu anh cã tranh chêp th tr íc hõt lµ «ng tr ëng th«n Õn hßa gi i c i. T¹i v hßa gi i kh«ng ph i lµ sù gi i quyõt c«ng viöc theo luët nhµ n íc mµ lµ sù tù nguyön. Anh lµm c i g mµ d n hä tù nguyön chêp hµnh th îc. Tøc lµ t«i víi anh tranh chêp m nh v ên th anh th«n tr ëng tíi nãi cã t nh cã lý, nãi quy Þnh cña nhµ n íc lµ thõ nµy, quy Þnh cña Þa ph ng lµ thõ nµy, råi nguån gèc bªn anh, bªn t«i lµ nh thõ nµy. Th«i th b y giê anh lµm vëy lµ sai ph p luët råi, bµ nµy lµm vëy lµ óng nµy. Th«i b y giê tr íc hõt th«n hßa gi i, hai hé gia nh thèng nhêt víi nhau mét biªn b n. T«i thèng nhêt ranh giíi cña anh A lµ nh thõ nµy, cña anh B lµ nh thõ nµy, t«i kh«ng cã khiõu kiön g c. Tøc lµ viöc nã thay æi trong néi bé nh n d n chø kh«ng îc iòu chønh b»ng mét quyõt Þnh hµnh chýnh Ó gi i quyõt c i tranh chêp ã. Víi sù hßa gi i cña th«n th chø i tíi v n b n tháa thuën gi a hai bªn do «ng th«n lµ ng êi lµm chøng ký vµo th«i, nã kh«ng cã gi trþ ph p lý. (Lêi mét c n bé huyön- TH.22) ViÖc tr ëng th«n chia sî quyõt Þnh víi c c nh n vët kh c trong th«n îc nh n nhën nh mét ph ng ph p lµm viöc tých cùc vµ cã hiöu qu. Trong lünh vùc gi i quyõt xých mých, t nh h nh l¹i cµng nh vëy. ThËt thõ, «ng tr ëng th«n quan träng, nh ng «ng ta l¹i ph i biõt kõt hîp víi bªn chi bé ng vµ MÆt trën tæ quèc th c«ng viöc míi "xu«i chìo m t m i" îc! (lêi mét c n bé). Tãm l¹i, c c nh n vët l nh ¹o nµy ph i t¹o thµnh mét "bé ba": tr ëng th«n, bý th vµ ¹i diön cho mæt trën Tæ quèc t¹i th«n. Bao giê gi i quyõt vô viöc th «ng bý th chi bé ng th«n, «ng tr ëng th«n, «ng mæt trën th«n kõt hîp l¹i, héi ý xong th míi mêi Õn ¹i diön bªn phô n, cùu chiõn binh, n«ng d n vµ c c oµn thó kh c. VÒ mæt "lý luën", ng êi ta t«n träng «ng bý th chi bé h n hõt, nh ng ng êi tæ chøc trùc tiõp c c c«ng viöc l¹i lµ «ng tr ëng th«n. C c quyõt Þnh vò mæt hµnh chýnh kh«ng ph i bao giê còng cã hiöu lùc. NhiÒu quyõt Þnh èi víi mét sù viöc kiön c o hay xých mých nµo ã t¹i cêp x, cêp huyön, thëm chý cêp tønh trªn thùc tõ kh«ng îc ng sù thi hµnh. Ng êi ta hióu t¹i sao trong nh ng tr êng hîp nh vëy, chýnh quyòn l¹i quay vò vën dông tíi søc Ðp cña "d luën" lµng xãm. C c cuéc häp chung (häp th«n) lµ biön ph p cã ý nghüa nh vëy. Khi mµ viöc gi i quyõt néi bé mét xých mých víi nhau hay c c tr êng hîp vi ph¹m trët tù trþ an kh«ng cã kõt qu, th buéc chýnh quyòn ph i sö dông tíi biön ph p nµy. T¹i miòn Nam, c c cuéc häp chung còng îc sö dông nh lµ c i p lùc cuèi cïng t¹i c së èi víi ng sù khi mµ viöc gi i quyõt xých mých t¹i nhãm gia nh vµ tæ hßa gi i kh«ng cã t c dông. C«ng viöc nµy bao giê còng do chýnh quyòn thùc hiön. Tr íc tiªn, tr ëng th«n th«ng b o cho gia nh nµy biõt lµ ngµy Êy, giê Êy sï häp d n l¹i Ó mäi ng êi gãp ý cho viöc cña «ng bµ xem óng sai thõ nµo. Th êng lµ ng sù rót lui, nghüa lµ xin õng cã a anh ta vµ vô viöc Êy ra phª ph n t¹i cuéc häp d n n a, anh ta sï cè g¾ng thu xõp (c c kho n nî) hoæc lµ høa hñn söa ch a nõu ã lµ chuyön liªn quan Õn viöc g y rèi trët tù trþ an. NÕu ng sù cè t nh chçy böa, ngang ng îc th buéc ph i a ra d n häp thët Ó mäi ng êi gãp ý cho gia nh nµy.

11 Bïi Quang Dòng 47 Trong c c cuéc häp th«n, xãm, bao giê ng êi d n còng s½n sµng ph n tých, tham gia ãng gãp nh ng c i óng, c i sai. Tuy vëy, tèt nhêt lµ kh«ng nªn Ó x y ra nh ng viöc xých mých, m u thuén, bëi v " óng hay sai th còng lµ mêt oµn kõt, mêt t nh c m, vµ c i t nh l¹i lµ mét c i quý nhêt cña êi sèng ViÖt Nam" (TH.39). XuÊt ph t tõ ã (c i T nh) th viöc a ra Ph p luët Ó gi i quyõt xých mých lµ kh«ng hay. Lý lï dô lµm cho ng êi ta xa nhau! a ra d n häp C i ã ph i a ra, nõu mµ kh«ng a ra th ng êi ta cø ra th«i. Cho nªn nh ng nhµ mµ ng êi ta sai ng êi ta kh«ng nhën th chø cã c ch a ra häp d n th«i Ó d n gãp ý... Tuy nhiªn, c i lßng tù träng ng êi ta lín, th ng êi ta kh«ng muèn a ra Ó héi nghþ d n ph n tých nh ng c i óng c i sai cho ng êi ta u. Tù hä xin, vý dô c n bé th«n i b o ngµy mai hoæc ngµy kia tæ chøc héi nghþ häp d n lµ mêi «ng bµ ra dù Ó nh n d n trong cuéc häp nãi vò nh ng c i viöc óng viöc sai cña gia nh. Th ng êi ta b o th«i, tù gia nh chóng t«i gi i quyõt, Ó tù chóng t«i gi i quyõt chø a ra d n sau nµy mang tiõng. Kh«ng nh ng mang tiõng cho chóng t«i, mang tiõng cho con ch u chóng t«i mai sau n a. Ng êi ta còng rêt sî, v ng, sî v xêu hæ. Hai n a c i nî nçn d y d a s n phèm nép thuõ cho nhµ n íc còng vëy th«i. Chóng t«i cø däa lµ a lªn b o µi th«ng b o nhµ «ng A nhµ bµ B nî bao nhiªu c n thãc thuõ víi nhµ n íc Êy, ãng gãp víi tëp thó nµy, v ng êi ta l¾m th ng êi ta b o th«i õng cã a, khã kh n ngµy mét ngµy hai chóng t«i vay m în chóng t«i nép ñ. ThÕ ng êi ta høa nh thõ råi th m nh kh«ng cè t nh. Chñ yõu võa éng viªn võa dïng biön ph p kých éng Ó cho ng êi ta thùc hiön.(th.67) Lµng ë miòn B¾c vén tiõp tôc lµ c i khung nhën diön x héi c b n cña n«ng d n vµ do thõ, vò c b n, ng êi n«ng d n mong muèn gi i quyõt ªm thêm c c xých mých trong néi bé lµng xãm: "Ra éi kh c nhau lµ ra lµng kh c, lµ ra x héi kh c. Ra x lµ x héi råi, theo t«i lµ nh thõ" (TH.26). Kh i niöm "chýnh quyòn x " trong ý thøc n«ng d n b¾t Çu cho mét kh«ng gian x héi kh c, n i ng êi ta kh«ng mêy quen thuéc vµ rêt sî bþ mêt thó diön. Cã xých mých c i nhau, nõu «ng tr ëng th«n däa mét c u lµ «ng bµ cßn to tiõng xin mêi lªn gæp ñy ban lµ mäi ng êi Òu im. " a nhau ra chýnh quyòn" cã nghüa lµ ra khái c i khu«n khæ quen thuéc cña "t nh lµng, nghüa xãm", n i mµ ng êi ta cã thó "chýn bá lµm m êi" cho nhau. Khi xých mých buéc ph i chuyón lªn x th sï bþ th«ng b o cho c x Òu biõt. C i loa phãng thanh vµ viöc loan tin cô thó (tªn, Þa chø cña ng sù, n i ë) cïng víi néi dung vô viöc sï gãp thªm p lùc vµo nh ng biön ph p cã týnh "c ìng chõ" mµ chýnh quyòn sï buéc ph i thùc hiön èi víi ng êi vi ph¹m. 5. Mét vµi nhën xðt Ó tiõp tôc nghiªn cøu Lèi sèng nghiªng vò mæt t nh c m lµ c i chi phèi cuéc sèng ViÖt Nam, nhêt lµ t¹i n«ng th«n. Cã lï y lµ mét trong nh ng nguån gèc cña viöc a sè nh n d n th êng coi xých mých, m u thuén lµ c i g ã "tiªu cùc". Sö dông tíi søc m¹nh tëp thó còng nh dùa vµo c«ng t c thuyõt phôc, vën éng, gi i thých, lµ nguyªn t¾c qu n triöt trong viöc gi i quyõt xých mých ë hçu hõt c c thó chõ x héi tham gia hßa gi i:

12 48 Gi i quyõt xých mých trong néi bé nh n d n... c c oµn thó quçn chóng, chýnh quyòn vµ tæ hßa gi i. Gi i quyõt xých mých b»ng c c biön ph p t nh c m cã îc týnh chuyªn m«n cao nhêt víi ho¹t éng cña tæ hßa gi i. C ch hióu c c xých mých còng nh c c biön ph p gi i quyõt xých mých nh thõ cho thêy c i nh n rêt Æc tr ng vò êi sèng nhãm: nã coi b n chêt cña êi sèng nµy lµ thèng nhêt vµ hµi hßa, vµ mäi nguy c xãi mßn týnh ång nhêt x héi Òu lµ tiªu cùc. ióm quy chiõu x héi c n b n cña n«ng d n cho tíi nay vén chñ yõu lµ céng ång lµng. NÕu nh c ch nh n cña ng êi n«ng d n èi víi xých mých thó hiön lèi sèng nghiªng vò mæt t nh c m, th mæt kh c, nã g¾n liòn víi mét kh«ng gian x héi nhêt Þnh lµ lµng. Mét b»ng chøng phæ biõn trong lünh vùc nµy n»m ë c ch xö sù cña a sè nh n d n, nhêt lµ trong n«ng th«n, lu«n cè g¾ng gi i quyõt xých mých trong néi bé (lµng, xãm). Vµ nõu nh c c thó chõ c«ng (tëp thó) chø kh«ng ph i lµ nh ng c nh n (nh ta b¾t Çu thêy trong lünh vùc lµm c«ng t c tõ thiön), vén ãng vai trß chñ yõu trong viöc gi i quyõt c c xých mých trong céng ång hiön nay, th ho¹t éng cña c c thó chõ nµy tá ra cã hiöu lùc nhêt vén lµ t¹i cêp é Lµng. Tõ nh ng kõt luën ban Çu ë trªn, vên Ò Æt ra tõ cuéc nghiªn cøu nµy, theo t«i, chýnh lµ vên Ò ý thøc ph p lý cña ng êi d n. D liöu cña nghiªn cøu gîi ra r»ng ý thøc ph p lý cña ng êi d n, Æc biöt lµ n«ng d n, vén giíi h¹n chñ yõu trong khung c nh cña nh ng thó chõ x héi truyòn thèng: lµng vµ gia nh. Sù kiön nµy, theo t«i h nh nh vén ch a îc nh n nhën óng møc tçm quan träng cña nã trong c«ng t c c i c ch hµnh chýnh vµ cuéc vën éng thùc hiön d n chñ c së hiön nay. Tµi liöu dén: 1. BÕ Quúnh Nga, Ng êi cao tuæi ë miòn Trung vµ Nam Bé ViÖt Nam n m ph c th o tõ mét sè kõt qu nghiªn cøu Þnh týnh, T¹p chý X héi häc, Sè 3/ Catherine Marshall and Gretchen B. Rossman, Designing Qualitative Research, SAGE Publications, Inc., Georges Condominas, Kh«ng gian x héi vïng «ng Nam, Nhµ xuêt b n V n hãa, McAlister and Paul Mus, The Vietnamese and Their Revolution, New York; Harper and Row, Polanyi, Karl, The Great Transformation, New York: Rineholt, Sansom R.L., The Economics of Insurgency in the Mekong Delta of Vietnam. Cambridge, Massachusetts, London