Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Tài liệu số 6 Dụg cụ phục hồi chức ăg tự làm tại cộg đồg Nhà xuất bả Y học Hà Nội, 2008
Chỉ đạo biê soạ TS. Nguyễ Thị Xuyê TS. Trầ Quý Tườg Thứ trưởg Bộ Y tế Cục Quả lý khám chữa bệh - Bộ Y tế Ba biê soạ Ths. Nguyễ Thị Thah Bìh PGS TS Cao Mih Châu TS. Trầ Vă Chươg TS. Trầ Thị Thu Hà PGS TS. Vũ Thị Bích Hạh PGS-TS. Trầ Trọg Hải Ths. Trầ Quốc Kháh TS. Phạm Thị Nhuyê Ths. Nguyễ Quốc Thới TS. Nguyễ Thị Mih Thủy Khoa PHCN Bệh việ C Đà Nẵg Bộ mô PHCN - Đại học Y Hà Nội Trug tâm PHCN Bv Bạch Mai Khoa PHCN Việ Nhi Trug ươg Bộ mô PHCN - Đại học Y Hà Nội Vụ qua hệ Quốc tế - Bộ Y tế Bộ mô PHCN - Đại học Y Huế Bộ mô PHCN - Đại học KTYT Hải Dươg Trườg trug học Y tế tỉh Bế Tre Trườg Đại học Y tế côg cộg Hà Nội Thư ký ba biê soạ Ths. Trầ Ngọc Nghị Cục Quả lý khám chữa bệh - Bộ Y tế Với sự tham gia của Ủy ba Y tế Hà La - Việt Nam: Ths. Phạm Dũg Ths. Aeke Maarse TS. Maya Thomas Điều phối viê chươg trìh PHCNDVCĐ Cố vấ cao cấp chươg trìh PHCNDVCĐ Chuyê gia của tổ chức Y tế thế giới
Dụg cụ phục hồi chức ăg tự làm tại cộg đồg 1. Dụg cụ trợ giúp phục hồi chức ăg là gì? Là hữg dụg cụ hỗ trợ cho gười khuyết tật thực hiệ các hoạt độg chức ăg giúp tăg cườg hoặc cải thiệ hữg chức ăg bị giảm sau khi bị bệh hoặc tai ạ. Có hai loại dụg cụ trợ giúp: bao gồm dụg cụ trợ giúp di chuyể và dụg cụ trợ giúp sih hoạt. Dụg cụ trợ giúp là một bộ phậ rất qua trọg trog phục hồi chức ăg, ó giúp gười khuyết tật khắc phục được hữg vấ đề giảm khả ăg và gă gừa các biế dạg do sai tư thế. Đặc biệt ở các tuyế cơ sở, dụg cụ giúp hữg gười có khó khă vậ độg dễ tham gia các hoạt độg xã hội hơ. 2. Các loại dụg cụ trợ giúp và cách làm từ các vật liệu có sẵ tại cộg đồg: Các dụg cụ trợ giúp trog phục hồi chức ăg được chia thàh 4 hóm sau: 2.1. Dụg cụ trợ giúp di chuyể Gồm Các loại: xe lă, thah sog sog, khug đi, ạg ách và ạg khuỷu, gậy và các loại ẹp hư: ẹp dưới gối, ẹp trê gối, ẹp qua hág Chọ vật liệu và chế tạo dụg cụ Người ta sử dụg các vật liệu đơ giả hư: tre, gỗ, sog, mây để chế tạo các dụg cụ trê. Chúg vừa chắc chắ, vừa bề và rẻ, lại dễ kiếm ở ôg thô Việt Nam. Khi chế tạo dụg cụ bao giờ cũg đặt yêu cầu a toà sử dụg lê hàg đầu. Đươg hiê dụg cụ vừa chắc chắ, a toà vừa hẹ và đẹp là hữg dụg cụ được chế tạo bằg hữg chất liệu đặc biệt hư hôm, hựa ở các trug tâm chỉh hìh. Dụg cụ phục hồi chức ăg tự làm tại cộg đồg 3
Nạg ách Vật liệu: hai đoạ gỗ hoặc tre đực, một ít dây thép, đih, băg vải. Đo chiều cao của ạg: Để bệh hâ đứg thẳg, đo chiều cao từ đất tới đỉh hố ách, lùi xuốg hai khoát gó tay. Để khi sử dụg, ạg khôg đè vào đám rối thầ kih ách, gây liệt tay (đoạ AC). Chiều cao từ đất tới tay cầm của ạg ách là chiều cao từ đất tới cổ tay của gười bệh (đoạ BC). A A B B C Cắt một đoạ gỗ, thâ tre đực bằg chiều cao của ạg đã đo hư trê. Đáh dấu vị trí của tay cầm. Đầu dưới để mắt tre, buộc mấy vòg dây thép trê mắt tre để giữ cho thâ tre khỏi toác. Chẻ đôi đoạ tre tới gầ 1/3 dưới. Đặt một đoạ gỗ hỏ làm tay cầm ở chỗ đáh dấu. Phía dưới đó buộc dây thép để giữ cho khỏi toác. 4 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 6
Đầu trê của ạg để một đoạ gỗ dài gấp 2 lầ tay cầm. Khoảg 1/3 Đóg đih hoặc buộc dây thép để cố địh tay cầm và chỗ tựa của ạg. Đế của ạg đóg cao su tráh trơ trượt. Tay cầm và chỗ tựa có thể quấ băg vải hoặc mút để đỡ chà xát vào cơ thể. Khoảg 2/3 Nạg khuỷu Chọ một thah gỗ dài bằg chiều dài của ạg, rộg khoảg 20 cm. Nếu khôg có gỗ, có thể lấy một cây tre đực, hoặc một khúc cây có khuỷu. Một ít đih và dây thép. b 30 độ 15 độ Một đoạ tô và vải hoặc mút để bọc. Đo các số đo sau của gười bệh: Chiều cao từ đất tới tay cầm Chiều dài đoạ đỡ cẳg tay - a - b a Độ chếch lê của tay cầm 15 độ Độ gả của cẳg tay 30 độ Đế có đóg cao su phòg trơ trượt Đoạ tô đóg phía trê của ạg thàh 1 vòg ôm lấy khuỷu tay. Bọc bằg băg díh hoặc vải, mút. Gậy: Có chiều cao bằg chiểu cao từ đất tới cổ tay gười khuyết tật. Làm thah sog sog: có hai loại thah sog sog: cố địh hoặc di độg. Thah sog sog di độg: Vật liệu Hai cây tre hoặc gỗ hoặc tuýp sắt đườg kíh khoảg 7-8cm. Dụg cụ phục hồi chức ăg tự làm tại cộg đồg 5
Hai cây tre gốc, cắt thàh 4 đoạ để làm giá đỡ. Một ít dây thép, đih. Chiều cao của thah sog sog: để gười bệh đứg, đo gag thắt lưg gười bệh. Bước 1: Cắt 4 đoạ tre gốc, dài hơ chiều cao của thah sog sog đã đo 20 cm. Bước 2: Đục hìh chữ U ở một đầu mỗi đoạ, để lọt được tuýp sắt hoặc thâ tre lê. Bước 3: Làm đế giữ 4 thâ tre đó từ các đoạ tre cò lại. Bước 4: Buộc cố địh thah sog sog vào 4 giá đỡ đó. Để khoảg cách giữa hai thah sog sog lớ hơ chiều rộg của vai gười bệh khoảg 10cm. Chiều dài trug bìh khoảg 2-2,5m. Cố địh thàh giằg cho chắc chắ. b a Nếu thah sog sog cố địh thì chỉ cầ đóg cố địh thẳg thah sog sog xuốg đất. Khug tập đi Có thể làm bằg tre, gỗ, hoặc sog, mây, hoặc bằg khug hôm. a b Đo tươg tự hư thah sog sog 6 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 6
Chiều cao của khug đi, gag thắt lưg gười bệh Độ rộg của khug đi ở đế có đóg cao su phòg trơ trượt. - a - b Đai âg châ bằg vải Chuẩ bị một ít vải chắc, dây chu, móc thép. Khâu hai băg vải làm băg gag, rộg khoảg 2 cm, một băg dài bằg chu vi đùi (đoạ trê gối), băg kia dài bằg chu vi cẳg châ đoạ gay dưới gối. Hai đầu băg đều cố địh băg dá. Làm hai băg dọc, chiều dài mỗi băg đo hư hìh vẽ. Khâu cố địh các đoạ băg. Dưới gối khâu đoạ chu đíh móc sắt. Khi gười bệh đứg, hãy móc vào quai dép phía trước để cổ châ được giữ vuôg góc khi đi. Người bệh đi dép quai hậu, đeo đai âg châ, móc sắt móc vào mũi dép. Đai âg châ được sử dụg khi đi. Cách sử dụg các dụg cụ trợ giúp di chuyể Các dụg cụ ày được sử dụg khi ào? Tuỳ theo khả ăg của gười khuyết tật mà chọ lựa cho họ dụg cụ phù hợp, hưg dụg cụ phải cải thiệ được khả ăg di chuyể cho họ. Chẳg hạ: Xe lă: cho hữg bệh hâ khôg thể đứg dồ trọg lượg lê hai châ do đau hoặc do yếu cơ, hoặc do các guyê hâ khác. Thah sog sog: cho bệh hâ bắt đầu tập đứg và đi. Khug đi: cho bệh hâ tập đi với khoảg cách xa hơ, ít phụ thuộc vào thah sog sog. Nạg ách và ạg khuỷu: khi bệh hâ đã tập đi và di chuyể được một khoảg cách tươg đối xa, khôg phụ thuộc vào thah sog sog. (ví dụ: sau chấ thươg chi dưới, liệt khôg hoà toà hai chi dưới do chấ thươg tuỷ sốg...). Dụg cụ phục hồi chức ăg tự làm tại cộg đồg 7
Gậy: khi muố trọg lượg dồ ít hơ lê hai châ, hoặc để bệh hâ đi cho a toà hơ, trog khi họ có thể tự đi bằg hai châ (ví dụ: trog thoái hoá khớp gối, hág, liệt ửa gười đã hồi phục). Nẹp hoặc đai âg bà châ: cho bệh hâ bị bà châ rủ do liệt hóm cơ âg bà châ... Nẹp trê gối: dùg phối hợp với ạg cho bệh hâ tập đi hưg cơ quah khớp gối yếu. Nẹp qua hôg: dàh cho bệh hâ tập di chuyể hưg các cơ duỗi hôg yếu, khiế bệh hâ khôg giữ thâ đứg thẳg được. Dùg phối hợp với ạg. Hướg dẫ gười khuyết tật/ trẻ khuyết tật di chuyể với dụg cụ Đối với thah sog sog và ạg, có 3 cách di chuyể: Cách đi hai điểm (đi kiểu đu đưa hoặc co lắc). Thời điểm 1: Hai ạg lê trước, hoặc hai tay ra phía trước; rồi dồ trọg lượg của thâ mìh 1 2 1 vào hai tay. Thời điểm 2: Hai châ cùg văg lê và tiếp đất cùg lúc. áp dụg khi hai châ đều rất yếu, cầ ẹp qua hág và dồ trọg lượg chủ yếu lê hai ạg và hai ẹp. Cách đi ba điểm. Thời điểm 1: hai ạg ra trước. Thời điểm 2: châ yếu đưa lê theo. Thời điểm 3: châ kia lê theo. 3 2 1 áp dụg khi có một châ yếu hơ hoặc cầ chịu trọg lượg ít hơ. 8 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 6
Cách đi bố điểm. Thời điểm 1: ạg bê trái lê trước. Thời điểm 2: châ bê phải lê theo. áp dụg khi hai châ đều yếu hẹ. Thời điểm 3: ạg bê phải lê. Thời điểm 4: châ bê trái lê theo. 1 2 3 4 2.2. Dụg cụ trợ giúp sih hoạt hàg gày Trợ giúp cho sih hoạt hàg gày có các dụg cụ hư: bà ă tại giườg, tay cầm bằg gỗ, tay cầm bằg vải. Nhữg dụg cụ ày giúp tay của gười bệh có thể giữ chắc vào tay cầm, cò đầu kia cắm thìa, bút, lược vào để thực hiệ các hoạt độg chức ăg. Nhờ các tay cầm, bệh hâ bị liệt tuỷ cổ (C6-C7) bệh hâ cụt do phog hoặc co rút bà tay... có thể sih hoạt độc lập hơ. Tay cầm bằg gỗ Tay cầm bằg vải Dụg cụ phục hồi chức ăg tự làm tại cộg đồg 9
2.3. Dụg cụ chỉh hìh Là hữg dụg cụ dùg để phòg gừa hoặc ắ chỉh sự lệch trục của chi thể. Đối với gười bệh bị liệt ửa gười ở giai đoạ co cứg, hoặc có guy cơ bị co rút, cầ phải sử dụg ẹp cổ tay và ẹp dưới gối. Các tìh trạg có khả ăg gây biế dạg cột sốg hư: gù vẹo, gãy cug tiếp các đốt sốg, lao cột sốg... được chỉ địh áo ẹp cột sốg. Chúg có thể được làm bằg hựa hoặc bằg ẹp kim loại. áo hựa được đúc theo khuô gười bệh hâ, có hữg điểm tỳ giữ cho cột sốg khỏi biế dạg ặg hơ. Áo ẹp cột sốg được làm tại các trug tâm phục hồi chức ăg. Các bệh khớp gây biế dạg, chấ thươg khớp hoặc mô mềm (gâ cơ, dây chằg) gây đau, hoặc các bệh lý gây co rút cơ, ê dùg mág, ẹp đỡ. Ví dụ: ẹp cổ tay cho bệh hâ liệt ửa gười giai đoạ co cứg để chốg biế dạg gập cổ tay. Hoặc bà châ thuổg do co cứg cơ tam đầu cẳg châ cầ có ẹp cổ châ để giữ khớp cổ châ ở tư thế vuôg góc... Nẹp cổ tay và ẹp dưới gối có thể làm từ tre, gỗ, hựa... ếu ở gầ các trug tâm Phục hồi chức ăg, gười bệh có thể đế đo và thửa ẹp theo kích cỡ bả thâ, đặc biệt là ẹp dưới gối. Nếu ở xa trug tâm, có thể tự chế tạo cho mìh các dụg cụ ày. Nẹp cổ tay bằg gỗ, tre Dùg một đoạ gỗ, tre có bề rộg rộg hơ cẳg tay vài cm, dài bằg cẳg tay của gười khuyết tật. Róc các mấu của đoạ tre cho phẳg. ở đầu đoạ tre hoặc gỗ đó đóg một mô bằg mảh gáo dừa, miếg hựa khum khum... Dùg băg vải cuố kí ẹp lại. Cố địh bằg 3 băg dá: một ở gag mu tay, một ở cổ tay và băg thứ ba ở gay dưới khuỷu tay. Đeo ẹp sau khi tập để gă gừa co rút khớp cổ tay. 10 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 6
Nẹp cổ châ (cho 01 châ) Vật liệu: hai đoạ gỗ hoặc tre. 1 miếg dài: dài bằg chiều dài cẳg châ tới dưới gối. Bề rộg bằg chiều rộg của cẳg châ. 1 miếg gắ: đo bằg chiều dài bà châ. Rộg bằg bề rộg cẳg châ. Ráp hai miếg theo hìh thước thợ. Hai bê cố địh bằg ẹp hỏ. Khi gủ, đặt châ của gười bệh lọt vào ẹp, kê dưới gót châ bằg gối mềm. Cố địh ở cổ châ để bà châ luô vuôg góc với cẳg châ. 2.4. Dụg cụ thay thế Là hữg dụg cụ dùg để thay thế một bộ phậ cơ thể đã mất với mục đích thẩm mỹ hoặc chức ăg. Trog phục hồi chức ăg, thườg sử dụg châ giả hoặc tay giả. Ngày ay, với sự phát triể của côg ghệ, trê thế giới đã có hữg loại châ tay giả với hữg bộ phậ cảm hậ kích thích vị thế và áp lực. Nhờ đó, có hữg tay giả có thể có hoạt độg chức ăg: cầm ắm. Hiệ ay ở ước ta đã chế tạo được hữg châ giả bằg hựa phức tạp, có trê một khớp, cho phép bệh hâ di chuyể dễ dàg và tiệ lợi. Tuy hiê, hữg trườg hợp có mỏm cụt dưới gối, có thể chế tạo châ giả dưới gối bằg gỗ hoặc bằg tre. Tác dụg của ó cũg khôg kém châ giả bằg hựa mà giá thàh lại thấp, phù hợp với sih hoạt ở ôg thô. Dụg cụ phục hồi chức ăg tự làm tại cộg đồg 11
Cách chế tạo châ giả dưới gối Đo một đoạ gỗ (hoặc một ốg tre to) dài hơ khoảg cách từ đất tới mỏm cụt bệh hâ 8-10cm. Phầ trê, đục lòg mág vừa với mỏm cụt. Phầ dưới đẽo hỏ cho hẹ bớt. (Nê chọ loại gỗ hẹ). Hai bê cạh mág bắt vít hai đai thép hoặc da. Hai đai da hoặc vải được bắt chặt vào đó (một trê gối, một dưới gối bệh hâ). Lòg mág được đệm bằg mút hoặc bôg, gạc để khỏi trầy xước mỏm cụt. Đế châ giả được đóg đệm cao su. Đoạ gỗ cho châ giả dưới gối Bắt 2 ẹp Bắt hai đai da Để đi được bằg châ giả cầ chuẩ bị và tập luyệ với mỏm cụt trước và sau khi lắp châ giả: Băg ép mỏm cụt: Băg ép mỏm cụt để mỏm cụt hỏ đi, dễ đút lọt vào ổ mỏm. Tập duy trì tầm vậ độg và tập mạh cơ của mỏm cụt: Trước khi tập đi với châ giả, mỏm cụt cầ được tập mạh cơ để có thể hoạt độg và mag được châ giả. Các bài tập theo TVĐ chủ độg và tập có khág trở cho các cơ của mỏm cụt. (Xem phầ bài tập mạh cơ và tập theo tầm vậ độg) 12 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 6
Tập đi với châ giả: Châ giả được buộc chắc chắ vào mỏm cụt và để bệh hâ tập đi với châ giả. Tăg dầ khoảg cách đi, độ phức tạp của địa hìh. Nếu mỏm cụt có sẹo xấu, hoặc bị trầy, loét trước hết phải chăm sóc thay băg hoặc phẫu thuật chỉh sửa sẹo để khi gười khuyết tật tỳ lê đó khôg gây đau. 2.5. Dụg cụ tập tăg cườg chức ăg Là hữg dụg cụ tập hằm tăg cườg sức mạh cơ, duy trì tầm vậ độg khớp hoặc hằm đạt các mục tiêu khác hư: thăg bằg, mềm dẻo, điều hoà sức khoẻ... Dụg cụ hằm tăg sức mạh cơ: các loại tạ, lò xo, bao cát, ghế tập khớp gối có tạ, chuỳ, già tạ... Dụg cụ để duy trì tầm vậ độg khớp: gậy, ròg rọc. Tập thăg bằg: thah gỗ, ghế dài, cầu. Tập điều hoà sức khoẻ: xe đạp, bà chạy... Tăg cườg sự mềm dẻo của cơ thể: giườg tập, thảm tập, thag tườg... Kết luậ: Dụg cụ phục hồi chức ăg là một bộ phậ khôg thể thiếu của phục hồi chức ăg, ó có tác dụg cải thiệ chức ăg một cách to lớ và hiệu quả, ếu thầy thuốc biết chỉ địh hợp lý và hợp lúc, phù hợp với từg bệh hâ. Dụg cụ phục hồi chức ăg tự làm tại cộg đồg 13
Tài liệu tham khảo Giáo trìh Vật lý trị liệu Phục hồi chức ăg, NXB Y học, 2000. Trầ Thị Thu Hà - Trầ Trọg Hải, 2005, Phát hiệ sớm, ca thiệp sớm một số dạg tà tật ở trẻ em Việt Nam, NXB Y học. Ma. Lucia Mirasol Magalloa, 2005, Maual for CBR workers ad Caregivers, C&E Publishig Ic.
Dah mục bộ tài liệu Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Hướg dẫ triể khai thực hiệ phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Đào tạo hâ lực phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Hướg dẫ cá bộ PHCNCĐ và cộg tác viê về Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Hướg dẫ gười khuyết tật và gia đìh về Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg 20 Tài liệu kỹ thuật về PHCN cho tuyế cộg đồg sử dụg, bao gồm: 1. Phục hồi chức ăg sau tai biế mạch máu ão 2. Phục hồi chức ăg tổ thươg tuỷ sốg 3. Chăm sóc mỏm cụt 4. Phục hồi chức ăg trog bệh viêm khớp dạg thấp 5. Phòg gừa thươg tật thứ phát 6. Dụg cụ phục hồi chức ăg tự làm tại cộg đồg 7. Phục hồi chức ăg trẻ trật khớp hág bẩm sih 8. Phục hồi chức ăg cho trẻ cog vẹo cột sốg 9. Phục hồi chức ăg bà châ khoèo bẩm sih 10. Phục hồi chức ăg cho trẻ bại ão 11. Phục hồi chức ăg khó khă về hì 12. Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô 13. Giao tiếp với trẻ giảm thíh lực (khiếm thíh) 14. Phục hồi chức ăg trẻ chậm phát triể trí tuệ 15. Phục hồi chức ăg trẻ tự kỷ 16. Phục hồi chức ăg gười có bệh tâm thầ 17. Độg kih ở trẻ em 18. Phục hồi chức ăg sau bỏg 19. Phục hồi chức ăg bệh phổi mạ tíh 20. Thể thao, vă hoá và giải trí cho gười khuyết tật Sả phẩm chươg trìh hợp tác Tăg cườg ăg lực Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg giữa Bộ Y tế Việt Nam và Uỷ ba Y tế Hà La Việt Nam SÁCH KHÔNG BÁN