86 X héi häc sè 1 (81), 2003 Søc kháe cña con ng êi cçn sù tån t¹i cña nh ng c nh rõng - d n sè vµ n¹n ph rõng N¹n ph rõng diôn ra trªn toµn thõ giíi víi tèc é 9,4 triöu ha/n m, lµ mèi e do¹ nghiªm träng èi víi loµi ng êi vµ hö sinh th i tù nhiªn vµo nh ng n m cuèi thõ kû 20. VÊn Ò khèn cêp vò chýnh s ch sï îc nªu ra trong B n tin m«i tr êng, Søc kháe vµ D n sè cho thêy n¹n ph rõng e däa søc kháe con ng êi vµ hö sinh th i. B n th«ng tin cßn xem xðt c c nguyªn nh n ph rõng, chó ý nhiòu tíi vai trß biõn éng d n sè. HiÖn nay rõng chiõm 27% diön tých Êt trªn thõ giíi, so víi 10 ngµn n m tr íc y th lóc ã rõng chiõm 50%. ë ch u u vµ Nam Mü, rõng bao phñ kho ng mét nöa diön tých Êt, ë ch u Phi, ch u vµ ch u ¹i d ng rõng chø chiõm Ýt h n 1/4 diön tých Êt. Trong sè diön tých Êt rõng cßn l¹i hiön nay th 55% n»m t¹i c c n íc kðm ph t trión. Danh s ch nh ng n íc øng Çu vò diön tých rõng bþ mêt vµ diön tých rõng míi trång ë c c n íc tõ n m 1990 Õn n m 2000 Êt n íc DiÖn tých rõng bþ mêt Êt n íc DiÖn tých rõng míi trång Braxin 23 093 000 ha Trung Quèc 18 063 000 ha Indonexia 13 124 000 ha Mü 3 880 000 ha Xu ng 9 589 000 ha Belarus 2 562 000 ha Zambia 8 509 000 ha Kaz cstan 2 390 000 ha Mexico 6 306 000 ha Nga 1 353 000 ha C«ng G«5 324 000 ha T y Ban Nha 860 000 ha Myanma 5 169 000 ha Ph p 616 000 ha Nigªria 3 984 000 ha Bå µo Nha 570 000 ha Zimbabuª 3 199 000 ha ViÖt Nam 516 000 ha Achentiana 2 851 000 ha Urugoay 501 000 ha óc 2 820 000 ha NiuDi-l n 390 000 ha Peru 2 688 000 ha Ên é 381 000 ha Nguån: Sè liöu do tæ chøc FAO cung cêp Trong suèt nh ng n m 1990, diön tých rõng bþ ph cña con ng êi íc týnh kho ng b»ng diön tých cña Colombia vµ Ecuador céng l¹i (146 triöu ha hay 563,709 dæm vu«ng). Còng trong thêi gian ã, 52 triöu ha rõng îc t i sinh do nh ng nç lùc t i t¹o rõng vµ t i ph t trión tù nhiªn. Tû lö ph rõng cao nhêt t¹i Nam Mü vµ ch u Phi, trong khi tû lö cao vò ph rõng ë ch u l¹i îc bï ¾p b»ng viöc më réng trång rõng. Nh n chung nh ng n m 1990 cho thêy nh ng n íc kðm ph t trión cã khý hëu «n hoµ cã diön tých rõng bao www.ios.org.vn
Ch ng tr nh PHE 87 phñ t ng, cßn ë nh ng n íc kðm ph t trión khý hëu nhiöt íi th diön tých ã l¹i gi m vµ nh ng n íc ph t trión h n th diön tých rõng gi ë møc t ng èi æn Þnh. I- Nh ng t c éng m¹nh cña n¹n ph rõng: Ph rõng vµ sù tho i ho rõng cã thó g y nh ng hëu qu tai h¹i thëm chý kinh khñng cho c con ng êi vµ m«i tr êng. Xãi mßn Êt, nhiöt é cao h n, lò lôt lín h n: Do c y cèi lµ nh ng vët th êng gióp t ng c êng båi bæ Êt bþ chæt ph nªn khý h u trë nªn kh«c»n, th êng dén Õn hiön t îng sa m¹c ho. Nh ng nghiªn cøu gçn y cho thêy týnh trung b nh, viöc b o vö Êt rõng gi m 30% vµ nhiöt é t ng h n 1 0 C ë nh ng n i vïng rõng bþ ph khi so víi vïng cã rõng ë Amazon, viöc ph rõng cã thó dén Õn lò lôt t ng, thëm chý c khi l îng m a gi m. Nh ng c nh rõng iòu hßa l îng n íc ch y, c n trë sù gia t ng cña lò lôt vµ xãi mßn Êt. ViÖc chæt c y rõng, Æc biöt ë vïng åi nói lµm gi m kh n ng thèm thêu cña Êt, iòu hoµ vµ gi n íc. Sù mêt m t thùc phèm, thuèc vµ chêt èt: Rõng, n i cã sù phong phó vò chñng lo¹i nh ng loµi sèng trªn c¹n cao nhêt, lµ nguån quan träng vµ tin cëy vò thøc n, thuèc vµ nhiªn liöu cho c c céng ång xung quanh. Rõng nhiöt íi, n i a sè n¹n ph rõng diôn ra, cã tíi 2/3 nh ng loµi éng vët trªn c¹n sinh sèng. Do rõng bþ ph hñy, xuèng cêp, nhiòu chñng lo¹i thùc vët vµ éng vët quý hiõm chøa nh ng nguån gen quý gi, cã thó chiõt xuêt îc nh ng lo¹i d îc phèm míi hay cung cêp c c lo¹i thuèc truyòn thèng ang bþ e do¹ hoæc bþ mêt vünh viôn. S n l îng mïa mµng gi m, c c chêt dinh d ìng quan träng cña Êt mêt bít i vµ sù xuèng cêp cña hö sinh th i xung quanh: C y cèi îc vý nh rµo c n, lµm gi m xãi mßn Êt vµ m b o r»ng c c chêt dinh d ìng quan träng quay trë l¹i Êt mét c ch tù nhiªn. ë nhiòu vïng nhiöt íi, Êt cã gi trþ bþ xãi mßn, s n l îng mïa mµng nhanh chãng gi m khi c y cèi bþ èn s¹ch Ó nh êng chç cho canh t c vµ ch n nu«i. Êt bþ xãi mßn th êng bþ tr«i theo c c dßng s«ng, dßng suèi dén Õn hiön t îng bïn lçy, n íc tô äng. Qu tr nh nµy l¹i ph vì hö sinh th i bión, th êng giõt chõt c vµ c c h i s n kh c. L îng n íc s¹ch gi m, sù gia t ng mét sè bönh nhiöt íi cã nguy c tö vong (nh sèt rðt, bönh t ) th êng xuêt hiön sau khi ph rõng. Muçi ph t trión m¹nh ë nh ng vïng rõng míi bþ ph do c c vïng n íc tô äng (ao, cèng vµ c c dßng suèi bþ c y æ chæn l¹i) lµm cho sù sinh s n cña chóng ang t ng m¹nh. Do mét sè lo¹i éng vët rõng nh chim, d i kh«ng cßn trong vïng nªn µn s u bä sinh s«i, lµ vët trung gian truyòn bönh. Ph rõng vµ s n b¾n còng lµm gi m µn thó n c c loµi gæm nhêm. Do vëy sè l îng µn gæm nhêm t ng. C c bönh nh chêy rën vµ bönh d¹i cã thó lan nhanh. D n di c tíi vïng rõng míi bþ ph th êng kh«ng mang trong m nh hö miôn dþch èi víi c c bönh tët nµy-c c bönh mµ thæ d n vïng rõng qu quen qua thêi gian. Thªm vµo ã, do êng ph n thuû ë rõng bþ vì, mêt kh n ng cung cêp mét l îng n íc ñ hµi hoµ, dßng ch y vµo chç tô äng gi m, ph n phèi n íc bþ mêt i. www.ios.ac.vn
86 X héi häc sè 1 (81), 2003 Nh ng iòu kiön nµy chýn muåi cho bönh t vµ bönh êng ruét ph t trión m¹nh. Sù thay æi vò khý hëu trçm träng: khi c y cèi ph t trión chóng hêp thô c cbon trong kh«ng khý vµ gi l¹i trong c c tõ bµo cña m nh. Khi rõng bþ ph hay bþ èt, c c-bon nµy îc tho t ra vµ quay trë l¹i bçu kh«ng khý îc gäi lµ c cbondioxit. ChÊt nµy hêp thô n ng l îng mæt trêi vµ lµm t ng nhiöt é toµn cçu. Rõng gi 40% khý c c-bon îc l u gi, nhiòu h n bêt kú hö sinh th i nµo trªn c¹n do ã ng n c n hiön t îng Êm lªn toµn cçu. Ban nghiªn cøu vò thay æi khý hëu liªn chýnh phñ, mét hiöp héi c c nhµ khoa häc hµng Çu îc Liªn hîp quèc tµi trî t m ra r»ng nh ng thay æi trong c ch sö dông Êt, trong ã cã n¹n ph rõng nhiöt íi lµ yõu tè ng kó nhêt, g y ra kho ng 20% viöc tho t khý cacbonnic trong nh ng n m 90. HiÖn t îng Êm lªn toµn cçu cã thó lµm ch y c c cùc ang phñ b ng cña tr i Êt, lµm n íc bión t ng lªn vµi mðt vµ e do¹ nh ng n íc n»m ë khu vùc thêp. Sù ph t trión nh vëy sï ph huû nhiòu Êt n íc. VÝ dô: nõu mùc n íc bión t ng 150 cm, B ngla Ðt sï mêt 16% diön tých Êt, lµm 34 triöu ng êi ph i di chuyón chç ë. MÊt c c gi trþ thèm mü vµ vî Ñp tù nhiªn NhiÒu ng êi xem c c c nh rõng nh c c kho b u cña t¹o hãa vµ lµ th¾ng c nh tù nhiªn. Chóng sï mêt i gi trþ tinh thçn vµ thèm mü khi bþ tµn ph v n¹n ph rõng vµ huû ho¹i rõng. II- Nguyªn nh n dén Õn ph rõng. Nguyªn nh n cña viöc ph rõng do con ng êi më mang Êt ai do trång trät vµ ch n nu«i, lµm êng, xî gç vµ khai th c l m s n. Nh ng nguyªn nh n ph rõng trùc tiõp nµy còng chýnh lµ c c dêu hiöu t c éng cña vên Ò d n sè, x héi vµ kinh tõ. C c m«h nh ph rõng th nhiòu lo¹i, cßn bèn nguyªn nh n c b n cña ph rõng îc tæng kõt trong c u: Con ng êi, nghìo ãi, lîi nhuën vµ chýnh s ch. Quan hö vµ t c éng qua l¹i gi a c c lùc l îng nµy rêt phøc t¹p, th ch thøc kh n ng cña chóng ta hióu biõt mét c ch Çy ñ hiön t îng nghiªm träng nµy. Con ng êi: vai trß phøc t¹p cña d n sè ViÖc t ng mët é d n sè do sù ph t trión tù nhiªn hay hiön t îng nhëp c Òu lµm t ng kh n ng ph rõng ë trong vïng. Khi cã thªm mçi con ng êi l¹i cã thªm nhu cçu vò nguån (thøc n, chêt èt, nhµ cöa, Êt ai ) kõt qu lµ t ng p lùc vò nguyªn liöu rõng. Sù t c éng cña mçi con ng êi t ng thªm nµy th êng kh c nhau, phô thuéc vµo nhu cçu riªng cña hä, phô thuéc vµo viöc hä cã lµm trong ngµnh n«ng - l m nghiöp hay kh«ng. Trong mét nghiªn cøu vò ph rõng ë Cèt-xta-rica, viöc t ng gêp «i sè l îng ng êi cã kh n ng canh t c t¹i nh ng vïng gçn vïng rõng lµm t ng kh n ng x y ra ph rõng trong vïng Õn 37%. Mèi liªn hö gi a sù ph t trión d n sè vµ møc é ph rõng th êng rêt râ khi kh o s t ë cêp Þa ph ng, nh ng ë cêp cao h n th kðm râ rµng h n. Tr íc tiªn lêy mét vý dô: p lùc d n sè èi víi rõng ë ch u lín h n nhiòu bêt cø vïng nµo trªn thõ giíi. Tuy nhiªn tû lö ph rõng ë ch u Phi vµ Nam Mü (7,8% vµ 4,1%) cao h n nhiòu ë ch u trong suèt nh ng n m 90 (0,7%). www.ios.org.vn
Ch ng tr nh PHE 89 ë cêp quèc gia, mèi liªn hö gi a sù ph t trión d n sè vµ n¹n ph rõng còng kh«ng râ rµng l¾m. Mét sè Êt n íc cã tû lö t ng d n sè ng kó trong nh ng n m 90 nh ng thùc tõ l¹i cã îc é che phñ rõng. ë B ngla Ðt vµ G mbia, tû lö t ng d n sè cao (trung b nh 2,2% vµ 3,3% mçi n m, trong khi trªn thõ giíi lµ 1,4%). Tuy nhiªn mçi n íc ã l¹i cã é che phñ rõng t ng. Ên é lµ n íc «ng d n thø hai trªn thõ giíi, cã thªm 160 triöu d n trong nh ng n m 90 nh ng l¹i cã é che phñ cña rõng do viöc t ng c êng trång c y. ViÖc ã bï l¹i tû lö cao vò mêt rõng tù nhiªn. «ng Jacques Diouf - Tæng gi m èc Tæ chøc l ng thùc vµ thùc phèm FAO cña Liªn hîp quèc thùc hiön nh ng nghiªn cøu trªn vµ nhën xðt r»ng nh ng sù kh c nhau nµy (gi a c c n íc) kh«ng thó gi i thých chø b»ng p lùc d n sè èi víi rõng mµ chóng râ rµng lµ kõt qu cña sù ph t trión kinh tõ ë diön réng vµ nh ng chýnh s ch vò rõng quèc gia hay chýnh s ch sö dông Êt. Khi nhiòu nhµ ph n tých cho r»ng sù ph t trión d n sè gãp phçn vµo ph rõng c ch nµy hay c ch kh c th hä l¹i kh«ng nhêt trý îc nã ãng vai trß chýnh x c nh thõ nµo. Mét sè cho r»ng biõn éng d n sè- sù ph t trión d n sè, mët é d n sè vµ t nh tr¹ng nhëp c - lµ nh ng nguyªn nh n Çu tiªn dén Õn ph rõng. Sè kh c th kh¼ng Þnh nh ng éng lùc nµy chø lµm trçm träng hay dþu i c c nguyªn nh n c b n h n (sù nghìo ãi, chýnh s ch sö dông Êt vµ viöc tiªu thô nguyªn liöu). ë c c cêp é kh c nhau, c hai quan ióm nµy Òu kh¼ng Þnh gi trþ cña c c chýnh s ch mong muèn gi g n rõng b»ng viöc h¹ thêp nhþp é ph t trión d n sè nh viöc tiõp cën Õn ch ng tr nh kõ ho¹ch ho gia nh mét c ch tù nguyön hay h¹n chõ nhëp c tíi c c vïng nhëy c m vò sinh th i. Tr êng ph i thø ba Ýt thuyõt phôc h n, cho r»ng d n sè lµ yõu tè quan träng trong viöc ph rõng, îc nhên m¹nh h n c c c nguyªn nh n kh c îc Ò cëp ë trªn. MÆc dï kh«ng ¹t îc sù nhêt trý vò mèi liªn hö gi a d n sè vµ n¹n ph rõng nh ng ë møc é nµo ã t ng d n sè còng gãp phçn vµo viöc ã. Tuy nhiªn mèi liªn hö d n sè - ph rõng kh«ng râ rµng ë cêp quèc gia hay quèc tõ lµ do sù thay æi gi a c c Êt n íc hay c c vïng trong nh ng sù biõn æi kh c nhau g¾n víi n¹n ph rõng. NghÌo ãi: nòn n«ng nghiöp tù cung tù cêp vµ n¹n ph rõng: NghÌo ãi vµ viöc thiõu vèn, nguyªn liöu vµ kü thuët gãp phçn vµo ph rõng theo hai c ch. Thø nhêt, c c céng ång nghìo th êng kh«ng cã sù qu n lý tµi nguyªn rõng mét c ch Çy ñ nªn th êng dén Õn viöc lµm m«i tr êng xuèng cêp. C c gia nh n«ng th«n nghìo th êng nu«i sèng b n th n b»ng nòn n«ng nghiöp tù cung tù cêp, chæt ph vµ èt, sö dông l m s n lµm chêt èt, cá kh«lµm thøc n cho gia sóc vµ vët liöu x y dùng. Hä sèng trong vïng sinh th i bþ e däa. ë Burkinafaso, C«tedlvoire vµ Senegal, tû lö ph rõng cùc kú cao g¾n liòn víi viöc t ng mïa mµng (l¹c, b«ng, cµ phª, c«ca) cña c c c«ng ty lín vò xuêt khèu. ViÖc nµy trùc tiõp lêy i diön tých rõng vµ gi m nguån Êt canh t c s½n cã cña c c n«ng www.ios.ac.vn
86 X héi häc sè 1 (81), 2003 d n tù cung tù cêp, khiõn hä ph i lên chiõm Êt rõng. Thø hai, ë c c céng ång n«ng d n nghìo viöc tiõp tôc cçn thªm lao éng cho gia nh l¹i dén Õn kh n ng sinh s n cao vµ viöc t ng d n sè nhanh. Mét sè nhµ ph n tých cho r»ng viöc nµy l¹i t ng p lùc lªn nh ng c nh rõng. Lîi nhuën: sù ph t trión kinh tõ vµ viöc tiªu thô l m s n C c n íc ph t trión h n nh NhËt vµ Mü cã thó khiõn n¹n ph rõng x y ra ë c c n íc kðm ph t trión h n th«ng qua viöc nhëp khèu gç cøng nhiöt íi. NhiÒu n íc kðm ph t trión khai th c tµi nguyªn rõng cña hä Ó cã tiòn tr c c mãn nî n íc ngoµi hay tr cho hµng ho nhëp khèu ¾t tiòn cçn thiõt cho ph t trión kinh tõ. C c n íc kðm ph t trión nh Malaixia vµ In «nªxia (n i s n xuêt gçn 20% gç sµn trªn thõ giíi) èn nh ng c nh rõng cña hä Ó p øng nhu cçu cña c c n íc ph t trión. C c n íc kðm ph t trión còng cßn cã thó khiõn viöc ph rõng v ît ra ngoµi biªn giíi cña hä. LÖnh cêm ph rõng quèc gia cña Trung Quèc dén Õn viöc ph rõng rêt nhanh cña nh ng ng êi Trung Quèc ë b¾c Myanmar vµ t¹i biªn giíi víi Nga Ó p øng nhu cçu ngµy cµng t ng cña d n vò dïng å gç t¹i nhµ. ChÝnh s ch: thóc Èy viöc ph rõng C c chýnh s ch vµ ch ng tr nh cña ChÝnh phñ cã thó khuyõn khých viöc ph rõng th«ng qua viöc th ëng tiòn cho viöc më mang Êt ai vµ trî cêp cho n«ng s n vµ Çu vµo. ë Braxin n i cã 14% rõng tù nhiªn nhiöt íi bþ mêt, 60% Êt canh t c chø do 2% d n sè së h u. Sù ph n bæ Êt ai kh«ng c«ng b»ng nµy khiõn sè l îng ngµy cµng lín n«ng d n kh«ng cã Êt lên chiõm Êt rõng. Gièng ë nhiòu n íc kðm ph t trión, hö thèng Êt ph t canh ë Braxin îc tæ chøc theo chiòu h íng khuyõn khých viöc xo rõng vµ viöc canh t c, khiõn cho ng êi n«ng d n cã nhu cçu èi víi Êt ai vµ trî cêp tµi chýnh. Khi ã, ph rõng îc xem nh mét c ch Çu t cña n«ng d n Ó nhën îc quyòn së h u Êt vµ tiõp cën îc víi týn dông. Nh ng ng êi ch n nu«i gia sóc lín còng tiõn Õn vïng Amazon vµ khai ph m nh Êt lín h n cho gia sóc vµ vët nu«i kh c Ó tën dông c héi h ëng c c chýnh s ch týn dông u i kh c. KÕt qu lµ mét vïng réng lín cña khu vùc Amazon bþ ph hñy. III. KiÕn nghþ c c nhµ ho¹ch Þnh chýnh s ch: ViÖc ph rõng tiõp tôc víi tèc é hiön nay sï g y ra hëu qu to lín cho søc khoî cña con ng êi vµ hö sinh th i trªn toµn thõ giíi. Nh ng t c éng qua l¹i nh h ëng Õn ph rõng ngµy cµng mang týnh phøc t¹p, nh ng chýnh s ch Ò cëp Õn vên Ò trªn cçn dùa trªn sù kh o s t cèn thën vò t nh h nh Þa ph ng vµ nh ng yõu tè c b n nh h ëng Õn n¹n ph rõng trong vïng. nh h ëng cña biõn éng d n sè (sù ph t trión d n sè, mët é d n sè vµ viöc nhëp c ) nªn th êng xuyªn îc xem xðt cïng víi c c nguyªn nh n ph rõng kh c. Thùc chêt viöc kióm so t ph rõng ßi hái Ò cëp tíi nh ng t c éng m¹nh mï cña c c yõu tè x héi vµ d n sè. www.ios.org.vn
Ch ng tr nh PHE 91 iòu nµy ßi hái sù tiõp cën nhiòu thµnh phçn, cô thó gåm 4 yõu tè sau: D n sè, nghìo ãi, lîi nhuën vµ chýnh s ch. Trong khi viöc èi phã víi th ch thøc nµy cßn khã kh n th c c c nh rõng trªn thõ giíi vµ nh ng nguån tµi nguyªn quý gi cçn ph i îc b o tån v søc kháe con ng êi vµ m«i tr êng xung quanh phô thuéc nhiòu vµo rõng. Nguån: B n tin M«i tr êng, Søc kháe vµ D n sè, th ng 10/2001. ñy ban nghiªn cøu d n sè Mü. Ng êi dþch: h ng loan Trªn gi s ch cña nhµ X héi häc (TiÕp theo trang 64) Ph¹m ngäc Hå: nh gi t c éng cña m«i tr êng. Nxb ¹i häc Quèc gia. 2001, 288 tr. L m quang Huyªn: N«ng nghiöp n«ng th«n Nam Bé h íng tíi thõ kû 21. Nxb Khoa häc x héi. 2002, 440 tr. TrÇn kh nh (chñ biªn): Liªn kõt ASEAN trong bèi c nh toµn cçu hãa. Nxb Khoa häc X héi, 2002, 249 tr. Hµ quõ l m: Xo ãi gi m nghìo ë vïng d n téc thióu sè ë n íc ta hiön nay: Thùc tr¹ng vµ gi i ph p. Nxb ChÝnh trþ Quèc gia. 2002, 215 tr. NhÞ Lª: MÊy vên Ò lý luën vµ thùc tiôn trong sù nghiöp x y dùng chñ nghüa x héi ë ViÖt Nam. Nxb ChÝnh trþ Quèc gia. 2001, 284 tr. Ph¹m Xu n Nam (chñ biªn): TriÕt lý mèi quan hö gi a c i kinh tõ vµ c i x héi trong ph t trión. Nxb Khoa häc x héi. 2001, 314 tr. Mai Quúnh Nam (chñ biªn): Gia nh trong têm g ng x héi häc. Nxb Khoa häc x héi. 2002, 420 tr. NguyÔn Träng Phóc: Mét sè kinh nghiöm cña ng Céng s n ViÖt Nam trong qu tr nh l nh ¹o sù nghiöp æi míi. Nxb ChÝnh trþ Quèc gia. 2001, 237 tr. Ph¹m thþ thanh: TiÕn bé vò b nh ¼ng giíi trong c«ng viöc ë ViÖt Nam. Nxb Lao éng - x héi. 2001. 124 tr. NguyÔn øc TriÒu - Vò Tuyªn Hoµng (chñ biªn): N«ng d n, n«ng nghiöp, n«ng th«n ViÖt Nam. Nxb N«ng nghiöp. 2001, 839 tr. Phan phó träng (chñ biªn): VÒ Þnh h íng x héi chñ nghüa vµ con êng i lªn chñ nghüa x héi ë ViÖt Nam. Nxb ChÝnh trþ Quèc gia. 2001, 419 tr. NguyÔn B nh Yªn: nh h ëng cña t t ëng phong kiõn èi víi con ng êi ViÖt Nam. Nxb Khoa häc x héi. 2002, 289 tr. Bé kõ ho¹ch vµ Çu t, UNDP: ViÖt Nam h íng tíi 2010. Nxb ChÝnh trþ Quèc gia. 2001. TËp I, 621tr; tëp 2, 725 tr. Tæng côc thèng kª: T liöu kinh tõ - x héi 61 tønh vµ thµnh phè. Nxb Thèng kª. 2001, 599 tr. www.ios.ac.vn