BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGHỆ THUẬT TRUNG ƯƠNG BÙI THỊ XUÂN DÀN DỰNG HÁT THEN TẠI NHÀ HÁT CA MÚA NHẠC DÂN GIAN VIỆT BẮC LUẬN VĂN

Bản ghi

1 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGHỆ THUẬT TRUNG ƯƠNG BÙI THỊ XUÂN DÀN DỰNG HÁT THEN TẠI NHÀ HÁT CA MÚA NHẠC DÂN GIAN VIỆT BẮC LUẬN VĂN THẠC SĨ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC ÂM NHẠC Khóa 5 ( ) Hà Nội, 2017

2 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGHỆ THUẬT TRUNG ƯƠNG BÙI THỊ XUÂN DÀN DỰNG HÁT THEN TẠI NHÀ HÁT CA MÚA NHẠC DÂN GIAN VIỆT BẮC LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Lý luận và Phương pháp dạy học Âm nhạc Mã số: Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN BÍCH VÂN Hà Nội, 2017

3 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây la công tri nh nghiên cư u cu a riêng tôi. Ca c kê t qua, tri ch dâ n trong luâ n văn la đâ y đu, chi nh xa c va trung thư c. Như ng y kiê n khoa ho c đươ c đê câ p trong luâ n văn chưa đươ c công bô ơ bâ t ky nơi na o kha c. Hà Nội, ngày 14 tháng 9 năm 2017 Tác giả Đã ký Bùi Thị Xuân

4 BVHTT&DL CMNDGVB ĐHSPNTTW MC NSƯT NSND NTTW Nxb QĐ DANH MU C CHƯ VIÊ T TẮT : Bộ Văn hóa Thể thao va Du lịch : Ca mu a nha c dân gian Viê t Bă c : Đa i ho c Sư pha m Nghê thuâ t Trung ương : Người dâ n chương tri nh : Nghê sĩ ưu tu : Nghê sĩ nhân dân : Nghê thuâ t trung ương : Nha xuâ t ba n : Quyê t định

5 MU C LU C MƠ ĐÂ U... 1 Chương 1: CƠ SƠ LI LUÂ N VÀ THƯ C TIÊ N Một sô kha i niê m Da n dư ng Biểu diê n Diê n xươ ng Kha i qua t vê ha t Then ơ Viê t Bă c Nguô n gô c xuâ t xư cu a ha t Then Phân loa i ba i ha t Then dân gian Nghê thuâ t hát Then Thư c tra ng da n dư ng ca c tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t cu a Nha ha t Ca mu a nha c dân gian Viê t Bă c Đôi ne t vê Nha ha t Ca mu a nha c dân gian Viê t Bă c Vai trò cu a ha t Then trong chương tri nh biểu diê n Cơ sơ vâ t châ t va đội ngũ diê n viên Một sô ha n chê trong viê c da n dư ng ha t Then Tiểu kê t Chương 2: BIÊ N PHÁP DÀN DƯ NG TIẾT MỤC HÁT THEN TRONG CHƯƠNG TRI NH BIÊ U DIÊ N NGHÊ THUÂ T Khâu chuâ n bị cu a người da n dư ng Da n dư ng tiê t mu c ha t Then Kỹ thuâ t va phong ca ch biểu diê n ha t Then Đê m Đa n Ti nh Diê n xuâ t Sử du ng công nghê hiê n đa i trong ba i tri sân khâ u Một sô biê n pha p kha c... 64

6 2.3. Thư c ha nh da n dư ng một sô tiê t mu c ha t Then Tiê t mu c ha t Then Đường vê ba n - dân tộc Ta y phi a Đông ti nh Cao Bă ng Tiê t mu c ha t Then Viê t Bă c quê em - Dân tộc Ta y ti nh Bă c Ka n Thư c nghiê m Mu c đi ch va đô i tươ ng thư c nghiê m Nội dung va ta c phâ m đươ c lư a cho n để thư c nghiê m Qui tri nh thư c nghiê m (thời gian thư c nghiê m, tiê n ha nh thư c nghiê m) Đa nh gia kê t qua thư c nghiê m KẾT LUÂ N TÀI LIÊ U THAM KHA O PHỤ LỤC... 88

7 1 MƠ ĐÂ U 1. Li do chọn đê tài Viê t Nam vô n có nê n âm nha c dân gian vô cu ng phong phu, độc đa o va đa da ng vơ i nhiê u loa i hi nh nghê thuâ t va thể loa i âm nha c kha c nhau trong đó có ha t Then. Có thể nói ha t Then la một thể loa i âm nha c dân gian râ t đă c să c cu a đô ng ba o ca c dân tộc Ta y, Nu ng, Tha i đă c biê t la đô ng ba o dân tộc Ta y. Một trong như ng ne t đă c să c cu a ha t Then đươ c biểu hiê n ơ sư kê t hơ p độc đa o giư a nghê thuâ t mu a, ha t, đa n va kể chuyê n. Nga y nay, ha t Then vâ n còn có y nghĩa râ t quan tro ng trong đời sô ng tinh thâ n cu a ba con đô ng ba o dân tộc. Ha t Then không chi có trong ca c nga y hội ma ha t Then còn đươ c đưa va o ca c chương tri nh biểu diê n cu a ca c đoa n nghê thuâ t chuyên nghiê p, đă c biê t la Nha ha t Ca mu a nha c dân gian Viê t Bă c (CMNDGVB). Tuy nhiên, giô ng như một sô thể loa i âm nha c dân gian truyê n thô ng kha c, ha t Then vâ n râ t i t người biê t đê n. Trong thời đa i mơ cửa hội nhâ p nga y nay, sư xuâ t hiê n cu a nhiê u tra o lưu âm nha c mơ i đa a nh hươ ng không i t đê n thâ m mỹ âm nha c cu a quâ n chu ng, đă c biê t la giơ i tre, ke m theo đó la tha i độ thờ ơ vơ i như ng thể loa i âm nha c dân gian truyê n thô ng, trong đó có ha t Then. Nha ha t CMNDGVB có chư c năng nhiê m vu la sưu tâ m va xây dư ng ca c chương tri nh nghê thuâ t mang đâ m ba n să c văn hóa ca c dân tộc Viê t Bă c; Biểu diê n phu c vu chi nh trị, nhân dân trong nươ c va giao lưu đô i ngoa i vơ i ca c nươ c trên thê giơ i. Trong môi trường một Nha ha t dân gian chuyên nghiê p, ha t Then cũng có sư kha c biê t nhâ t định so vơ i ha t Then đời thường cu a đô ng ba o dân tộc. Điê u kha c biê t đó thể hiê n ro nhâ t la ha t Then ơ Nha ha t CMNDGVB la Then đươ c sân khâ u hóa để phu c vu mu c đi ch đưa ha t Then đê n gâ n vơ i đông đa o quâ n chu ng hơn. Đó la một trong như ng vâ n đê y nghĩa va câ p ba ch trong nội dung ba o tô n va pha t huy ca c gia trị văn hóa nghê thuâ t dân gian. Trong ca c chương tri nh biểu diê n cu a Nha ha t, ha t Then luôn chiê m vị tri quan tro ng ha ng đâ u. Then cô va Then mơ i đươ c da n dư ng va să p

8 2 xê p khe o le o đan xen ca c tiê t mu c ha t, mu a la m người xem không bị nha m cha n. Râ t nhiê u châ t liê u Then cu a đô ng ba o dân tộc Ta y ca c ti nh khu vư c Viê t Bă c đa đươ c Nha ha t sưu tâ m va da n dư ng tha nh ca c tiê t mu c biểu diê n. Qua ca c chương tri nh biểu diê n cu a Nha ha t, hát Then đa có cơ hội đê n vơ i nhiê u kha n gia trong nươ c, như ng kiê u ba o ơ nươ c ngoa i va ha t Then để la i như ng â n tươ ng tô t đe p trong lòng kha n gia quô c tê. Tuy nhiên, thư c ta i vâ n có như ng sư nhi n nhâ n kha c nhau khi đưa ca Then cô va Then mơ i lên sân khâ u biểu diê n chuyên nghiê p. Bên ca nh đó la ca c y kiê n kha c nhau vê vâ n đê da n dư ng tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t cu a Nha ha t, va đó chi nh la điê u bâ t câ p hiê n nay câ n pha i nghiên cư u. Bên ca nh đó, ba n thân tôi râ t yêu thi ch ha t Then va đa có một thời gian la m viê c ta i Nha ha t CMNDGVB, thường xuyên đươ c tiê p xu c vơ i viê c biểu diê n va da n dư ng ha t Then nên đây cũng la một thê ma nh trong nghiên cư u cu a tôi. Vơ i như ng ly do trên, tôi cho n đê ta i: Da n dư ng ha t Then ta i Nha ha t Ca múa nha c dân gian Việt Bắc cho luâ n văn tô t nghiê p tha c sĩ chuyên nga nh Li luâ n va Phương pha p da y ho c Âm nha c cu a trường Đa i ho c Sư pha m Nghê thuâ t Trung ương. 2. Li ch sư nghiên cư u Lĩnh vư c nghiên cư u nghê thuâ t ha t Then ơ Viê t Bă c trong như ng năm qua cũng đa thu hu t sư chu y cu a nhiê u ta c gia, nhiê u nha nghiên cư u vê văn hóa, nghê thuâ t trong đó có âm nha c. Có thể kể đê n một sô ta c gia vơ i ca c công tri nh nghiên cư u như: Nông Thị Nhi nh (2000), Âm nha c dân gian các dân tộc Tày, Nu ng, Dao La ng Sơn, Nxb Văn hóa Dân tộc, Ha Nội. Trong công tri nh na y, ta c gia chu yê u nghiên cư u âm nha c dân gian cu a ca c dân tộc Ta y, Nu ng, Dao ơ La ng Sơn chư không đi sâu va o nghiên cư u ha t Then.

9 3 Hoa ng Tuâ n (2000), Âm nha c Tày, Nxb Âm nha c, Ha Nội. Trong công tri nh na y, ta c gia chu yê u nghiên cư u chung vê âm nha c Ta y chư không nghiên cư u riêng vê ha t Then. Nông Thị Nhi nh (2004), Ne t chung và riêng cu a âm nha c trong diê n xươ ng Then Tày, Nu ng, Nxb Văn hóa Dân tộc, Ha Nội. Công tri nh na y chu yê u đê câ p trong lĩnh vư c diê n xươ ng Then. Nguyê n Thị Yên (2006), Then Tày, Nxb Khoa ho c xa hội, Ha Nội. Ta c gia nghiên cư u vê Then Ta y nói chung chư không nghiên cư u sâu vê Then đươ c sân khâ u hóa ơ môi trường nha ha t chuyên nghiê p. Nguyê n Thị Hoa (2004), Nghi lê Then gia i ha n (hă t khoăn) cu a ngươ i Tày, Hội Văn ho c Nghê thuâ t ti nh La ng Sơn. Nguyê n Thu Hă ng (2011), Nghiên cư u, ba o tô n và phát triê n nghê thuâ t Hát Then-Đàn Ti nh cu a dân tộc Tày, Nu ng La ng Sơn. Đê ta i nghiên cư u khoa ho c va công nghê câ p ti nh. Một sô luâ n văn, khóa luâ n chuyên nga nh văn hóa dân gian, âm nha c dân gian. Một sô tư liê u kha c qua một sô ta p chi chuyên nga nh Văn hóa Dân gian, Ta p chi Văn hóa Nghê thuâ t Tuy nhiên, như ng công tri nh nghiên cư u kể trên chu yê u đê câ p đê n nghê thuâ t ha t Then ơ một sô vu ng cu a ti nh La ng Sơn, Cao Bă ng va khu vư c Viê t Bă c. Riêng ha t Then ơ Nha ha t CMNDGVB/một Nha ha t chuyên nghiê p thi chưa có công tri nh khoa ho c na o đê câ p có ti nh khoa ho c va hê thô ng. Hơn nư a, vâ n còn thiê u vă ng như ng công tri nh nghiên cư u vê nội dung chương tri nh, ca ch thư c tô chư c da n dư ng ca c tiê t mu c biểu diê n ha t Then trong một chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t chuyên nghiê p. 3. Mu c đi ch và nhiê m vu nghiên cư u 3.1. Mu c đi ch nghiên cư u Nghiên cư u biê n pha p da n dư ng một sô tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t cu a Nha ha t CMNDGVB nhă m mu c đi ch nâng cao

10 4 châ t lươ ng cu a tiê t mu c ha t Then, đưa ha t Then đê n gâ n vơ i quâ n chu ng, qua đó góp phâ n ba o tô n va pha t huy như ng gia trị cu a ha t Then nói riêng va âm nha c dân gian Viê t Nam nói chung Nhiệm vu nghiên cư u - Ti m hiểu một sô ne t vê nghê thuâ t ha t Then ơ vu ng Viê t Bă c. - Ti m hiểu thư c tra ng ca c tiê t mu c biểu diê n ha t Then cu a Nha ha t CMNDGVB. - Nghiên cư u ca ch thư c da n dư ng ca c tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t ơ Nha ha t CMNDGVB. 4. Đối tươ ng nghiên cư u và phạm vi nghiên cư u 4.1. Đô i tươ ng nghiên cư u Đô i tươ ng nghiên cư u cu a đê ta i la : Biê n pha p da n dư ng tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t cu a Nha ha t CMNDGVB Pha m vi nghiên cư u Địa điểm nghiên cư u: Nha ha t CMNDGVB tô 25 phường Hoa ng Văn Thu, tha nh phô Tha i Nguyên, ti nh Tha i Nguyên. Thời gian nghiên cư u: Tư tha ng 6/2015-6/2017. Quy mô nghiên cư u: Đê ta i nghiên cư u biê n pha p da n dư ng một sô tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t cu a Nha ha t CMNDGVB. 5. Phương pháp nghiên cư u Để thư c hiê n luâ n văn đa t kê t qua, chu ng tôi sử du ng ca c phương pha p nghiên cư u: - Kha o sa t. - Phương pha p phân ti ch, so sa nh, tô ng hơ p. - Phương pha p thư c nghiê m. 6. Như ng đo ng go p cu a luận văn

11 5 Nê u luâ n văn đươ c công nhâ n, hy vo ng se đóng góp như ng y tươ ng va ca ch thư c tô chư c da n dư ng tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t chuyên nghiê p. Hy vo ng đê ta i có thể la m ta i liê u tham kha o cho ca c ca nhân, tô chư c quan tâm đê n nghê thuâ t ha t Then, đă c biê t trong lĩnh vư c biểu diê n. 7. Bố cu c cu a luận văn Ngoa i phâ n Mơ đâ u, Kê t luâ n, Ta i liê u tham kha o va Phu lu c; Luâ n văn gô m có 2 chương, cu thể như sau: Chương 1: Cơ sơ li luâ n va thư c tiê n Chương 2: Biê n pha p da n dư ng tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t.

12 6 Chương 1 CƠ SƠ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 1.1. Một số khái niê m Da n dư ng Có nhiê u ca ch hiểu vê da n dư ng. Theo ta c gia Nguyê n Như Y : Da n dư ng la tâ p luyê n va chuâ n bị mo i mă t cho viê c tri nh ba y ta c phâ m nghê thuâ t sân khâ u trươ c khi đưa ra công diê n. [30; tr 508]. Da n dư ng la công viê c cu a người thư c hiê n, biê n phương hươ ng tha nh hiê u qua cu a chương tri nh [49]. Y kiê n cu a ta c gia Ta Thị Lan Phương: Da n dư ng la công viê c chi tiê t, cu thể cu a người đư ng đâ u, chịu tra ch nhiê m cho một chương tri nh nghê thuâ t [34; tr11]. Dư a theo ca c y kiê n trên, có thể hiểu: Da n dư ng la công viê c biê n y tươ ng tha nh sa n phâ m nghê thuâ t có châ t lươ ng va hiê u ư ng tô t trên sân khâ u. Qua tri nh thư c hiê n công viê c na y có sư tham gia xuyên suô t cu a người chịu tra ch nhiê m da n dư ng va cũng la người quyê t định ma u să c riêng cho sa n phâ m. Như vâ y, người da n dư ng câ n có kha năng tư duy, sa ng ta o tô t va có ca i nhi n bao qua t trong lĩnh vư c nghê thuâ t; Bên ca nh đó, có nhiê m vu xây dư ng, thiê t kê, lư a cho n ca c tha nh phâ n tham gia va tiê n ha nh tâ p luyê n hiê u qua để sa n phâ m đa t châ t lươ ng nghê thuâ t cao. Nhă m mang đê n cho người tham gia như ng tra i nghiê m thu vị vê lĩnh vư c nghê thuâ t, cũng như mang đê n cho kha n gia gia trị y nghĩa vê tinh thâ n. Trong lĩnh vư c biểu diê n nghê thuâ t âm nha c có thể phân loa i da n dư ng ơ hai da ng la da n dư ng chương tri nh va da n dư ng tiê t mu c. Điểm chung giư a hai da ng na y la khi da n dư ng câ n tuân thu một sô nguyên tă c chung như: Đa m ba o nội dung tư tươ ng, đa m ba o ti nh nghê thuâ t va đa m ba o ti nh logic (bô cu c) Dàn dựng chương trình Da n dư ng một chương tri nh nghê thuâ t câ n đươ c tiê n ha nh theo ca c bươ c.

13 7 Bươ c một, pha c tha o chương tri nh: Đây la bươ c đâ u tiên có nhiê m vu tô ng hơ p tâ t ca ca c ta c phâ m, ca c tiê t mu c đơn le să p xê p tha nh một chương tri nh để biểu diê n trên sân khâ u sao cho có nội dung, có ti nh nghê thuâ t. Đô ng thời chương tri nh đó câ n phu hơ p vơ i kha năng diê n viên, điê u kiê n ta i chi nh, thời lươ ng biểu diê n, sân khâ u, ca nh quan, môi trường, đô i tươ ng kha n gia Để bươ c một đươ c tha nh công, người da n dư ng câ n xa c định đươ c chu đê, chu trương, mu c đi ch cu a chương tri nh để lư a cho n tiê t mu c cho phu hơ p; Tính toán kinh phi giu p định hươ ng đươ c chương tri nh se tô chư c theo ca ch na o; Tô chư c xem qua kha năng cu a diê n viên để lư a cho n diê n viên phu hơ p Bươ c hai, người da n dư ng chương tri nh câ n ba m sa t va o tô ng thể đa đươ c chuâ n bị ơ bươ c một, có thể da n dư ng tư ng tiê t mu c theo thư tư đa să p xê p Bươ c ba, tô ng duyê t chương tri nh: Sau khi hoa n chi nh ca c tiê t mu c câ n cha y tư đâ u tơ i cuô i chương tri nh để ru t kinh nghiê m, chi nh sửa như ng thiê u sót va đưa ra như ng biê n pha p khă c phu c giu p chương tri nh đa t hiê u qua hơn. Ngoa i cha y chương tri nh ơ nơi luyê n tâ p, khi đê n địa điểm biểu diê n vơ i không gian, thời gian kha c nhau viê c tô ng duyê t chương tri nh biểu diê n la i ca ng trơ nên quan tro ng. Điê u na y giu p cho ca c diê n viên la m quen vơ i môi trường biểu diê n mơ i, vị tri tâ p kê t, ra va o sân khâ u, khơ p nô i ca c tiê t mu c, ra soa t thời gian va châ t lươ ng nghê thuâ t Dàn dựng tiết mục Da n dư ng tiê t mu c đòi hỏi sư chi tiê t, cu thể vê ca c yê u tô như trang phu c, sô lươ ng người tham gia, đội hi nh biểu diê n, châ t liê u âm nha c, hòa âm phô i khi, ba i tri sân khâ u cho tiê t mu c Da n dư ng tiê t mu c cũng câ n tiê n ha nh theo tư ng nội dung: Da n dư ng phâ n âm nha c (ho c lời ha t va giai điê u, kỹ thuâ t ha t (đa n), be chi nh va be phu nê u la tiê t mu c ha t tô p, phâ n solo va phâ n đê m nê u la tiê t mu c đa n ).

14 8 Da n dư ng phâ n diê n xuâ t (đội hi nh biểu diê n, să c tha i biểu ca m, phu ho a cho tiê t mu c, ca ch xử ly ca c ti nh huô ng xa y ra trên sân khâ u ). Cha y tiê t mu c: Sau khi hoa n chi nh phâ n da n dư ng cho diê n viên va ba i tri sân khâ u, người da n dư ng nên yêu câ u ca c diê n viên biểu diê n tư đâ u tơ i cuô i tiê t mu c. Viê c cha y tiê t mu c râ t quan tro ng vi nó giu p cho ca c diê n viên la m quen vơ i viê c chuâ n bị sư c khỏe, tinh thâ n để biểu diê n hoa n chi nh tư đâ u tơ i cuô i tiê t mu c. Nó còn giu p cho sư phô i hơ p giư a ca c tha nh phâ n tham gia tiê t mu c như MC, người ha t, người đê m đa n, mu a phu ho a, a nh sa ng, âm thanh, sân khâ u đươ c tha nh thu c va ăn y. Nó giu p cho người da n dư ng va diê n viên có thể chi nh sửa va bô sung thêm như ng y kiê n vê kỹ thuâ t cũng như thể hiê n ta c phâ m âm nha c Căn cư va o châ t liê u cu a ta c phâ m để da n dư ng nên tiê t mu c la yê u tô râ t quan tro ng. Bơ i nê u ta c phâ m mang châ t liê u âm nha c cô truyê n, dân ca, dân gian cu a vu ng miê n na o thi khi da n dư ng pha i chu y ma u să c, ti nh châ t, trang phu c, đa o cu, hòa thanh, hi nh thư c biểu diê n cho phu hơ p vơ i châ t liê u âm nha c va đă c ti nh vu ng miê n đó. Người da n dư ng câ n hê t sư c chu y để tra nh không bị lâ n sang da n dư ng vơ i ca c tiê t mu c mang yê u tô nha c mơ i Biê u diê n Thuâ t ngư nghê thuâ t biểu diê n đâ u tiên xuâ t hiê n trong tiê ng Anh va o năm 1711 [50]. Nghê thuâ t biểu diê n sử du ng cơ thể (đâ u, cô, thân, hai tay, hai chân), tiê ng nói va sư có mă t cu a chi nh nghê sĩ la m phương tiê n tri nh diê n trươ c công chu ng. Nghê thuâ t biểu diê n cũng đươ c hỗ trơ bơ i các thành viên trong ca c lĩnh vư c có liên quan như sa ng ta c, biên đa o, da n dư ng Như vâ y, nê u theo ca ch hiểu ca nhân: Biểu - biểu ca m, bộc lộ ca m xu c; Diê n - ha nh động xa y ra, thi cơ ba n biểu diê n la viê c thông qua ha nh động để bộc lộ ca m xu c. Nhưng nê u chi đơn gia n la viê c thông qua ha nh động để bộc lộ ca m xu c thi đó la biểu diê n ma vâ n đươ c xa y ra ha ng nga y, mo i lu c, mo i nơi vơ i mo i người, chưa thể đươ c coi la nghê thuâ t. Để hiểu biểu diê n theo

15 9 góc độ nghê thuâ t thi câ n pha i có i t nhâ t ba tha nh phâ n tham gia đó la : nghê sĩ biểu diê n, ta c phâ m va kha n gia. Nghê sĩ biểu diê n có thể hiểu la người tri nh ba y ta c phâ m nghê thuâ t. Có như ng nghê sĩ chuyên va không chuyên nghiê p, nhưng điểm chung la ho thường sử du ng phu c trang, hóa trang, âm thanh, a nh sa ng sân khâ u để thi ch ư ng vơ i chương tri nh biểu diê n cu a ho. Biểu diê n ta c phâ m đươ c hiểu la tri nh diê n một ta c phâ m thông qua ha nh động như la diê n xuâ t, trâ n thuâ t kể truyê n, ha t, khiêu vũ hoă c tri nh chiê u trươ c sư có mă t cu a một nhóm kha n gia, thi nh gia hoă c la thông qua viê c truyê n dâ n bă ng ca c thiê t bị hoă c quy tri nh kỹ thuâ t như micro, pha t sóng truyê n hi nh ca p, truyê n hi nh kỹ thuâ t sô [50] Diê n xươ ng Diê n xươ ng la thuâ t ngư đươ c du ng kha quen thuộc trong nghiên cư u văn ho c nghê thuâ t va đă c biê t la trong nghiên cư u văn hóa dân gian. Song trong qua tri nh nhâ n diê n, nhiê u vâ n đê liên quan đê n thuâ t ngư na y còn chưa thâ t sư thô ng nhâ t. Ta c gia Nguyê n Thị Yên viê t: Vê kha i niê m diê n xươ ng, nê u hiểu trong nghĩa he p thi đó la ca c hoa t động sân khâ u, nha y mu a, âm nha c, còn hiểu theo nghĩa rộng thi đó la ca c hoa t động văn hóa cu a con người, la như ng hoa t động hê t sư c sô ng động [45; tr 98]. Trong ba i viê t Từ diê n xươ ng truyền thống đến nghê thuâ t sân khấu Ta c gia Lê Trung Vũ đa xa c định: Diê n xươ ng vư a la hi nh thư c sinh hoa t văn hóa xa hội định ky (như Hội Gióng, Hội Xoan, Hội chu a Keo, Lê mơ đường ca y đâ u năm ) quy mô la ng xa ; la i vư a la hi nh tha i sinh hoa t văn hóa xa hội không định ky, nhưng định lê (lê la m nha mơ i, đa m cươ i, đa m tang, lê tha nh niên, lê thươ ng tho ) quy mô một gia đi nh hoă c viê c cu a một người; la i cũng

16 10 vư a la lô i tri nh diê n râ t tư nhiên không định ky cũng không định lê ma do nhu câ u sinh hoa t, lao động (Ru con, ha t trong lu c lao động, vi lao động hoă c để gia i tri ). Ta c gia cũng lưu y ră ng: đã gọi là diê n xươ ng thì thươ ng pha i có diê n (múa, động tác, âm nha c) và xươ ng (nói, ngâm ngợi, ca hát) [43; tr35-36]. Ti m hiểu vê diê n xươ ng, ta c gia Nguyê n Hư u Thu quan niê m: Thuâ t ngư diê n xươ ng la để chi chung viê c thể hiê n, tri nh ba y như ng sa ng ta c văn nghê cu a con người gô m nhiê u yê u tô hơ p tha nh ( ) diê n xươ ng la tâ t ca như ng phương thư c sinh hoa t văn nghê mang ti nh châ t nguyên hơ p cu a loa i người tư lu c sơ khai cho đê n thời đa i văn minh hiê n nay [39; tr56-58]. Năm 1997, Hội nghị khoa ho c chuyên đê : Mối quan hê giữa diê n xươ ng dân gian vơ i nghê thuâ t sân khấu, Viê n Nghê thuâ t - Bộ Văn hóa, vơ i sư tham gia cu a nhiê u ta c gia cũng đưa ra kha i niê m: Diê n xươ ng dân gian la hi nh thư c sinh hoa t văn nghê cu a nhân dân gă n bó chă t che vơ i cuộc sô ng vâ t châ t va tinh thâ n cu a nhân dân trong công cuộc dư ng nươ c va giư nươ c. Diê n xươ ng dân gian la ca i nôi sinh tha nh cu a nê n văn nghê dân tộc, có quan hê mâ t thiê t vơ i hâ u hê t ca c bộ môn nghê thuâ t dân tộc trươ c cũng như sau khi chu ng trơ tha nh như ng bộ môn riêng biê t. Ba n vê kha i niê m na y, nha nghiên cư u Hoa ng Tiê n Tư u cho ră ng: Thuâ t ngư diê n xươ ng dân gian có thể va câ n đươ c hiểu vơ i hai nghĩa rộng va he p kha c nhau. Vơ i nghĩa rộng, diê n xươ ng dân gian la tâ t ca mo i hi nh thư c biểu diê n va i t hoă c nhiê u đê u mang ti nh châ t tô ng hơ p tư nhiên, ma lâu nay ta quen go i la văn ho c dân gian; còn nghĩa he p nó chi bao gô m ca c thể loa i diê n (như trò diê n, trò tê lê dân gian...). Từ điê n tiếng Viê t (Hoa ng Phê chu biên) năm 2003 đa định nghĩa diê n xươ ng một ca ch ngă n go n la Trình bày các sáng tác dân gian bằng lơ i lẽ, âm thanh, nhịp điê u [33]. Trong ba i Diê n xươ ng dân ca - Phương thư c trao truyền dân gian trong bối ca nh hiê n nay đươ c đăng trên Website trường ĐHSPNTTW

17 11 ( PGS.TS. Trâ n Hoa ng Tiê n đa viê t: Nghê thuâ t diê n xươ ng do người Viê t sa ng ta o nên, phu hơ p vơ i điê u kiê n, hoa n ca nh, môi trường sô ng. Ca c trò diê n dân gian, ca ch thư c tô chư c hội la ng, đô ng dao tre em xuâ t pha t tư quan niê m cộng sinh, cộng ca m, nhă m thỏa ma n nhu câ u tinh thâ n. Diê n xươ ng la sư liên kê t, gă n bó tâ t ca mo i người tham gia, hi nh tha nh nên cộng đô ng bê n vư ng vơ i y thư c cu ng chung sô ng. Như vâ y, theo PGS.TS.Trâ n hoa ng Tiê n thi diê n xươ ng mang ti nh nguyên hợp không phân tách, gô m hai thành tố cơ ba n đă c hữu cu ng tham gia theo dâ n gia i: - Diê n: Hành động xa y ra; - Xươ ng: Hát lên, ca lên. Vơ i nội ha m trên, kha i niê m diê n xươ ng theo ông có nghĩa sau: Diê n xươ ng là tô ng thê các phương thư c nghê thuâ t, cu ng thê hiê n đô ng nhất giữa ca hát và hành động cu a con ngươ i theo chiều thâ m my [38]. Như ng năm gâ n đây, ca c nha nghiên cư u đa quan tâm đê n nội ha m kha i niê m diê n xươ ng; đa i t nhiê u nhâ n ra sư kha c biê t giư a diê n xươ ng truyê n thô ng va diê n xươ ng hiê n đa i; đa lưu tâm đê n viê c ghi che p, miêu ta diê n xươ ng bă ng nhiê u hi nh thư c kha c nhau để lưu giư. Va luôn trăn trơ, ti m tòi để có một kha i niê m thư c sư bao chư a đươ c đô i tươ ng như nó vô n thê. Qua ti m hiểu ca c y kiê n ba n vê diê n xươ ng va như ng vâ n đê có liên quan đê n diê n xươ ng, chu ng tôi đô ng y vơ i y kiê n chung cu a ca c nha nghiên cư u ră ng: Diê n xươ ng la hi nh thư c biểu hiê n, tri nh ba y ca c sa ng ta c dân gian bă ng lời le, âm thanh, điê u bộ, cử chi...; Diê n xươ ng có sư biê n đô i theo thời gian, câ n pha i linh hoa t khi ti m hiểu vê diê n xươ ng va lưu y đê n ti nh ươ c lê cu a thuâ t ngư na y Khái quát vê hát Then ơ Viê t Bă c Nguô n gô c xuâ t xư cu a ha t Then Tuy còn tô n ta i như ng quan niê m kha c nhau vê Then song đa phâ n như ng người yêu thi ch Then va ca như ng người la m Then đê u cho ră ng: Then nghĩa la Tiên, la người Trời. Như ng người la m Then đươ c trời ban cho sư

18 12 mê nh giư mô i liên hê giư a trâ n gian vơ i Ngo c Hoa ng va Long Vương. Vi vâ y, khi la m Then, ho đa i diê n cho người cu a Trời đươ c cử xuô ng giu p người trâ n gian, như ng người câ u mong sư tô t la nh hoă c tai qua na n khỏi. Người la m Then đươ c coi la một pha p sư có phe p mâ u liên hê đươ c vơ i thê giơ i thâ n linh. Theo một sô người la m Mo, Then va nhiê u người am hiểu vê Then thi hâ u hê t mo i người đê u cho ră ng Then đa có tư thuơ khi mơ i hi nh tha nh ca c la ng, ba n. Sư ti ch vê Then thi kha đa da ng, tuy nhiên hiê n nay ta i liê u râ t hiê m ma chu yê u qua truyê n miê ng dân gian. Có một câu chuyê n vê ha t Then thường đươ c ba con kể la i ră ng: Tư cuô i thê kỷ XVI, khi Ma c Ki nh Vũ thâ t thu lên chiê m cư La ng Sơn, Cao Bă ng la m căn cư chô ng la i nha Lê. Quân sĩ phâ n vi nhơ nha, phâ n thi la nươ c, la non sinh bê nh tâ t ô m đau râ t nhiê u. Nha vua be n sai Bê Văn Phu ng va Nông Quy nh Văn sa ng ta c điê u ha t để gia i khuây cho binh sĩ. Không ngờ khi nghe điê u ha t na y quân sĩ khỏi bê nh qua nửa. Tư đó Ma c Ki nh Vũ truyê n cho phô biê n rộng ra i điê u ha t na y trong dân chu ng như một phe p ma u nhiê m để chư a bê nh va go i là hát Then Phân loa i ba i ha t Then dân gian Có thể chia ba i ha t Then dân gian vu ng Viê t Bă c la m hai loa i: Loa i ba i ha t Then nghi lê va loa i ba i ha t Then sinh hoa t Loa i bài hát Then nghi lê Người tri nh diê n la cô Then, ba Pư t. Ho la người am hiểu phong tu c tâ p qua n dân tộc Ta y, va la người theo tương truyê n dân gian la có kha năng la m câ u nô i giư a trâ n gian vơ i Bu t lơ n - thâ n linh. Loa i ba i ha t na y du ng trong khi lâ p đa n, đô t hương nhang nghi ngu t Loa i ba i ha t Then nghi lê thường đươ c chia tha nh như ng loa i nhỏ có như ng nội dung sau: Loa i ba i ha t câ u phu c: Mang nội dung chu c phu c, mư ng tho Loa i ba i ha t gia i ha n: La m lê cho như ng người đi đường gă p ma quỷ rô i sinh ô m...

19 13 Loa i ba i ha t ky yên: Lê cu ng để phu c hô i sư c khỏe cho như ng người hay bị ô m Loa i ba i ha t trong ca c cuộc vui: Ca c cuộc hội vui đươ c tô chư c như nàng hai, nàng rằm, nàng e n dươ i sư chi đa o tô chư c cu a cô Then, ba Pu t. Loa i ba i ha t trong lê hội xin Ngo c Hoa ng câ p să c cho Then Bu t đươ c nâng câ p bâ c: Bao gô m nhiê u ba i ha t miêu ta đoa n quân Then tư trâ n gian lên mường trời Loa i bài hát Then sinh hoa t La ba i ha t cu a quâ n chu ng. Ho ha t có cây đa n Ti nh đê m lời, không câ n thă p hương, không câ n cô Then hươ ng dâ n. Ho ha t bâ t cư lu c na o nha n rỗi, ha t va ga y đa n một mi nh hoă c đa n ha t cu ng ba n be. Loa i ba i ha t Then sinh hoa t thường có hai loa i: Loa i bài hát theo văn ba n cô xưa truyền la i và loa i bài hát truyền miê ng - ư ng đối kịp thơ i. Trong đó loa i ba i ha t truyê n miê ng, ư ng đô i kịp thời phong phu hơn ca. Loa i ba i ha t Then sinh hoa t thường có nội dung sau: Ca ngơ i ca nh đe p quê hương, ti nh ca m lư a đôi Gia i thi ch vê nguô n gô c xa hội loa i người theo dân gian. Quan niê m vê chư Trung, chư Hiếu, chư Tiết, chư Nghĩa trong y niê m dân gian. Như ng ba i ho c vê ti nh anh em, vơ i nam giơ i, vơ i nư giơ i, khuyên răn không hu t thuô c phiê n, khuyên răn không uô ng rươ u Nghệ thuâ t hát Then GS,TSKH Tô Ngo c Thanh nhâ n định: Then la một không gian văn hóa dân tộc, một ta c phâ m văn ho c nghê thuâ t dân gian đa da ng, vư a pha n a nh, miêu ta, vư a gửi gă m, nhă n nhu như ng ngo t bu i, đă ng cay cu a cuộc sô ng ông cha [9]. PGS,TS Nguyê n Bi nh Định nhâ n xe t:

20 14 Sinh hoa t Then đươ c đô ng ba o Ta y, Nu ng, Tha i quy tro ng, trao truyê n qua nhiê u thê hê. Gia trị cu a Then ti ch hơ p nhiê u yê u tô kha c nhau, trong đó có ngôn ngư, văn ho c, thơ ca dân gian, phong tu c tâ p quán, y phu c, ti n ngưỡng, nghê thuâ t tri nh diê n âm nha c, mu a dân gian...[9]. Có thể nhâ n thâ y điểm nô i bâ t cu a hát Then la ti nh nhân dân cu a nó. Then đươ c ha t ơ nhiê u nơi, nhiê u lu c. Người ta có thể ha t trong nghi lê, trong sinh hoa t. Vơ i ba con dân tộc Ta y, Nu ng ơ Viê t Bă c thi ca nam va nư vâ n còn nhiê u người biê t ha t Then. Chi nh vi vâ y ha t Then râ t có y nghĩa vơ i đời sô ng tinh thâ n cu a ba con dân tộc nơi đây Lơ i ca Then ra đời trong dân gian, gă n vơ i đời sô ng sinh hoa t ti n ngưỡng cu a dân gian nên lời ca Then pha n a nh chân thư c cuộc sô ng cu a người dân miê n nu i. Có thể nhâ n thâ y la ng ba n vơ i cuộc sô ng sinh hoa t va lao động sa n xuâ t cu a người dân Ta y hiê n lên râ t quen thuộc trong Then: Đâ u ba n có giê ng nươ c nguô n, trên ca nh đô ng có nơi tha vịt, có đa n lơ n, đa n trâu tha rông, v.v Nhiê u chương đoa n trong lời ha t Then đa miêu ta sinh động vê một không gian miê n nu i đâ y hoang da thuơ trươ c: Nu i rư ng âm u râ m ra p, nhiê u thu hoang, ră n rê t, ve kêu, vươ n hót, đường đi khu c khuỷu, lên tha c xuô ng ghê nh, v.v Lê vâ t ma ho dâng lên cu ng tiê n mường trời la như ng sa n vâ t ma ho tư nuôi trô ng, săn bă t hoă c ha i lươ m đươ c. Thê thơ : Người Ta y không có thể thơ lu c ba t như cu a người Kinh. Thơ trong Then chu yê u la thể thơ 5 chư va 7 chư. Ca ch gieo vâ n phô biê n: Ơ thể thơ 5 chư, chư thư năm cu a câu trên vâ n vơ i chư thư ba cu a câu dươ i; Ơ thể thơ 7 chư, chư thư ba y cu a câu trên vâ n vơ i chư thư năm cu a câu dươ i. Đây cũng la một đă c điểm để phân biê t thơ ca Ta y nói chung vơ i thơ ca dân gian cu a người Kinh. So vơ i thể thơ 7 chư thi thể thơ 5 chư i t đư ng độc lâ p ma thường đư ng xen ke vơ i câu 7 chư theo lô i tư do tu y tư ng nội dung biểu đa t

21 15 ma không tuân theo một trâ t tư nhâ t định na o. Ngoa i ra cũng xuâ t hiê n như ng ba i viê t ơ thể thơ 3 chư đan xen vơ i 5 chư, 3 chư đan xen vơ i 7 chư, 4 chư đan xen vơ i 8 chư, hoă c 7 chư đan xen vơ i 4 chư Ngôn ngữ: Lời ca trong ha t Then đươ c biểu đa t chu yê u bă ng ngôn ngư Ta y, Nu ng va đươ c truyê n miê ng tư thê hê na y qua thê hê kha c. Ngôn ngư Then râ t mộc ma c, gia u hi nh a nh, gâ n gũi vơ i cuộc sô ng đời thường, sử du ng ngôn tư tươ ng hi nh, tươ ng thanh phong phu, lô i so sa nh, vi von. Nội dung: Có thể nói lời ca Then chư a đư ng như ng nội dung râ t phong phu, pha n a nh sâu să c đời sô ng tinh thâ n người Ta y trong ca c giai đoa n lịch sử. Bâ t cư nội dung na o đươ c Then đê câ p đê n đê u xuâ t hiê n tư thư c tê kha ch quan. Lời ca Then chia ra một sô nội dung chi nh như sau: Ca nh sinh hoa t, lao động nông nghiê p; Ca ngơ i ti nh đoa n kê t, thương yêu, giu p đỡ lâ n nhau; Ti nh yêu nam nư ; Tô tiên, gia đi nh, dòng ho ; Hê thô ng thâ n linh; Đâ u tranh sinh tô n vơ i thê giơ i tư nhiên. Một sô vi du : Nội dung lời ca ca ngơ i ti nh yêu nam nư : Cô nàng vượt lộ băng băng Nón mây hay cọ điê u đàng che vai Co n đơn hay có con rô i Con rô i mơ i đón, đơn côi kết nghì [1; tr 40] Ca ngơ i ti nh đoa n kê t, thương yêu, giu p đỡ lâ n nhau: Thấy ngươ i nghe o là đơ là cho Gă p ai ngã dọc đươ ng nâng dâ y Ai ngã sông thì vội cư u lên [1; tr 33] Đê cao ti nh mâ u tử, răn ra y đa o ly con người: Công phụ mâ u cao dâ y khôn đếm Khi vượn trên na n đá kiếm ăn Co n địu con tre o leo hái qua Me chết không thê bo me đi

22 16 Ôm cô me ti ti khóc lóc Ta là ngươ i mình ngọc văn minh Sao không biết công trình dươ ng dục [1; tr 29] Từ đê m: Trong lời ca Then có sử du ng nhiê u tư đê m như ơ i a, ơ ơi, ơ hơ i, ơ, ư, hơ i... Tư đê m ta o nên ma ch nô i câu ha t, truyê n ta i lời thơ uyển chuyển, nhịp nha ng va đâ y ma nh ngư nghĩa tro ng tâm va o tư ng vị tri cao độ. Thông thường cao độ tư đê m tru ng vơ i cao độ đa n Ti nh, ta c du ng ke o da i câu thơ, đô ng thời giu p lâ y hơi sau khi ha t hê t một câu hoă c một y nha c. Ca i hay, ca i đe p trong lời ca Then không thể miêu ta đươ c hê t bă ng lời ma pha i do ca m nhâ n cu a mỗi người. Có thể nhâ n thâ y trong một sô ba i, lời ca Then â n ngư chuyê n cô ti ch, thâ n thoa i, truyê n dân gian, vâ n điê u tra i chuô t xen lâ n tu c ngư, ca dao. Hay một sô ba i, lời ca Then la i chư a đư ng như ng yê u tô kịch ti nh, châm biê m. Bă ng nghê thuâ t ngôn tư, Then đa khă c ho a nên nhiê u nhân vâ t tương pha n vơ i mu c đi ch răn da y con người. Hay Then phê pha n như ng thói hư, tâ t xâ u trong xa hội, đê cao phâ m châ t tô t đe p cu a con người, ca m thông, chia se như ng sô phâ n không may mă n. Chi nh vi vâ y ma lời ca Then gâ n gũi, gă n bó vơ i sinh hoa t lao động ha ng nga y, đươ c toa n thể cộng đô ng yêu quy. Chu ng tôi xin tri ch dâ n ơ đây lời cu a nghê nhân Đinh Văn Câ n, 80 tuô i, người Ta y ơ xa Vân Khi nh, huyê n Tha ch An, ti nh Cao Bă ng ma chu ng tôi đa ghi la i trong chuyê n đi sưu tâ m vê ha t Then cu ng vơ i Nha ha t CMNDGVB tha ng 10 năm Nghê nhân la người dân tộc Ta y, gia đi nh ông có truyê n thô ng ha t Then va la m Đa n Ti nh nhiê u thê hê tư ha o nói vơ i chu ng tôi: Lơ i ca cu a Then đe p lă m, y nghĩa lă m; Muốn hiê u được pha i biết tiếng Tày. Lơ i Then dịch ra tiếng Kinh là dịch nghĩa thôi chư không thê nói lên hết được cái y đe p cu a nó đâu, hiê u đa i khái là tốt lă m rô i Âm nha c

23 17 Âm điê u trong hát Then la kiểu ha t thể hiê n ro ti nh địa phương, vu ng, miê n va trong nhóm cộng đô ng tộc người theo mư c độ rộng he p kha c nhau. Âm điê u gă n bó chă t che hê thô ng thang âm dân gian. Âm điê u Then ơ mỗi vu ng la i có như ng châ t liê u kha c nhau, thể hiê n qua lô i ha t, la n điê u, ca ch thư c tiê n ha nh thang âm. Âm điê u Then liên kê t chă t che hê thô ng 5 âm. Trong một sô điê u Then cu a Cao Bă ng, La ng Sơn có thể thâ y phô biê n la điê u thư c 5 âm thuâ n nhâ t: ĐÔ - RÊ - FA - SOL - LA SOL - LA - ĐÔ - RÊ MI Trong một sô điê u Then cu a Bă c Ka n, Tha i Nguyên, Tuyên Quang, Ha Giang la i chu yê u gô m ca c bâ c âm sau: RÊ - ĐÔ - LA - SOL LA - SOL - FA - RÊ SOL - FA - RÊ - ĐÔ ĐÔ - RÊ -FA - SOL LA

24 18 Hi nh tha i âm điê u đă c trưng trong ha t Then có thể nhâ n thâ y ơ 2 da ng la hi nh tha i âm điê u luyê n va hi nh tha i âm điê u sử du ng nô t dư a. Như ng hi nh tha i âm điê u na y ta o cho giai điê u mê m ma i, uyển chuyển va gia u sư c biểu ca m. Hình thái âm điê u luyê n : Gô m có luyê n tư va luyê n phu tư. Cu thể la gô m nhiê u nô t liên kê t vơ i nhau bă ng một dâ u luyê n để chuyển ta i một tư cu a lời ca hoă c sư ngân nga cu a như ng tư phu như: ư, a, ơ i a, ơi, Hi nh tha i âm điê u sử du ng nô t tư a (nô t hoa mỹ): Sử du ng một nô t tư a: lâ y qua ng 2, 3, 4, luyê n tư dươ i lên hoă c tư trên xuô ng, luyê n trươ c hoă c luyê n sau nô t chi nh. Sử du ng hai hoă c ba nô t tư a: Giai điê u Then hi nh tha nh bă ng ca ch vâ n lời do lời ca Then thường la như ng vâ n thơ tư do. Thường ơ đoa n đâ u cu a ba i Then một sô vị tri cao độ se đươ c lă p la i nhiê u lâ n theo qua ng đă c trưng. Ca c âm phi a dươ i thường có âm să c â m a p đươ c Then nam sử du ng nhiê u va râ t hiê u qua ; Ngươ c la i ca c cao độ đươ c mơ rộng tâ m âm phi a trên nghe sa ng su a, thiê t tha phu hơ p vơ i Then nư. Nhịp điê u trong ha t Then tu y theo nội dung ba i ha t va ti nh châ t cu a buô i ha t, có thể phân chia nhịp điê u theo ca c nhóm chi nh: Ơ loa i câ u khâ n, niê m chu, Then sử du ng lô i ha t nói. Vâ n điê u khoan thai. Nhịp điê u thường ro ra ng để mo i người nghe ro tư ng câu, nhâ n va o ca c chỗ gio ng câ n vang to, đă c biê t ơ âm khu cao. Lời câ u khâ n không du ng Đa n Ti nh. Ngoa c na mừa Đông phương cấm thế

25 19 Rư chúa sai mừa thị Đông phương Chết ri p tươ ng thượng phương Phya Că m Biến phe p lô ng tâ u nă m pền phân Nhựng cơ xanh long công chấn ngă t Ngoa i quy bất kha nhâ p chiêm xâm Ma quy bấu hư xâm lai vãng Chúa mì phe p rươ n tán nghiêm linh [45; tr455] (Dịch nghĩa: Quay mă t về hươ ng Đông cấm thế Tiên chúa cai về thị Đông phương Ba y mươi tươ ng thượng phương Phja Că m Biến phe p xuống dươ i nươ c làm mưa Những cơ xanh lông công chấn ngă t Ngoa i quy bất kha nhâ p chiêm xâm Ma quy không cho vào lai vãng Chúa có phe p nhà tra ng nghiêm linh). Ơ kiểu ha t gia i ba y, tâm sư, nhịp điê u thường châ m rãi, ngân nga, dàn tra i. Kiểu ha t na y có sử du ng Đa n Ti nh va chu m Xóc Nha c đê m theo. Tiết tấu âm nha c Then nói chung i t biê n đô i va thường đươ c cô định ca c nhóm. Tiê t tâ u đươ c chu m Xóc Nha c định hi nh va chu động điê u tiê t: Giư nhịp, ta o pha ch ô n định, qua n xuyê n tô c độ toa n bộ ba i Then. Tiê t tâ u Then chu yê u gô m 3 loa i:

26 20 Loa i1: Du ng giư nhịp đê u đă n hoă c du ng trong đoa n nha c sôi nô i, ti nh châ t khâ n trương. Loa i 2: Du ng trong ca c đoa n châ m ra i, ta o ô n định, nhe nha ng, tiê t tâ u la m nê n cho Đa n Ti nh biểu hiê n. Loa i 3: Du ng chu yê u giư nhịp ô n định cho ca ba i Then, ta o ma u să c hỗ trơ Đàn Tính và phâ n hát Lối hát Lô i ha t cu a Then chu yê u dư a va o giai điê u ô n định cu a đa n Ti nh để pha t triển. Tuy nhiên người Ta y ơ mỗi vu ng la i có lô i chơi đa n Ti nh riêng dâ n đê n lô i ha t cu a mỗi vu ng cũng không hẳn giô ng nhau. Nói chung, Then chi quy định sơ lươ c lô i ha t dư a theo tên go i trong nghi thư c cu ng lê. Ha t Then thường đươ c thể hiê n theo một sô lô i ha t sau: Lối hát đọc thơ La lô i ha t biểu hiê n mô i quan hê chă t che giư a thơ ca va âm nha c. Ơ đây, phương thư c pha t triển giai điê u thường la sư lă p đi, lă p la i cu a một hoă c hai hươ ng chuyển động giai điê u đơn gia n, sô lươ ng âm sử du ng không nhiê u. Lô i ha t đo c thơ phu hơ p vơ i viê c thể hiê n như ng nội dung ca m xu c mộc ma c, tư tô n, do ng da c, khỏe ma nh va có một nhịp điê u ro ra ng, ma ch la c.

27 21 Trong Then, da ng lô i ha t đo c thơ chiê m đa phâ n va thường xuâ t hiê n ơ như ng chương đoa n mang ti nh châ t câ u khâ n, thông ba o, để tri nh một công viê c na o đó khi Then tiê p xu c vơ i thê giơ i thâ n linh như đoa n soi hương lâ p ma (mơ đâ u cu a cuộc Then), đoa n xi nh đẳm (thông ba o xin phe p tô tiên), đoa n gia i vi a có nơi go i la gia i ve hay câ m thê, hoă c la như ng chương đoa n đi đường đươ c ha t lă p đi lă p la i. Lối hát ngâm Lô i ha t na y thường thể hiê n ti nh châ t da n tra i, ngâm ngơ i, nhịp điê u tư do hơn so vơ i ha t đo c thơ. Giai điê u âm nha c trong lô i ha t ngâm thường xuâ t hiê n như ng nô t tô điểm, trang sư c phu hơ p vơ i lô i ha t ngâm ngơ i trong văn chương; Sư mê m ma i, uyển chuyển co gia n vê nhịp điê u, nó râ t phu hơ p trong viê c thể hiê n ca m xu c trư ti nh, sâu lă ng cu a nội tâm. Phương thư c pha t triển giai điê u cu a lô i ha t ngâm vê cơ ba n giô ng lô i ha t đo c thơ, đó la khi tiê n ha nh giai điê u ca c câu thường lă p la i da ng dâ p cu a nhau. Lối hát pha trộn hát đọc thơ và hát ngâm Giai điê u ơ da ng na y có sư uyển chuyển, linh hoa t kha tinh tê. Nhịp điê u, cu pha p không mang ti nh đơn điê u, đơn gia n như ha t nói nhưng cũng không qua phư c ta p vê hi nh tha i giai điê u va không thiên vê sư trau chuô t, tô điểm như ha t ngâm. Giai điê u âm nha c pha t triển tương đô i độc lâ p, có sư phân ngă t câu cu ro ne t hơn hai da ng trên. Do ti nh pha trộn nên phương thư c pha t triển giai điê u cu a lô i ha t na y phong phu đa da ng, có ưu thê diê n đa t đươ c nhiê u să c tha i, ca m xu c. Trong Then, như ng giai điê u pha trộn 2 lô i ha t đo c thơ va ha t ngâm thường gă p ơ như ng chương đoa n mang nội dung kể truyê n vê một công viê c câ n pha i la m hoă c đang la m trong cuộc Then Nha c cụ đê m cho hát Then Trong ha t Then, Đàn Tính và Xóc Nha c la hai loa i nha c cu không thể thiê u. Hai loa i nha c cu na y vư a có chư c năng giư nhịp, đê m cho ha t, vư a có

28 22 kha năng diê n tâ u linh hoa t, đă c biê t còn đươ c sử du ng như đa o cu gây nhiê u hư ng thu cho mu a trong Then. Đa n Ti nh va Xóc Nha c cũng thường xuyên đi cu ng vơ i nhau trong ca c cuộc Then, nê u thiê u một trong hai nha c cu na y thi không thể tha nh cuộc Then hoă c ha t Then đươ c. Đa n Ti nh (Xin xem ta i hình a nh 1.1. Phụ lục 1, trang 88) Đa n Ti nh thuộc ho dây, chi gâ y, âm thanh cu a nó đươ c pha t ra tư qua bâ u, nhưng thư c châ t để ta o nên đươ c như ng âm thanh la tư ca c sơ i tơ. Khi người chơi đa n sử du ng ngón tay ga y như ng sơ i tơ, la m cho chu ng rung lên ta o tha nh sóng âm, ta c động va o bâ u đa n. Bâ u đa n la nơi cộng hươ ng ca c sóng âm đó va thoa t ra ngoa i ta o tha nh âm thanh. Vi vâ y ma âm să c cu a Đa n Ti nh hơi đu c, â m a p, nghe gâ n như lời thu thi tâm ti nh, nghe xa thâ y bay bô ng, ngo t nga o, pha trộn cu ng Xóc Nha c ta o nên tô hơ p gia u să c tha i riêng, không lâ n vơ i nha c khi ca c tộc người kha c. Để la m ra đươ c Đa n Ti nh đòi hỏi râ t nhiê u yê u tô : biê t đa n, biê t ha t, ca m thu tô t ca c âm thanh vang ra tư cây đa n, ca m nhâ n đươ c âm să c cu a mỗi cây đa n, thâ t sư yêu quy cây đa n, hiểu quy tri nh la m đa n va đă c biê t pha i có một đôi ba n tay khe o le o mơ i có thể la m đươ c. Qua nghiên cư u tư ca c ta i liê u va qua tri nh ti m hiểu tư nghê nhân chê ta c Đa n Ti nh Đinh Văn Câ n người Cao Bă ng chu ng tôi thâ y: Châ t liê u chi nh la m nên Đa n Ti nh thường la có să n ơ địa phương như qua bâ u la m bâ u đa n, gỗ thư c mư c, gỗ vông, lo i cây dâu rư ng, la m mă t đa n, câ n đa n, đâ u đa n, khóa đa n, ngư a đa n. Bâ u đàn chê ta c tư vỏ qua bâ u phơi khô, că t cuô ng, người Ta y cho n loa i bâ u đă ng để chô ng mô i mo t va dê da ng că t, khoe t, giư thân tha nh hộp cộng hươ ng. Vỏ bâ u bên ngoa i nhă n va ră n, giư đươ c châ t xô p bên trong ta o tiê ng đa n. Trươ c đây, người la m đa n bỏ nhiê u công sư c ti m loa i bâ u ưng y, hiê n nay người Ta y trô ng bâ u, lâ y qua câ t lên ga c bê p hun khói, để lâu nga y

29 23 qua bâ u đươ c sâ y khô nga sang ma u va ng gu râ t đe p. Đa n Ti nh có nhiê u loa i có bâ u đa n to, nhỏ kha c nhau. Đa n Ti nh na o có bâ u đa n to thi thường có âm thanh to, khỏe, phu hơ p vơ i ca c gio ng nam trâ m, â m; Còn loa i có bâ u nhỏ thường có âm thanh cao, sa ng phu hơ p vơ i gio ng nư nhiê u hơn. Mă t đàn du ng thân cây vông, gỗ mê m, thơ gỗ thưa, dê ta o ta c tha nh phiê n mỏng, e p phẳng, ngoa i ra một sô người còn sử du ng gỗ thông hoă c gỗ e p. Câ n đàn la m tư cây dâu rư ng, mang phơi nă ng nga sang ma u va ng óng, ngoa i ra còn du ng ca gỗ thư c mư c, gỗ dâu tă m. Ca c loa i gỗ kể trên có đă c điểm không cư ng, không mê m, de o dai khó ga y, đem uô n la m câ n đa n râ t thi ch hơ p. Độ da i câ n đa n chu yê u du ng nă m tay để đo, tu y theo tay người đo độ da i theo quy ươ c: slam căm tâ u, câ u căm càn (bâ u ba nă m, ca n chi n nă m). Đâ u đàn đươ c la m theo nhiê u hi nh thu kha c nhau, người Ta y coi Đa n Ti nh như đa n thiêng nên râ t chau chuô t bộ phâ n na y. Khi chê ta c đê u theo cung mê nh cu a Then để la m, chu yê u la ca c hi nh: hoa chuô i, song ma, phươ ng, rô ng. Ngựa đàn la chỗ du ng kê dây đa n phi a trên mă t đa n, thường bă ng tre hoă c gỗ nhỏ đe o go t kha tinh tê, trên mă t ngư a khi a ca c ra nh đă t dây để không bâ t ra ngoa i khi di chuyển hoă c đa nh đa n. Tai đàn la m bă ng gỗ chi a ra hai bên mă t ngư a, xuyên qua ca c lỗ nhỏ va o phi a trong đâ u đa n giu p lên xuô ng dây dê da ng, sô lươ ng tai đa n luôn có 3 ca i. Dây đàn trươ c đây thường đươ c la m tư sơ i tơ tă m se la i, lâ y sa p ong hoă c như a cu nâu tuô t cho dây bê n, không bị độ â m thời tiê t la m re âm. Hiê n nay phô biê n du ng dây nilon thay thê dây tơ tă m, do dê sử du ng va âm thanh đa m ba o. Theo NSƯT Nông Văn Khang - nghê sĩ Then nô i tiê ng cu a Viê t Bă c (Xin xem ta i hình a nh 1.2. Phụ lục 1, trang 89) thi Đa n Ti nh cu a người Ta y có 3 dây nên có âm hươ ng da y dă n, nghe ro tiê ng âm trâ m, hiê u qua độ vang lơ n hơn

30 24 Đa n Ti nh 2 dây cu a người Tha i. Âm să c cu a Đa n Ti nh 3 dây nghe mê m ma i, â m a p, ca m gia c như 2 cây Đa n Ti nh đang cu ng hòa tâ u. Đa n Ti nh cu a người Ta y có ca ch mă c dây kha độc đa o: giư a dây tiê n va dây hâ u la dây có cao độ thâ p hơn một qua ng 8 vơ i dây tiê n. Đa n Ti nh đươ c lên dây theo 2 kiểu: qua ng 4 đu ng va 5 đu ng. Nghê Then quy định qua ng 4 đu ng chuyên du ng điê u Ta ng Bô c (đi đường trên ca n), qua ng 5 đu ng du ng khi ha t điê u Ta ng Nă m (đi đường dươ i nươ c). Khi chuyển điê u tư Ta ng Bô c sang Ta ng Nă m hoă c ngươ c la i pha i chi nh dây hâ u, giư nguyên dây giư a va dây tiê n âm vư c cao. Cách đánh đàn Ti nh Tay trái: Ngón ca i ti va o câ n đa n để giư thăng bă ng, bô n ngón còn la i du ng để bâ m hoă c vuô t, la y. Ngón trỏ thường sử du ng trong kỹ thuâ t vuô t va ngón a p u t sử du ng trong kỹ thuâ t la y. Tay pha i: Tay pha i chu yê u la ga y va bu ng trong qua tri nh chơi đa n. Khi ga y không du ng móng tay hoă c que ga y ma du ng phâ n thịt cu a đâ u ngón tay (chu yê u ngón trỏ) ga y tư dươ i lên, ga y một dây hoă c ca 3 dây. Do sư tiê p xu c phâ n thịt cu a ngón tay va o dây đa n nên âm thanh pha t ra dịu da ng, mê m ma i. Khi bu ng thi thường bu ng ca ba dây, phâ n móng tay tiê p xu c vơ i dây đa n nên âm thanh pha t ra să c, cư ng, thô. Trong như ng ta c phâ m âm nha c có ti nh châ t vui tươi, rộn ra ng, ca c ngón bâ m cu a tay pha i có thể vỗ va o mă t đa n ta o ra như ng âm thanh như tiê ng trô ng. Mă c du Đa n Ti nh không pha i la một nha c cu ha o nhoa ng, không có nhiê u ti nh năng như ca c nha c cu kha c, nhưng một sô kỹ thuâ t cu a Đa n Ti nh như vuô t, la y, vê, bu ng luôn ta o nên như ng đường ne t giai điê u ngo t nga o, êm a i râ t phu hơ p vơ i ngôn ngư âm nha c trong Then cu a người Ta y. Đa n Ti nh ngoa i viê c sử du ng trong qua tri nh ca c ba Then la m Then, đê m ha t, đê m mu a trong ca c chương tri nh văn nghê thi còn có thể độc tâ u, hòa tâ u cu ng ca c nha c cu kha c.

31 25 Xo c Nhạc (Xin xem ta i hình a nh 1.3. Phụ lục 1, trang 89) Xóc Nha c la nha c cu thuộc ho tư thân vang, phương pha p ki ch âm la rung hoă c lă c, ca c vòng tròn nhỏ cu ng ca c qua nha c (chuông nhỏ) ta c động va o nhau pha t ra âm thanh. Xóc Nha c có nhiê u tên go i kha c nhau theo mỗi địa phương. Ơ Cao Bă ng go i la mia c, ơ La ng Sơn go i la pây ma, sáu ma (nghĩa la nha c ngư a), ơ Ha Giang go i la sáu má ri nh, ơ Tha i Nguyên go i la chu m Xóc Nha c va cũng tu y tư ng địa phương ma Xóc Nha c có ki ch cỡ kha c nhau. Theo ca c ba Then, ông Then kể la i ră ng, trong qua tri nh quan Then dâ n quân binh đi lên mường trời thi ngư a cu a ca c quan Then đê u đeo một ca i chuông go i la nha c (hay còn go i la pha c ma ) để vư a có ti nh châ t uy nghiêm xua đuô i ma ta, vư a la âm thanh ba o hiê u cho đoa n quân Then biê t đa đi qua ca c xư. Nhưng khi đoa n quân Then lên đê n mường trời để mang lê vâ t va o cung tiê n Ngo c Hoa ng thi pha i có lê châ u, sau đó mơ i đă t lê vâ t. Trong ti nh thê như vâ y, quan Then đa nh pha i lâ y nha c ma cho quân binh đi theo để mu a châ u va o cửa Ngo c Hoa ng. Sau khi mu a xong, ca c lê vâ t mang đê n mơ i đươ c cung tiê n dâng lên Ngo c Hoa ng. Do vâ y, Xóc Nha c có tư đó va sau na y không chi du ng để mu a ma còn kê t hơ p cu ng Đa n Ti nh để giư nhịp điê u phu c vu cho tư ng chương, tư ng đoa n cu a cuộc Then. Xóc Nha c thường gô m có 2 qua xóc to, 3 qua xóc nhỏ bă ng đô ng, ke m va o đó la như ng vòng khuyên đô ng có đường ki nh 15 đê n 18 mm, đươ c móc nô i vơ i nhau tha nh như ng chuỗi xi ch, vi vâ y người ta căn cư va o sô chuỗi xi ch để bô sung thêm ca c qua xóc cho phu hơ p. Tu y theo hi nh thư c biểu diê n hoă c ti nh châ t cuộc Then ma người chơi Xóc Nha c có thể vư a đeo ơ chân vư a đa n Ti nh vư a ha t, hoă c câ m ơ tay theo kiểu xỏ khuyên cu a chu m Xóc va o ngón tay giư a hoă c câ m Xóc Nha c bă ng 3 ngón tay chu m la i. Trong qua tri nh la m Then, Xóc Nha c đươ c ca c ba Then, ông Then sử du ng theo nhiê u ca ch: Khi quân binh vươ t nu i thi nha c xóc thôi thu c, khi vươ t

32 26 sông thi tiê t tâ u nhanh hơn, dô n dâ p hơn, khi linh hô n nhâ p va o thi xóc nha c tô c độ ca ng nhanh hơn. Xóc Nha c còn đươ c sử du ng riêng cho mu a như mu a châ u va cũng theo nhiê u ca ch kha c nhau như: xóc nha c trong mu a che o thuyê n, mu a qua t, mu a ta n hoa, mu a châ u lê, mu a châ u tươ ng đê u có sư nhanh, châ m trong tiê t tâ u, tiê t nhịp. Xóc Nha c phâ n lơ n góp phâ n va o viê c thôi thu c, khơi dâ y ti nh ca m con người trong nghi lê Then. Nê u trong một cuộc Then không có Xóc Nha c, chi có cây Đa n Ti nh thi chưa đu khi ch lê tâm ly hưng phâ n cu a người nghe ha t Then. Xóc Nha c la một công cu đă c lư c cho nghi lê Then, nó chi nh la một vâ t thể linh thiêng khi ha nh lê cu a ca c ông ba Then, va đươ c ca c ba Then, ông Then gi n giư, ba o qua n ơ chỗ linh nghiêm. Hiê n nay, ta i một sô đơn vị biểu diê n nghê thuâ t trong đó có Nha ha t CMNDGVB đa thiê t kê Xóc Nha c nhỏ go n la i cho phu hơ p vơ i viê c biểu diê n ca c tiê t mu c hát Then trên sân khâ u Múa Vê cơ ba n, mu a la nghê thuâ t hi nh thể, mỗi động ta c biểu lộ ca m xu c, dâ n thuâ t hoa t động con người trong đời sô ng, lao động, sinh hoa t. Mu a Then có thể phân chia tha nh ba hi nh thư c: Múa trong Then nghi lê : Người mu a chi nh la ba Then hoă c ông Then. Mu a trong Then nghi lê bao gô m ha ng loa t ca c động ta c miêu ta câ u khâ n, dâng lê vâ t khi tơ i ca c cửa trên thươ ng giơ i. Có ca c điê u mu a lu c câ u cu ng như: sluông (sluông nghĩa la như ng người gô ng ga nh lê vâ t trong đoa n quan quân Then, có thể hiểu sluông la đoa n người cô ng lê ), mu a che o thuyê n (có động ta c tay câ m ma i che o, rửa thuyê n, ke o thuyê n bă ng dây khi Then va o thi nh câ u thâ n linh), mu a đòn, mu a gâ y, mu a ke o mây, mu a ke o đa n, mu a ta n hoa Ca c điê u mu a gă n vơ i tư ng khoa mu c cu thể góp phâ n minh ho a cho

33 27 tư ng nội dung nghi lê vi du như mu a che o thuyê n trong chương Vươ t biển, mu a châ u khi đón tươ ng, mu a ta n hoa khi tan cuộc [45; tr.318]. Múa trong Then sinh hoa t: Gô m ca c điê u mu a vơ i ca c động ta c đơn gia n gâ n gũi mô phỏng cuộc sô ng lao động, sinh hoa t ha ng nga y cu a người dân tộc. Ca c điê u mu a na y đươ c chi nh người dân lao động vư a ha t, vư a mu a trong như ng nga y hội, như ng đêm trăng sa ng hoă c lu c nông nha n. Ho tu tâ p nhau la i mu a ha t ca c điê u vê mu a xuân, vê muông thu, ha i qua, trâ y hội, ti nh yêu Múa trong Then biê u diê n: Cơ ba n la như ng động ta c mu a đă c trưng cu a người dân tộc Ta y, nhưng đươ c như ng người có ho c ha nh, hiểu biê t vê mu a pha t triển, nâng câ p va biên đa o la i tha nh như ng ta c phâ m mu a độc lâ p hoă c phu đa o cho ca c ba i ha t Then thêm sinh động va đươ c biểu diê n trên sân khâ u có nhiê u kha n gia xem. Đa o cu thường đươ c sử du ng cho mu a Then la qua t, khăn. Cũng có khi sử du ng ca Đa n Ti nh hoă c Xóc Nha c để mu a. (Xin xem ta i hình a nh 1.4. Phụ lục 1, trang 90) Trang phục Trang phu c cu a như ng người la m Then (ha nh nghê Then) va như ng người biểu diê n ha t Then có sư kha c nhau va đươ c quy định ro ra ng: Đô i vơ i như ng người la m Then, trang phu c cu a ho có hai bộ phâ n la a o va mũ lê, va đươ c du ng chu yê u trong đa i lê cu a nha Then. (Bi nh thường khi đi ha nh lê cho ca c gia chu Then thi không mă c a o va đội mũ lê ). (Xin xem ta i hình a nh 1.5. Phụ lục 1, trang 90) Áo Then đươ c că t may đơn gia n theo kiểu a o da i phu nư Ta y, cô tròn, cu c ca i ơ na ch Thường đươ c may một ma u xanh, đỏ, va ng, đen, có nơi gia i thi ch la tương ư ng vơ i câ p bâ c Then. Ca nam va nư giơ i la m Then đê u mă c kiểu a o na y.

34 28 Mũ Then gô m có phâ n đâ u mũ va phâ n đuôi mũ. Phâ n đâ u mũ chu p lên đâ u la phâ n cô định đươ c la m bă ng hai ma nh bi a cư ng bo c va i ma u cha m hoă c đen, phi a trên la đi nh mũ gô m ba đâ u nho n tươ ng trưng cho ba đi nh nu i. Trên phâ n đi nh mũ có thêu hoa văn trang tri vơ i gam ma u chi nh la đỏ, va ng, đen. Đă ng trươ c mũ đi nh hai sơ i tua bă ng va i ma u hi nh lê nh ba i ru xuô ng hai bên ma người đội. Phâ n đuôi mũ có gă n như ng sơ i dây da i buông xuô ng lưng, trên dây có thêu hoa văn chim phươ ng hoă c ghe p ca c ma nh va i ma u. Đô i vơ i như ng người biểu diê n hát Then trong ca c chương tri nh nghê thuâ t hoă c lê hội ho thường mă c trang phu c truyê n thô ng hoă c có thể mă c trang phu c ca ch tân tu y va o ti nh châ t cu a buô i biểu diê n. Nhi n chung, trang phu c truyê n thô ng cu a người Ta y vu ng Viê t Bă c đươ c la m tư va i sơ i bông tư dê t, nhuộm cha m, hâ u như không có hoa văn trang tri. Trang phu c nam, nư Ta y đươ c nhuộm ma u cha m la phô biê n, va ho thường mă c a o lót tră ng bên trong a o cha m bên ngoa i. (Xin xem ta i hình a nh 1.6.;1.7. Phụ lục 1, trang 91). Trang phu c nư giơ i gô m a o ca nh, a o da i năm thân, quâ n ô ng rộng, thă t lưng, khăn đội đâ u. Phu nư Ta y còn thă t lưng bă ng như ng tâ m va i cha m hay đũi da i khoa ng hai sa i tay la m tăng thêm ve duyên da ng nhâ t la vơ i thanh nư. Khăn cu a phu nư Ta y cũng la loa i khăn vuông ma u cha m khi đội gâ p che o giô ng khăn mỏ qua cu a người Kinh. Phu nư Ta y du ng trang sư c đơn gia n song có đu chu ng loa i cơ ba n như vòng cô, vòng tay, vòng chân, xa ti ch. Có nơi ho còn đeo tu i va i, tu i đư ng trâ u bên hông. Nhưng nô i bâ t nhâ t vâ n la chiê c vòng ba c tră ng to đeo ơ cô, ta o điểm nhâ n nô i bâ t trên nê n a o cha m va ca m gia c cân đô i cho người mă c. Trang phu c nam giơ i có quâ n chân que, đũng rộng. Ho cũng có loa i quâ n da i tơ i mă t ca chân, quâ n có khóa, că t theo kiểu quâ n đũng che o, độ rộng vư a pha i. Quâ n có ca p rộng không luô n ru t, khi mă c có dây buộc ngoa i. Áo ngă n, a o da i cu a nam đê u may 5 thân, cô đư ng. Ngoa i ra, ho còn có thêm a o 4

35 29 thân, đây la loa i a o xe ngư c, cô tròn cao, không câ u vai, xe ta, ca i cu c va i va có hai tu i nhỏ ơ phi a trươ c. Nga y nay, trang phu c truyê n thô ng Ta y vâ n phô biê n nhâ t la trong ca c nga y lê cô truyê n, nhưng a o ca nh, a o sơ mi vâ n đươ c nhiê u thanh niên mă c. Còn trong nga y thường ho mă c trang phu c gâ n như người Kinh Không gian trình diê n Then cô (Then tâm linh phu c vu viê c ha nh nghê ti n ngưỡng) thường đươ c tri nh diê n chu yê u trong một không gian nhỏ như trong nha (trươ c ba n thờ), vi chu yê u la nghi lê nên ha t Then không câ n không gian lơ n. Ca c khu c Then hi nh tha nh một ca ch hê thô ng, ba i ba n theo tri nh tư nội dung tri nh diê n. Tuy nhiên vơ i như ng điê u Then vui thi không gian đươ c mơ rộng hơn do ti nh cộng đô ng cao hơn. Đă c biê t, trong lê hội Lô ng Tô ng va o dịp giêng hai, ca c điê u Then vui đươ c nhiê u người cu ng tham gia. Then mơ i (Then có ca i biên, sa ng ta c dư a trên âm hươ ng cu a Then cô ) có ca c đô i tươ ng tham gia đông đa o hơn. Then mơ i có ca c sa ng ta c vơ i nhiê u nội dung phong phu va có thể tri nh diê n ơ bâ t ky môi trường diê n xươ ng na o. Hiê n nay, nhiê u điê u Then mơ i đươ c da n dư ng tha nh ca c tiê t mu c va đưa lên sân khâ u chuyên nghiê p để biểu diê n Thư c trạng dàn dư ng các tiê t mu c hát Then trong chương tri nh biê u diê n nghê thuật cu a Nhà hát Ca mu a nhạc dân gian Viê t Bă c Đôi ne t vê Nha ha t Ca múa nha c dân gian Việt Bắc Nhà hát CMNDGVB la một đơn vị nghê thuâ t dân gian dân tộc truyê n thô ng thuộc khô i ca c đơn vị nghê thuâ t Trung ương do Bộ Văn hóa, Thể thao va Du lịch, Cu c Nghê thuâ t Biểu diê n trư c tiê p qua n ly va chi đa o mo i hoa t động. Quá trình hình thành: Theo ta i liê u nội bộ cu a Nha ha t CMNDGVB thi Nha ha t đươ c tha nh lâ p tư một Đội văn công Miê n nu i liên khu Viê t Bă c ban đâ u có 13 người ca c dân tộc Kinh, Nu ng, Dao

36 30 Tư một tô chư c đơn sơ đươ c tha nh lâ p tha ng 5 năm 1953 đê n tha ng 9 năm 1954 la chă ng đường tâ p hơ p dươ i sư la nh đa o cu a Ban liên khu u y va Ban Gia m đô c khu tuyên truyê n văn nghê. Đê n năm 1955 đoa n đươ c tăng cường đội ngũ diê n viên bên đoa n Phu Tho. Tha ng 8 năm 1956 tha nh lâ p khu Tư trị Viê t Bă c, đoa n đươ c đô i tên la Đoa n văn công khu Tư trị Viê t Bă c. Tư năm 1957 đê n năm 1976 la một qua tri nh pha t triển cu a Đoa n. Biên chê lu c na y lên tơ i 120 người. Hoa t động cu a Đoa n vơ i phương hươ ng nghê thuâ t tô ng hơ p pha t triển 5 bộ môn: Ca, Mu a, Nha c, Kịch, Xiê c. Đê n năm 1976 gia i thể khu Tư trị Viê t Bă c, Đoa n đươ c đô i tên la Đoa n ca mu a dân gian Viê t Bă c trư c thuộc Bộ Văn hóa - Thông tin. Đê n năm 2006, sau gâ n 60 năm lao động nghê thuâ t, ba o tô n, pha t triển va trươ ng tha nh, Đoa n ca mu a dân gian Viê t Bă c đa đươ c nâng câ p tha nh Nha ha t ca mu a nha c dân gian Viê t Bă c theo QĐ 09/2006/QĐ-BVHTT&DL nga y 17 tha ng 1 năm 2006 cu a Bộ trươ ng Bộ Văn hóa, Thể thao va Du lịch. Tư năm 2006 đê n nay, Nha ha t CMNDGVB đa va đang hoa t động ti ch cư c ơ 3 lĩnh vư c nghê thuâ t la : Ca, Mu a va Nha c theo đu ng chư c năng nhiê m vu va đa t đươ c nhiê u tha nh ti ch la nh đa o BVHTT&DL ghi nhâ n. Nhiê m vụ chi nh trị: Nha ha t CMNDGVB có nhiê m vu chi nh trị la sưu tâ m nghiên cư u, ba o tô n va pha t triển nghê thuâ t dân gian dân tộc miê n nu i vu ng Viê t Bă c, xây dư ng ca c chương tri nh ca, mu a, nha c mang đâ m ba n să c ca c dân tộc thiểu sô vu ng Viê t Bă c. Biểu diê n phu c vu đô ng ba o chiê n sĩ ca nươ c va giơ i thiê u giao lưu văn hóa vơ i ca c nươ c trên trường quô c tê. Thư c hiê n nhiê m vu chi nh trị cu a mi nh, ha ng năm Nha ha t đa đi đê n nhiê u nơi vu ng sâu vu ng xa biểu diê n phu c vu đời sô ng tinh thâ n văn hóa, văn nghê cho nhân dân va nhâ n đươ c không i t ti nh ca m cu a ba con đô ng ba o dân tộc. Ngoa i ra Nha ha t còn thư c hiê n xuâ t să c tra ch nhiê m cu a mi nh khi đươ c

37 31 BVHTT & DL cử la đa i diê n cho văn hóa ca c dân tộc Viê t Nam tham dư ca c chương tri nh lơ n ta i nươ c ngoa i, gâ n đây nhâ t la tham dư Festival ta i Đư c, Pha p va Nga năm Nhâ n thư c đươ c vai trò va vị tri quan tro ng cu a mi nh nên tâ p thể ca n bộ, nghê sĩ, diê n viên Nha ha t luôn luyê n tâ p va biểu diê n hê t mi nh, thư c hiê n một ca ch tô t nhâ t nhiê m vu chi nh trị ma Đa ng va Nha nươ c giao phó Vai trò cu a ha t Then trong chương trình biê u diê n Nha ha t CMNDGVB có địa điểm ơ Tha i Nguyên - thuộc vị tri trung tâm cu a khu vư c Viê t Bă c, nơi tâ p trung đông đa o ba con dân tộc Ta y, Nu ng, đă c biê t la dân tộc Ta y. Đây cũng la một trong như ng li do không thể thiê u tiê t mu c ha t Then trong ca c chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t phu c vu nhân dân cu a Nha ha t. Đa nhiê u năm nay, trong một chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t tư phu t cu a Nha ha t (chương tri nh biểu diê n phu c vu chi nh trị va ca chương tri nh biểu diê n doanh thu) thường có tư hai đê n ba tiê t mu c ha t Then. Đô i vơ i ca c chương tri nh biểu diê n tư một tiê ng trơ lên, nhâ t la đô i vơ i chương tri nh phu c vu chi nh trị, hoă c chương tri nh đươ c pha t sóng trư c tiê p trên Truyê n hi nh đươ c Nha ha t đa m nhiê m độc lâ p thi không gian văn hóa nghê thuâ t Viê t Bă c gâ n như đươ c bao tru m toa n bộ chương tri nh. Trong đó Then đóng vai trò chu đa o trong ca c tiê t mu c ha t, dươ i da ng tiê t mu c hoă c ma n, ca nh đan xen vơ i ca c tiê t mu c Mu a va Nha c. Ca c tiê t mu c ha t Then cu a Nha ha t thường có nội dung ca ngơ i Đa ng, Ba c Hô ; Ca ngơ i chiê n công ca ch ma ng, ca nh đe p thiên nhiên, ti nh yêu con người..., va thường đươ c ha t vơ i ca hai thư tiê ng Kinh va tiê ng Ta y để kha n gia có thể hiểu đươ c nội dung Cơ sơ vâ t châ t va đội ngũ diê n viên Cơ sơ vâ t chất Nha ha t CMNDGVB la một trong như ng nha ha t trư c thuộc BVHTT & DL nên vê cơ sơ vâ t châ t cơ ba n Nha ha t đươ c trang bị kha đâ y đu. Nha ha t có

38 32 ca c phòng luyê n tâ p cho tư ng đoa n chuyên môn thoa ng ma t, riêng biê t va có ca c du ng cu đa o cu luyê n tâ p phu hơ p; Ca c trang thiê t bị âm thanh, a nh sa ng kha tô t. Thư c tê, nê u so sa nh vơ i một sô nha ha t kha c trư c thuộc Bộ như Nha ha t Ca mu a nha c Viê t Nam, Nha ha t Mu a rô i Viê t Nam ơ phương diê n na o đó Nha ha t CMNDGVB cũng có phâ n thiê t thòi hơn, có thể do vị tri ơ ca ch kha xa thu đô Ha Nội; Nhưng nê u so vơ i Đoa n nghê thuâ t cu a nhiê u ti nh khu vư c phi a Bă c thi như ng năm gâ n đây, Nha ha t đa đươ c trang bị cơ sơ vâ t châ t tương đô i tô t va phu hơ p nên điê u kiê n luyê n tâ p va biểu diê n cu a diê n viên cũng tô t hơn râ t nhiê u. Đă c biê t năm 2003, Bộ Văn hóa - Thông tin, nay la Bộ Văn hóa, Thể thao va Du lịch đa phê duyê t đâ u tư dư a n xây dư ng Nha ha t CMNDGVB. Dư a n đa chi nh thư c đươ c triển khai xây dư ng tư nga y 19 tha ng 10 năm 2012 vơ i tô ng nguô n vô n đâ u tư hơn 320 tỷ đô ng tư ngân sa ch Nha nươ c. Nha ha t CMNDGVB đươ c xây dư ng trên diê n ti ch khoa ng 1,1 ha va đươ c đa nh gia la một công tri nh kiê n tru c văn hóa mang tâ m vóc câ p vu ng. Dư a n đươ c đâ u tư xây dư ng vơ i quy mô tô ng qua t la Nha ha t đa năng phu c vu biểu diê n va thươ ng thư c ca c thể loa i nghê thuâ t sân khâ u cu a khu vư c Viê t Bă c, có ra p biểu diê n vơ i sư c chư a 1200 kha n gia, 2 ra p biểu diê n nhỏ mỗi ra p 200 ghê ngô i. Ra p biểu diê n chi nh đươ c trang bị âm thanh, a nh sa ng, nội thâ t thiê t bị biểu diê n, điê u hòa không khi va ma n hi nh Led. Bên ca nh đó la không gian cho viê c trưng ba y ca c đă c trưng văn hóa vâ t thể va biểu diê n ca c loa i hi nh văn hóa, nghê thuâ t dân gian vu ng miê n; Ca c khu dịch vu như bể bơi, nha xe, ra p chiê u phim Tha ng 9 năm 2016 ha ng mu c chi nh la nha biểu diê n đa hoa n tha nh hơn 90% khô i lươ ng công viê c. Dư a n dư kiê n hoa n tha nh va o giư a năm 2017 (Xin xem ta i hình a nh 1.8. Phụ lục 1, trang 92) Về hoa t động sưu tâ m, lưu trữ tư liê u hát Then Có thể nói Nha ha t CMNDGVB la nơi lưu trư ca c tư liê u vê ha t Then kha phong phu do có bê da y hơn 60 năm hoa t động sưu tâ m va ba o tô n ca c

39 33 châ t liê u nghê thuâ t dân gian vu ng Viê t Bă c. Tư năm 2006, Nha ha t đa lâ p nên Phòng Sưu tâ m chuyên sưu tâ m va lưu trư ca c băng đĩa, ta i liê u liên quan đê n nghê thuâ t dân gian cu a vu ng. Ngoa i ca c vô n Then să n có do cha ông để la i thi mỗi năm, thường va o dịp đâ u xuân va cuô i năm Nha ha t đê u cử như ng ca n bộ, diê n viên có chuyên môn kê t hơ p vơ i phòng Sưu tâ m đi đê n ca c vu ng la ng ba n ti m hiểu, quay phim, ghi che p tư liê u, ti m kiê m ca c châ t liê u Then để lưu giư la i Về kha năng cu a diê n viên Hiê n nay Nha ha t có ba Đoa n biểu diê n la Đoa n Ca, Đoa n Mu a va Đoa n Nha c vơ i tô ng sô lươ ng gâ n 100 diê n viên. Phâ n đông ca c diê n viên đang trong độ tuô i biểu diê n la người dân tộc Ta y ca c ti nh Viê t Bă c va hâ u hê t đê u đươ c đa o ta o, tô t nghiê p tư ca c trường nghê thuâ t chuyên nghiê p; Đó la một trong như ng điểm râ t thuâ n lơ i cho viê c tiê p câ n va hoa t động tâ p luyê n, biểu diê n nghê thuâ t dân gian vu ng Viê t Bă c cu a diê n viên. Qua qua tri nh thư c tê ơ Nha ha t CMNDGVB va ti m hiểu một sô Nha ha t, Đoa n nghê thuâ t kha c, chu ng tôi thâ y hâ u hê t diê n viên cu a Nha ha t CMNDGVB đê u có y thư c la m viê c va tâ p luyê n chuyên môn râ t chăm chi. Tiê ng luyê n đa n, luyê n ha t đươ c vang lên gâ n như đê u đă n đâ u giờ ha nh chi nh ca c nga y trong tuâ n không kể nă ng mưa. Một sô diê n viên Ca đươ c đa o ta o ta i trường Cao đẳng Văn hóa Nghê thuâ t Viê t Bă c thi đươ c ho c Đa n Ti nh va ha t Then, nhưng phâ n đa ca c diê n viên Ca, Nha c la đươ c đa o ta o tư ca c trường nghê thuâ t chuyên nghiê p kha c như Ho c viê n Âm nha c Quô c gia Viê t Nam, trường Đa i ho c Văn hóa Nghê thuâ t Quân đội, trường Cao đẳng Văn hóa Nghê thuâ t Tây Bă c va hâ u như không đươ c tiê p xu c vơ i ha t Then, Đa n Ti nh. Song nhờ có să n năng khiê u, cộng thêm có qua tri nh đươ c đa o ta o âm nha c cơ ba n ta i ca c trường va y thư c luyê n tâ p tô t ma kha năng tiê p thu ha t Then, Đa n Ti nh cu a nhiê u diê n viên khi vê la m viê c ta i Nha ha t la kha tô t.

40 34 Bên ca nh đó, có nhiê u diê n viên ngoa i chuyên môn chi nh râ t tô t còn có kha năng nhanh nha y trong phô i thuộc vơ i ca c đoa n chuyên môn kha c va đa t hiê u qua cao. Vi du như một sô diê n viên cu a Đoa n Ca có kha năng mu a va ử du ng Đa n Ti nh tô t, một sô diê n viên Đoa n Mu a la i có thể ha t kha va một sô diê n viên Đoa n Nha c la i có thể mu a va ha t Then giỏi. Một sô diê n viên có kha năng da n dư ng tiê t mu c, luôn đưa ra đươ c nhiê u y tươ ng hay khi da n dư ng tiê t mu c mơ i; Song do không đươ c đa o ta o cơ ba n nên hâ u hê t ca c y tươ ng vâ n la chă p va, không có hê thô ng Một sô ha n chế trong việc da n dư ng ha t Then Lâu nay chu ng ta vâ n quen vơ i quan niê m đi xem ha t, xem văn nghê chư chưa pha i la đi nghe ha t hay thươ ng thư c nghê thuâ t cu a đa i đa sô quâ n chu ng nhâ t la giơ i tre. Đô i vơ i ca c tiê t mu c ha t Then cu a Nha ha t CMNDGVB cũng vâ y, kha n gia đê n vơ i chương tri nh biểu diê n phâ n đông chi vi tò mò xem mâ y diê n viên ăn mă c quâ n a o dân tộc thê na o, ha t tiê ng dân tộc ra sao Chi nh vi vâ y, để điê u chi nh đươ c quan niê m đó theo chiê u hươ ng ti ch cư c thi câ n pha i thay đô i tri nh độ, nhâ n thư c va y thư c toa n diê n cu a ca kha n gia va như ng người hoa t động nghê thuâ t. Song đó la một nội dung lơ n, trong pha m vi luâ n văn chu ng tôi chi xin nêu ra một sô ha n chê nô i bâ t cu a ca c tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t cu a Nha ha t. Như ng ha n chê na y đa thư c sư a nh hươ ng không i t đê n châ t lươ ng cu a ca c tiê t mu c, va điê u đó cũng li gia i một phâ n ta i sao ha t Then chưa gây đươ c sư chu y va quan tâm cu a kha n gia Về hình thư c cu a diê n viên Có thể nói nê u xem một tô p nam (nư ) biểu diê n tiê t mu c ha t Then thi â n tươ ng đâ u tiên đô i vơ i kha n gia chi nh la hi nh thư c cu a tô p ha t, đươ c thể hiê n qua sư đô ng đê u vê hi nh thể cu a diê n viên, phu c trang, hóa trang Hiê n nay lươ ng diê n viên tre tuô i cu a Nha ha t tâ p trung chu yê u ơ Đoa n Mu a vơ i độ tuô i trung bi nh tử 20 đê n 28 va độ tuô i tư 25 đê n 37 tâ p

41 35 trung ơ Đoa n Ca va Nha c. Nhi n chung ca c diê n viên giư đươ c thanh să c kha tô t nhưng chưa có sư đô ng đê u vê hi nh thể. Một sô diê n viên nư cao trên 1,6m nhưng cũng có nhiê u diê n viên chi đa t trên 1,5m. Điê u đó dâ n đê n ti nh tra ng ca c diê n viên thâ p hơn pha i đi gia y cao gót trong khi mă c trang phu c truyê n thô ng Ta y. Như vâ y, sư chưa cân đô i vê chiê u cao cu a diê n viên đa dâ n đê n phâ n trang phu c cu a tô p diê n cũng bị lộn xộn, chưa đươ c chuyên nghiê p. Bên ca nh tô p nư thi tô p ha t nam tuy có sư tương đô i đô ng đê u hơn vê chiê u cao nhưng la i mă c pha i ti nh tra ng người gâ y, người be o qua la m cho đội hi nh cũng không đươ c đe p mă t. Đa la biểu diê n trên sân khâ u thi chu ng tôi nghĩ lô i hóa trang cu a diê n viên cũng la một vâ n đê câ n đươ c nhi n nhâ n va đa nh gia một ca ch nghiêm tu c. Mâ y năm gâ n đây, trường Cao đẳng Văn hóa Nghê thuâ t Viê t Bă c có ca c khóa da y trang điểm cho ho c sinh, sinh viên theo ho c khoa Biểu diê n cu a trường. Chu ng tôi cho ră ng đó la một hoa t động râ t ti ch cư c mang ti nh thư c tê, hỗ trơ cho ca c diê n viên tương lai sau khi ra trường va la m nghê biểu diê n. Ơ một sô nha ha t thuộc khu vư c Ha Nội cũng có quy định ro ra ng trong lô i hóa trang, trang điểm cu a diê n viên sao cho phu hơ p vơ i tư ng nội dung chương tri nh va tiê t mu c biểu diê n. Nhưng ơ Nha ha t CMNDGVB, chu ng tôi thâ y chưa có sư nhâ t qua n trong lô i hóa trang cu a diê n viên. Trong một tiê t mu c biểu diê n, hâ u hê t ca c diê n viên hóa trang theo sơ thi ch ca nhân, người ke ve ma u mă t xanh, người la i ke mă t đen. Có người da n mi người thi không. Cũng có người thi la i không ke ve hay điểm trang gi ngoa i tô chu t son môi. Chu ng tôi có đă t câu hỏi nhưng một sô diê n viên chi cười xòa nói nga i lă m va lên a nh đe n sân khâ u giô ng nhau hê t i ma. Nhưng thư c tê la kha n gia không mâ y khó khăn để nhâ n ra điê u đó. Chu ng tôi cho ră ng đa la một Nha ha t chuyên nghiê p thi câ n pha i chuyên nghiê p ngay tư khâu hi nh thư c cu a diê n viên Về các tiết mục hát Then

42 36 Các tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t cu a Nha ha t CMNDGVB chu yê u la Then mơ i. Đó la ca c ba i Then đươ c dịch sang tiê ng Kinh hoă c đă t lời mơ i theo điê u Then có să n va đươ c ha t vơ i ca hai thư ngôn ngư la tiê ng Ta y va tiê ng Kinh. Các bài Then nhâ t la Then nư đươ c ha t tô p, va thể hiê n trên một be có như ng qua ng kha cao câ n pha i pha trộn giư a gio ng thâ t va kỹ thuâ t gia thanh, nhưng nhiê u diê n viên thư c hiê n chưa tô t nên dâ n đê n ti nh tra ng không đô ng đê u trong châ t gio ng. Một sô diê n viên hơi qua trong viê c la m du ng kỹ thuâ t thanh nha c la m mâ t đi ne t tư nhiên mộc ma c cu a Then, va la m tiê ng Ta y khi pha t âm ra bị me o mó hoă c không ro ne t. Hi nh thư c biểu diê n cu a ca c tiê t mu c ha t Then nhiê u năm nay chưa có sư đô i mơ i. Ca c tiê t mu c vâ n chu yê u đươ c biểu diê n dươ i da ng tô p nam, tô p nư, tô p nam nư ngô i ghê hoă c đư ng đa n, ha t tư đâ u đê n cuô i ba i, hâ u như không có phu ho a gi thêm. Chi nh vi vâ y ma thường khi xem đê n tiê t mu c ha t Then thư hai la kha n gia đa có ca m gia c nha m cha n. Ti nh tra ng diê n viên sử du ng Đa n Ti nh dư a va o người kha c la kha phô biê n khi đê m cho ca c ba i ha t Then. Va một vâ n đê râ t quan tro ng nư a đó la ti nh tra ng ha t nhe p cu a ca c tiê t mu c Then. Đô i vơ i một sô chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t lơ n đươ c pha t sóng trư c tiê p trên kênh chi nh thô ng cu a Truyê n hi nh, yêu câ u độ chi nh xa c tư ng giây tư ng phu t để lên sóng, thi vơ i một sô tiê t mu c có ti nh châ t đă c biê t, diê n viên xuâ t hiê n trên sân khâ u chi để ghi hi nh có thể châ p nhâ n đươ c. Còn đô i vơ i một đơn vị hoa t động biểu diê n nghê thuâ t chuyên nghiê p thường nhâ t, thường niên, chu ng tôi cho ră ng không nên có ti nh tra ng ha t nhe p Quan niê m, nhâ n thư c cu a diê n viên đối vơ i hát Then Tuy đa sô diê n viên la con em dân tộc Ta y vu ng Viê t Bă c nhưng hâ u hê t đê u có chung suy nghĩ la ho đê n vơ i ha t Then bơ i vi đó la công viê c ho pha i la m khi vê Nha ha t. Ho có y thư c luyê n tâ p chăm chi cũng bơ i vi đó la

43 37 công viê c, không ai muô n bị đa nh gia la diê n viên lười biê ng. Tha i độ cu a ca c diê n viên la tư gia c chư không tư nguyê n, râ t i t diê n viên có ti nh yêu thư c sư vơ i Then. Tuy ca c diê n viên đươ c đa o ta o cơ ba n va râ t có y thư c la m viê c nhưng la i chưa ta o đươ c hiê u qua cho ca c tiê t mu c Then, dâ n đê n ti nh tra ng đa n vâ n pha i đa nh dư a, ha t vâ n pha i nhe p. Nhiê u diê n viên gia i thi ch vâ n đê na y ră ng li do đâ u tiên ho muô n vê la m viê c ta i Nha ha t la để gâ n gia đi nh hơn; Va khi tuyển du ng diê n viên, Nha ha t cũng đa không qua khă t khe trong yêu câ u sa ng ta o hoă c đòi hỏi xuâ t să c vê chuyên môn Nguyên nhân Vâ y vơ i một Nha ha t có cơ sơ vâ t châ t tô t, vô n Then phong phu ; Đội ngũ diê n viên đươ c đa o ta o cơ ba n, y thư c la m viê c chăm chi va kha năng tiê p thu ha t Then, Đa n Ti nh tô t thi đâu la nguyên nhân dâ n đê n châ t lươ ng nghê thuâ t cu a ca c tiê t mu c ha t Then chưa cao? Va ti nh yêu, sư say mê cu a nhiê u diê n viên đô i vơ i ha t Then nga y một phai dâ n? Chu ng tôi cho ră ng có nhiê u nguyên nhân, xin nêu ra ơ đây một sô nguyên nhân nô i bâ t. Nguyên nhân đâ u tiên, đó la Nha ha t chưa có ti nh quy chuâ n đô i vơ i đâ u va o: Nhiê u diê n viên đươ c tuyển du ng va o la m viê c thông qua bă ng câ p ma không có tô chư c ba o ca o, thi tuyển hay sa ng lo c vê chuyên môn. Tiêu chuâ n vê hi nh thể cũng không đươ c quy định ro ra ng dâ n đê n kê t qua la đội hi nh diê n viên người cao, người thâ p, người to, người be. Thư hai, hâ u hê t ca c diê n viên khi vê Nha ha t mơ i bă t đâ u la m quen vơ i ha t Then va Đa n Ti nh. Nhưng không có một nghê nhân hay một tha y na o đa m nhiê m viê c truyê n da y cho ca c diê n viên mơ i na y, ma chu yê u ca c em ho c mót la i tư ca c anh chị diê n viên đi trươ c. Viê c diê n viên cũ ba o la i cho diê n viên mơ i ca c điê u ha t, ca c ngón đa n tư lơ p na y đê n lơ p kha c dâ n đê n tình tra ng tam sao thâ t ba n ca c kỹ thuâ t. Ca ng vê sau ca ng có i t như ng diê n viên

44 38 chơi đa n tô t, va để xử ly chuâ n như ng luyê n la y trong ba i ha t cho ra châ t Then la i ca ng i t. Thư ba, đó la yêu câ u đô i vơ i tri nh độ chuyên môn chưa cao: Thư c tê Nhà hát râ t nghiêm tu c trong viê c yêu câ u diê n viên châ p ha nh nội quy, quy chê cu a Nha ha t, nhưng trong chuyên môn cu a diê n viên la i chưa thư c sư đòi hỏi cao. Vơ i li do la ca c tiê t mu c ha t Then khi biểu diê n ca tô p râ t khó để la m sân khâ u, vi pha i trang bị nhiê u micro va cha y micro cho tiê t mu c kha rườm ra, nên ca c tiê t mu c ha t Then đê u đươ c thu âm să n. Tiê t mu c đươ c thu âm để nhe p trên sân khâ u đa la khó châ p nhâ n, nhưng vâ n có diê n viên còn không ca thuộc lời va thê tay khi đa n để nhe p ma vâ n đươ c lên sân khâ u. Chưa kể đê n viê c trong một sô chương tri nh Nha ha t sử du ng nhiê u diê n viên mu a ca i că m va o tiê t mu c chu yê u để diê n cho đe p đội hi nh, vi diê n viên Ca xịn vê hi nh thể không đươ c đô ng đê u Thư tư, ca c tiê t mu c ha t Then thường đươ c da n dư ng theo kiểu tư pha t, chu yê u la do ca c diê n viên Ca tư thô ng nhâ t đội hi nh, tuyê n di chuyển vơ i nhau ma chưa có kịch ba n hay người na o có chuyên môn da n dư ng đa m nhiê m. Phâ n hỗ trơ cu a âm thanh, a nh sa ng khi biểu diê n trên sân khâ u đô i vơ i tiê t mu c cũng đươ c điê u chi nh theo kiểu a o a o không có kịch ba n chi tiê t cho tiê t mu c. Thư năm, nhiê u diê n viên pha i kiêm nhiê m ca c công viê c kha c nhau dâ n đê n ti nh tra ng không chuyên tâm va o chuyên môn chi nh. Có thể nhâ n thâ y, nguyên nhân quan tro ng nhâ t đó la Nha ha t chưa có sư quan tâm, đâ u tư thi ch đa ng va đu ng nghĩa cho ha t Then. Vơ i như ng thuâ n lơ i cu a Nha ha t, để ca c tiê t mu c ha t Then ta o đươ c dâ u â n, thu hu t sư quan tâm cu a đông đa o quâ n chu ng va ta o cho diê n viên sư say mê nhiê t huyê t, chu ng tôi cho ră ng vâ n đê đâ u tiên Nha ha t câ n quan tâm đó la yê u tô con người: Nên sử du ng đu ng người, đu ng viê c, tra nh ti nh tra ng một diê n viên

45 39 pha i kiêm nhiê m qua nhiê u nhiê m vu. Có khen thươ ng, tra ch pha t, động viên kịp thời đô i vơ i diê n viên. Câ n pha i nhâ n ma nh ră ng mỗi ca nhân diê n viên đê u có một thê ma nh riêng, nê u biê t trân tro ng, đâ u tư va khai tha c thê ma nh â y se có đươ c kê t qua râ t tô t. Nha ha t nên pha t động phong tra o sa ng ta c va da n dư ng ha t Then trong toa n thể anh em diê n viên; Như ng pha t kiê n, sa ng ta o, như ng tiê t mu c da n dư ng hay có thể đưa va o chương tri nh biểu diê n. Như vâ y, vư a đô i mơ i đươ c chương tri nh, tiê t mu c vư a ta o đươ c sư hư ng khơ i, khi ch lê la m viê c va sa ng ta o cho diê n viên. Nha ha t nên đâ u tư cho một sô diê n viên có kha năng da n dư ng đi ho c tâ p, nghiên cư u vê da n dư ng để chu động đươ c trong vâ n đê da n dư ng ca c tiê t mu c trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t. Vâ n đê câ n quan tâm thư hai đó la châ t lươ ng nghê thuâ t: Trươ c tiên chu ng tôi cho ră ng câ n pha i khă c phu c ti nh tra ng ha t nhe p. Để có thể đa n thâ t, ha t thâ t trên sân khâ u thi yêu câ u chuyên môn đô i vơ i diê n viên pha i hê t sư c nghiêm tu c, tư khâu tâ p luyê n ha ng nga y đê n biểu diê n thâ t đê u pha i có châ t lươ ng. Ca c tiê t mu c biểu diê n nên đươ c thu âm, quay video la i để nghiên cư u ho c tâ p ru t kinh nghiê m một ca ch triê t để. Nha ha t nên quan tâm va đâ u tư da n dư ng chi tiê t cho ca c tiê t mu c ha t Then tư khâu đa n, ha t, phu ho a, kỹ năng diê n xuâ t, trang phu c, đa o cu, kịch ba n âm thanh a nh sa ng va ba i tri sân khâ u cho chuyên nghiê p hơn. Ngoài ra, Nha ha t cũng nên có thêm như ng chương tri nh thu hu t ca c ta c gia, ca c nha c sĩ bên ngoa i sa ng ta c va da n dư ng tiê t mu c mơ i để ha t Then thêm phong phú Tiê u kê t Có thể nói ha t Then vư a la một sinh hoa t ti n ngưỡng, vư a la một thể loa i âm nha c dân gian đă c să c cu a đô ng ba o dân tộc Ta y, Nu ng.

46 40 Đô i vơ i đô ng ba o ca c dân tộc Ta y, Nu ng vu ng Viê t Bă c; ha t Then đa gă n bó vơ i ho tư râ t lâu đời, la niê m tư ha o, va đươ c đô ng ba o trao truyê n cho nhau qua nhiê u thê hê. Nga y nay ha t Then vâ n còn đươ c lưu giư va lan tỏa đê n tâ n một sô khu vư c như Tây Nguyên, tha nh phô Hô Chi Minh theo qua tri nh giao lưu va định cư cu a đô ng ba o. Điê u đó chư ng tỏ sư c sô ng trường tô n cu a ha t Then trong đời sô ng tinh thâ n cu a đô ng ba o dân tộc. Tuy nhiên, trong thời ky mơ cửa hội nhâ p hiê n nay, sư du nhâ p va xuâ t hiê n cu a nhiê u dòng nha c mơ i, nha c ngoa i đa la m cho đông đa o người nghe nha c đă c biê t la giơ i tre không mâ y quan tâm đê n âm nha c dân gian. Để đưa ha t Then đê n vơ i đông đa o quâ n chu ng va đươ c quâ n chu ng đón nhâ n một ca ch trân tro ng, yêu thi ch la ca một vâ n đê khó khăn. Qua kha o sa t, chu ng tôi nhâ n thâ y viê c ba o tô n va pha t triển ha t Then ơ Nha ha t CMNDGVB đa đươ c đơn vị thư c hiê n theo đu ng chư c năng nhiê m vu va đa ba m sa t theo đường lô i, chu trương chi nh sa ch cu a Đa ng va Nha nươ c đê ra. Tuy nhiên, để qua ng ba rộng ra i ha t Then va đươ c quâ n chu ng quan tâm, đón nhâ n; Qua thư c tra ng ha t Then ơ Nha ha t CMNDGVB, một trong như ng vâ n đê chu ng tôi nhâ n thâ y la nên có như ng biê n pha p cu thể để nâng cao châ t lươ ng ca c tiê t mu c ha t Then, trong đó biê n pha p da n dư ng ca c tiê t mu c ha t then la râ t quan tro ng. Đây cũng chi nh la li do ma chu ng tôi đưa ra biê n pha p da n dư ng ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t ơ chương 2.

47 41 Chương 2 BIỆN PHÁP DÀN DỰNG TIÊ T MU C HÁT THEN TRONG CHƯƠNG TRI NH BIÊ U DIỄN NGHỆ THUẬT 2.1. Khâu chuâ n bi cu a người dàn dư ng Trươ c khi tiê n ha nh da n dư ng tiê t mu c ha t Then thi viê c đâ u tiên cu a người da n dư ng la câ n pha i nă m rõ được chu đề, nội dung cu a chương trình biểu diê n nghê thuâ t để lư a cho n ba i ha t Then cho phu hơ p vơ i tô ng thể cu a chương tri nh. Ơ khâu lựa chọn bài hát, ngoa i viê c cho n lư a như ng ba i Then đa m ba o nội dung tư tươ ng ti ch cư c va ba m sa t chu đê thi còn câ n pha i đa m ba o ti nh nghê thuâ t bơ i ve đe p cu a ca tư, giai điê u, tiê t tâ u cũng có vị tri quan tro ng ta o nên châ t lươ ng nghê thuâ t cu a tiê t mu c. Sau khi đa lư a cho n đươ c ba i ha t phu hơ p vơ i chương tri nh, người da n dư ng câ n pha i phác tha o y tươ ng sẽ dàn dựng đô i vơ i ba i ha t như: Ba i ha t se đươ c da n dư ng vơ i sô lươ ng bao nhiêu diê n viên (nam, nư ), trang phu c ra sao, có ha t be hay không, đội hi nh di chuyển thê na o, có sử du ng mu a phu ho a hay không, y tươ ng cu a phâ n hỗ trơ kỹ thuâ t âm thanh, a nh sa ng cho ba i ha t, Ơ khâu lựa chọn diê n viên câ n căn cư va o ca c yê u tô nhâ t định như: Sô lươ ng người, kha năng âm nha c (ca ha t, đa n), sư cân đô i vê ngoa i hi nh để có sư lư a cho n, să p xê p đô ng đê u, ha i hòa. Kha năng ca ha t va châ t gio ng: Đô i vơ i ca c ba i ha t tô p thi nên có chia be để tra nh sư đơn điê u, nha m cha n. Tuy nhiên không pha i người ha t na o cũng ha t be đươ c, chi nh vi vâ y câ n ti m ra như ng diê n viên có kha năng âm nha c tô t, khi ha t không bị lâ n be hoă c bị a nh hươ ng cu a như ng be kha c. Nhưng thông thường, Then đươ c ha t ơ qua ng âm vư c kha cao, nhâ t la vơ i Then nư. Chi nh vi vâ y nên căn cư thêm va o loa i gio ng va tâ m cư gio ng để phân chia be cho hơ p ly. Vi du : Cho n một sô diê n viên có châ t gio ng đô ng đê u, âm să c thanh, cao, trong sa ng để đa m nhiê m phâ n be chi nh va be cao; Một sô gio ng trung hoă c trâ m, đu c hơn thi đa m nhiê m ca c phâ n be thâ p.

48 42 Kha năng đa n: Vi một sô diê n viên cu a Nha ha t khi đa nh Đa n Ti nh đê m cho ca c ba i ha t Then vâ n pha i dư a va o người kha c; Chi nh vi vâ y ma trươ c mă t, để ca i thiê n vâ n đê na y nên cho n như ng diê n viên có tay đa n tô t đa m nhiê m như ng phâ n chi nh như ca c câu da o va ca c câu cha y ti a nô i bâ t. Ca c diê n viên còn la i se giư vai trò như như ng người đê m cho người chơi chi nh. Ngoa i viê c căn cư va o kha năng âm nha c cu a diê n viên, câ n lư a cho n vê ngoa i hi nh để có một đội hi nh đô ng đê u. Hươ ng dâ n cho diê n viên tìm hiê u về tiết mục Then: Qua nghiên cư u chu ng tôi nhâ n thâ y 6 ti nh thuộc khu vư c Viê t Bă c, ti nh na o cũng có người dân tộc Ta y, Nu ng vơ i ca c điê u Then râ t đă c trưng. Chi nh vi vâ y ma trươ c khi da y ha t câ n chu y phâ n giơ i thiê u va gia i thi ch cho diê n viên hiểu vê nguô n gô c xuâ t xư cũng như nội dung, đă c điểm, ti nh châ t vu ng miê n cu a ba i Then se da n dư ng. Khi diê n viên đa hiểu đươ c tinh thâ n cu a ba i Then, qua tri nh da n dư ng chi tiê t đô i vơ i ba i Then se thuâ n lơ i, va hiê u qua biểu diê n trên sân khâ u cu a tiê t mu c se tô t hơn. Vi du : Khi chuâ n bị da n dư ng biểu diê n tiê t mu c hát Then Đường vê ba n, người da n dư ng câ n giơ i thiê u cho diê n viên hiểu đây la một điê u Then cu a dân tộc Ta y phi a Đông ti nh Cao Bă ng. Then Cao Bă ng bao gô m nhiê u la n điê u, trong đó có Then miê n Tây dịu ngo t, mê m ma i, dung dị như người thiê u nư. Đô i la i, Then miê n Đông câ t lên ma nh me, giai điê u nhịp điê u rộn ra ng, tinh thâ n phóng khoa ng như ca c cha ng trai tuâ n tu, ta i ba. Ba i Then Đường vê ba n thuộc 1 trong 7 la n điê u Then miê n Đông cu a ti nh Cao Bă ng. Đây la một la n điê u du xuân, lê hội vơ i nhịp điê u nhanh, vui tươi, phâ n khơ i. Ngoa i sư giơ i thiê u, gia i thi ch vê tiê t mu c Then, chu ng tôi cho ră ng Nha ha t có thể mời thêm một sô nghê nhân dân gian chuyên vê ha t Then biểu diê n ba i Then câ n da n dư ng cho diê n viên tham kha o. Bên ca nh đó, Nha ha t cũng nên khuyê n khi ch diê n viên tư ti m hiểu thêm ca c điê u Then qua sa ch ba o, Internet, đĩa CD,VCD Viê c đươ c ho c nghê nhân va tư ti m hiểu thêm

49 43 ca c điê u Then se la m phong phu thêm vô n Then cho ba n thân diê n viên, tăng thêm sư hiểu biê t va ti nh yêu đô i vơ i nghê thuâ t dân tộc. Đă c biê t, nó giu p cho ca c diê n viên ru t kinh nghiê m, nâng cao châ t lươ ng vê kỹ thuâ t ha t va phong ca ch biểu diê n ca c tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t cu a Nha ha t Dàn dư ng tiê t mu c hát Then Khi tiê n ha nh da n dư ng tiê t mu c ha t Then, câ n đa m ba o chu tri nh da n dư ng vơ i ca c lưu y cu thể, chi tiê t cho tư ng phâ n như: Da n dư ng phâ n ha t, phâ n đê m đa n cũng như phâ n diê n xuâ t Kỹ thuâ t va phong ca ch biê u diê n ha t Then Hâ u hê t diê n viên Ca cu a Nha ha t CMNDGVB có gio ng ha t kha tô t, ho đươ c đa o ta o chi nh quy ta i ca c trường nghê thuâ t chuyên nghiê p nên nhi n chung ca c diê n viên đê u có kỹ thuâ t thanh nha c cơ ba n. Đó la một trong như ng yê u tô quan tro ng trong ca ha t. Tuy nhiên, để ca c kỹ thuâ t đó phu hơ p vơ i châ t liê u Then Ta y, khi giai điê u, lời ca câ t lên se truyê n ta i đươ c ca m xu c cu a điê u Then; Va để cho viê c da n dư ng va biểu diê n phâ n ha t Then đươ c hiê u qua, không mâ t qua nhiê u thời gian, chu ng tôi xin có một va i lưu y trong phâ n ha t như sau: Học thuộc lơ i hát và giai điê u Muô n biểu diê n tô t ba i ha t Then, trươ c tiên ca c diê n viên câ n ho c thuộc lòng lời va giai điê u cu a ba i ha t. Người Ta y sinh sô ng ra i ra c nhiê u ơ một sô ti nh thuộc khu vư c Viê t Bă c. Nhi n chung tiê ng Ta y ơ ca c ti nh như Tuyên Quang, Tha i Nguyên, Bă c Ka n có thể nói va nghe đươ c kha nhiê u tiê ng cu a nhau, nhưng tiê ng Ta y ơ Cao Bă ng nghe nă ng hơn vê pha t âm va có như ng âm gió nhiê u hơn. Vi du : Tư hoa (nói vê ca c loa i hoa) trong tiê ng Kinh đươ c tiê ng Ta y ơ Tuyên Quang pha t âm la gióoc, nhưng tiê ng Ta y ơ Cao Bă ng la i pha t âm la bi ooc. Hoă c khi nói đê n thiê u nư mơ i lơ n ơ Tuyên Quang, Tha i Nguyên, Bă c Ka n

50 44 người ta go i la lu c thao, nhưng tiê ng Ta y ơ Cao Bă ng ho la i pha t âm kha c một chu t la lu c slao Chi nh vi vâ y ma trong qua tri nh ho c điê u Then cu a ca c ti nh, diê n viên câ n ghi che p lời ha t dươ i da ng phiên âm sang tiê ng Kinh thâ t câ n thâ n, chuâ n xa c để pha t âm cho đu ng. Còn đô i vơ i một sô diê n viên la người dân tộc biê t tiê ng Ta y cũng pha i chu y : Điê u Then cu a địa phương na o thi pha t âm cho đu ng vơ i địa phương đó, không bị lâ n vơ i ca ch pha t âm cu a địa phương mi nh. Sao cho một ba i ha t Then khi đươ c ha t lên vơ i ca lời Kinh va lời Ta y đê u pha i đa m ba o âm thanh nghe go n ga ng, đâ y đă n, trau chuô t va lời ca nghe ro ra ng, sa ng su a. Khi ho c giai điê u Then, quan tro ng nhâ t la như ng chỗ luyê n la y. Hâ u hê t diê n viên ca, nha c cu a Nha ha t vơ i tri nh độ đo c nha c kha tha nh tha o thi nên có người ky âm la i ca c ba i ha t Then hoă c soa n ca c khu c Then tha nh ba n phô hoa n chi nh để diê n viên tư xươ ng âm va vỡ ba i ha t, không nên hoa n toa n da y va ho c ha t theo kiểu truyê n khâ u như trươ c đây. Bơ i vi nê u hoa n toa n ho c ha t Then theo kiểu truyê n khâ u thi ca c diê n viên se dâ n mâ t đi kha năng tư duy trong kỹ năng đo c nha c va vỡ ba i, chưa kể có thể mỗi diê n viên (diê n viên mơ i) la i đươ c ca c anh chị đi trươ c truyê n da y ha t cho theo một kiểu. Ca c tiê t mu c Then cu a Nha ha t hâ u hê t đươ c da n dư ng ơ da ng Then mơ i, có tiê t tâ u, giai điê u ro ra ng nên viê c ky âm la i la hoa n toa n có thể la m đươ c. Hơn nư a, viê c ky âm la i có thể gia i quyê t đươ c hâ u hê t như ng chỗ luyê n la y, giu p diê n viên có thể ha t một ca ch thô ng nhâ t, không bị ti nh tra ng mỗi người luyê n một kiểu. Diê n viên se thư c hiê n phâ n tư ho c ha t theo ba n nha c ơ nha. Như ng chỗ câ n luyê n la y va chi nh sửa kỹ thuâ t ha t cho phu hơ p vơ i lô i ha t dân gian mươ t ma, ha t ra châ t Then cu a diê n viên se đươ c người hươ ng dâ n chi nh sửa trong qua tri nh da n dư ng chi tiê t. Điê u đó giu p tiê t kiê m đươ c râ t nhiê u thời gian cho qua tri nh da n dư ng tiê t mu c. Va khi đó cũng la lu c câ n sử du ng phương pha p truyê n da y ha t Then theo kiểu truyê n khâ u.

51 Phong cách biê u diê n hát Then Ca c tiê t mu c ha t Then cu a Nha ha t vâ n thường đươ c biểu diê n dươ i da ng tô p hát đô ng đều một be tư đâ u đê n cuô i. Thư c châ t đây la một ca ch ha t tương đô i khó, nó phu hơ p vơ i ca c ba i Then có giai điê u đê u đê u, ô n định, râ t i t hoă c không có cao tra o. Nê u vâ n giư nguyên tiê t mu c va không thay đô i ca ch ha t thi để phâ n ha t có châ t lươ ng câ n chu y cho n lư a như ng diê n viên có tâ m cư gio ng va châ t gio ng giô ng nhau. Ngoa i ca ch ha t đô ng đê u như trên, cũng có thể cho n một sô ba i Then mang châ t liê u cu a Then Cao Bă ng, La ng Sơn, Bă c Ka n để da n dư ng phâ n ha t vơ i nhiê u da ng kha c như ha t đô i đa p, ha t să c tha i hoă c ha t be, ta o nên như ng tiê t mu c ha t Then vơ i hi nh thư c, ma u să c kha c nhau, thêm phong phu cho chương tri nh biểu diê n: Hát đối đáp phu hơ p vơ i như ng giai điê u Then vui tươi, không khi âm nha c tưng bư ng, rộn ra ng; Thường mang nội dung y nghĩa vê mu a xuân, lê hội, ti nh yêu nam nư Ca c tiê t mu c đươ c da n dư ng theo hi nh thư c na y thường ta o cho người xem ca m gia c vui ve, thi ch thu. Ca ch ha t đô i đa p cũng có thể sử du ng đươ c hâ u hê t ca c châ t gio ng bă ng ca ch nhóm ca c châ t gio ng giô ng nhau khi phân chia câu ha t đô i đa p. Vi du, trong một ba i ha t đô i đa p giư a nam va nư : Ơ câu đô i đa p đâ u tiên sử du ng hai nhóm có gio ng trong sa ng cu a nam va nư ; Lâ n đô i đa p thư hai có thể sử du ng nhóm gio ng hơi trâ m va â m; Lâ n thư ba có thể sử du ng nhóm gio ng sa ng đô i la i vơ i nhóm gio ng trâ m â m Hát bè phu hơ p vơ i nhiê u giai điê u Then va sử du ng đươ c tô i đa ca c tâ m cư gio ng. Gio ng cao, sa ng thường đa m nhiê m cho giai điê u chi nh cu a ba i Then, như ng gio ng ơ tâ m âm vư c thâ p hơn có thể đa m nhiê m phâ n bè bass và ca c be phu. Tuy nhiên ha t be tương đô i khó. Vơ i như ng diê n viên không giư be tô t se dê bị lâ n hoă c chê ch be. Bơ i vâ y, câ n lư a cho n như ng diê n viên có kha năng giư cao độ, tiê t tâ u tô t, đa m ba o đươ c be cu a mi nh. Ha t be chuâ n

52 46 thường mang đê n cho kha n gia ca m gia c thu vị, đô i vơ i một sô kha n gia i t nghe hoă c nghe ha t be lâ n đâ u thâ m chi còn ca m thâ y râ t tò mò. Thông thường, ca c ca khu c thường sử du ng be ơ như ng đoa n cao tra o hoă c điê p khu c; Đô i vơ i ca c ba i ha t Then, người da n dư ng cũng có thể phô i thêm hai hoă c ba be ơ một sô đoa n phu hơ p, nhưng cũng có thể phô i be ơ ngay câu đâ u tiên, be ơ câu cao tra o hoă c ơ câu kê t ba i ha t để tra nh sư đơn điê u nha m cha n. Vi du ha t be ơ ngay câu đâ u tiên cu a ba i ha t: Hay vi du be trong một câu ha t châ m ra i, ti nh châ t nhă n nhu : Hát có să c thái, biê u ca m la râ t câ n thiê t va nên la mu c tiêu hươ ng tơ i cu a tâ t ca ca c tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t cu a Nha ha t. Ca c tiê t mu c cho du đươ c da n dư ng dươ i da ng tô p ha t đô ng đê u, ha t be, hay ha t đô i đa p thi cũng câ n pha i có să c tha i, thể hiê n tô t nội dung, ti nh châ t âm nha c, phong ca ch biểu diê n cu a ba i Then. Khi da n dư ng phâ n ha t dươ i da ng ha t să c tha i, người da n dư ng câ n yêu câ u diê n viên đâ u tiên la pha i ha t chuâ n vê cao độ, tiê t tâ u, pha t âm; Sau đó la ca c xử ly chi tiê t vê âm lươ ng (to, nhỏ), ma u să c cu a âm thanh ca tư, câu ha t, đoa n nha c. Hay nói ca ch kha c la diê n viên ha t la m sao để qua ca c ca tư, câu ha t, giai điê u người nghe nê u không hiểu ngôn ngư Ta y thi cũng có thể ca m nhâ n đươ c ba i na y vui, ba i kia

53 47 buô n, chỗ na y ngo t nga o sâu lă ng, đoa n kia ma nh me khi thê. Người nghe có thể nhâ n thâ y sư kha c biê t giư a ca c thể loa i ha t Then kha c nhau Ky thuâ t hát Yê u điểm cu a ca c diê n viên trong kỹ thuâ t ha t Then đó la ca ch sử du ng pha trộn giư a gio ng thâ t va gio ng gia thanh chưa đươ c tô t. Thâ m chi có một sô diê n viên chi ha t đươ c gio ng thâ t, va ngươ c la i có va i diê n viên la i chi ha t đươ c gio ng gia thanh. Chi nh vi vâ y, để khă c phu c ti nh tra ng na y trươ c khi tiê n ha nh ho c ha t người hươ ng dâ n nên cho diê n viên tâ p luyê n thanh nhiê u, nhâ t la tư âm F1 trơ lên để diê n viên tâ p chuyển giư a gio ng thâ t sang gia thanh. (Trường hơ p vâ n không thể khă c phu c đươ c thi pha i sử du ng ca c gio ng hát na y trong như ng ba i ha t có chia be se có hiê u qua ). Như ng ba i luyê n thanh pha trộn gio ng thâ t va gia thanh se bao gô m trong đó ca c kỹ thuâ t luyê n hơi thơ (lâ y hơi, đâ y hơi), ca ch mơ khâ u hi nh (giu p âm thanh thoa t ra), va vị tri âm thanh (định vị âm thanh chuâ n). Vê cơ ba n ca c kỹ thuâ t na y đa đươ c ca c diê n viên ho c ơ trường chuyên nghiê p, song để cho phu hơ p vơ i hát Then - thể loa i ha t dân gian ma khi vê Nha ha t hâ u hê t ca c diê n viên mơ i đươ c la m quen thi câ n pha i điê u chi nh một va i điểm trong phâ n kỹ thuâ t ha t. Hơi thơ Viê c re n luyê n kỹ năng xử ly hơi thơ tư c la kỹ thuâ y lâ y hơi va đâ y hơi râ t quan tro ng cho sư đô ng đê u va chuâ n xa c cu a âm thanh. Thông thường khi lâ y hơi, môi hơi he nơ tư nhiên hơi thơ hi t va o se qua ca mũi va miê ng. Va khi đâ y hơi trên cơ sơ hơi thơ đươ c ghi m la i, tâ p pha t ra âm thanh vơ i phu âm, dâ n đưa hơi thơ theo âm thanh đó pha t ra đê u đă n, không giâ t cu c, không qua nhỏ. Đa sô ca c ba i Then có giai điê u mươ t ma, đă m thă m vơ i ca ch ha t liê n tiê ng nên ca ch lâ y hơi thường la sâu, nhe va nhịp nha ng giư a ca c câu ha t.

54 48 Đô i vơ i một sô ba i ha t Then sử du ng lô i ha t nhanh có nhịp ha t dô n dâ p thi câ n lâ y hơi nhanh, nhe va pha i đa m ba o đu sâu, cũng có thể lâ y hơi trộm trong một sô câu ha t nhanh va da i. Đô i vơ i như ng ba i ha t da ng ngâm ngơ i, kể chuyê n da n tra i câ n lâ y hơi sâu, ne n cơ bu ng va tiê t chê hơi thơ tư tư thi mơ i đu hơi cho câu ha t. Khâ u hình Vê hi nh thư c, ha t Then không đòi hỏi khâ u hi nh pha i mơ to kiểu ha t kỹ thuâ t thanh nha c như opera, hơ p xươ ng hay ca c ca khu c mơ i sử du ng kỹ thuâ t thanh nha c cao. Khi ha t Then miê ng nên mơ độ vư a pha i; Môi, ha m ê ch va lưỡi câ n mê m ma i, linh hoa t để ca tư pha t ra đươ c ro ra ng, thoa i ma i tư nhiên. Vị tri âm thanh Âm thanh pha t ra có đe p, có vang hay không phu thuộc va o vị tri âm thanh pha t ra. Đô i vơ i một người ha t tô t, khi nghe ho c ha t, chu ng ta se ca m nhâ n đươ c âm thanh không pha t ra bă ng miê ng ma pha t ra ơ đâu đó cao hơn như ơ đâ u, ơ hô c mũi, ơ tra n Hiê n tươ ng na y la do ca c xoang trên mă t ta o nên cộng hươ ng. Đô i vơ i ha t Then, diê n viên câ n biê t cân bă ng hơi thơ, khâ u hi nh va sư chuyển động cu a toa n cơ thể để ta o ra vị tri âm thanh tư nhiên, gâ n gũi, mộc ma c va thoa i ma i nhâ t Đệm Đa n Ti nh Ha t Then sử du ng Đa n Ti nh để đê m cho người ha t. Tu y theo tiê t mu c Then la ha t đơn hay ha t tô p ma sử du ng một, hai, hay nhiê u Đa n Ti nh đê m theo. Khi đê m đa n cho ha t Then, Đa n Ti nh đóng vai trò như một gio ng ha t thư hai bô trơ cho gio ng ha t cu a người diê n xươ ng. Ngoa i yê u tô biểu diê n giai điê u, hòa âm, giư nhịp ha n chê cu a Đa n Ti nh la không ngân đươ c da i, chi nh vi vâ y kỹ năng sử du ng Đa n Ti nh trong đê m cho ha t Then la râ t quan tro ng. Một sô i t diê n viên cu a Nha ha t CMNDGVB có thể chơi tha nh thu c Đàn Ti nh, còn la i đa sô la có thể đa n nhưng chưa hoa n toa n chu động ma vâ n pha i

55 49 dư a va o người kha c. Một sô diê n viên thâ m chi còn chưa biê t ca ch lên dây hoă c tai không nghe đươ c cao độ chuâ n cu a 3 dây cu a Đa n Ti nh, nhâ t la dây giư a nên vâ n pha i nhờ người kha c lên dây hộ. Chi nh vi vâ y, câ n lưu y một va i điểm trong khi da n dư ng phâ n đê m đa n Cách lên dây Yêu câ u đâ u tiên đô i vơ i diê n viên khi câ m va o Đa n Ti nh để đê m cho ha t Then la pha i biê t ca ch lên dây đa n. Vê ly thuyê t thi có hai ca ch lên dây, đó la tu y va o ba i ha t theo điê u Ta ng Bô c hay Ta ng Nă m ma lên dây theo qua ng bô n đu ng hoă c qua ng năm đu ng (ti nh giư a dây tiê n va dây hâ u). Khi chuyển tư qua ng bô n đu ng sang qua ng năm đu ng thi vă n dây hâ u giư nguyên dây tiê n, dây giư a luôn giư nguyên vị tri va ca ch dây tiê n một qua ng 8. Nhưng khi thư c hiê n, nhiê u diê n viên không thể tư nghe đươ c cao độ cu a dây đa n dâ n đê n viê c dây đa n phô chênh, nghe râ t pha n ca m khi ca c đa n hòa cu ng nhau. Để ca i thiê n ti nh tra ng na y, nên hươ ng dâ n cho diê n viên ca ch lâ y dây dư a va o đa n piano. Trường hơ p không có đa n piano thi pha i định một âm chuâ n sau đó hươ ng dâ n diê n viên đo c xươ ng âm lâ n theo qua ng bô n đu ng hoă c qua ng năm đu ng để lâ y dây. Nga y nay, ca c ma y móc kỹ thuâ t hỗ trơ cho âm nha c cũng râ t pha t triển nên ma y lên dây đươ c sa n xuâ t va ba y ba n nhiê u. Vi thê, diê n viên nê u không thể tư lên dây cũng có thể du ng biê n pha p nhờ đê n ma y móc giu p đỡ, còn không thi trường hơ p xâ u nhâ t vâ n la người kha c pha i lên dây hộ Tư thế chơi đàn Tư thê chơi đa n cũng la một trong như ng điểm câ n chu y khi da n dư ng phâ n đê m đa n cho tô p ha t Then. Nê u một tiê t mu c ha t Then đươ c biểu diê n vơ i đội hi nh xộc xê ch, người câ m đa n bên pha i, người câ m đàn bên trái nghiêng nga, lộn xộn chă c hẳn không kha n gia na o muô n xem. Đô i vơ i Nha ha t chuyên nghiê p, tư thê chơi đa n cũng câ n pha i đô ng đê u, đe p mă t. Tu y tư ng ba i ha t va y tươ ng sa ng ta o ma người da n dư ng có thể cho diê n viên ngô i, đư ng, khoanh chân ngô i chiê u hoă c cũng có thể vư a di chuyển

56 50 vư a đa n. Đa n Ti nh nên luôn đươ c câ m nghiêng vê phi a bên tay tra i cu a diê n viên, mă t đa n hươ ng vê phi a trươ c, du ng tay pha i để ga y theo tư thê truyê n thô ng. Tuy nhiên câ n quy định ro ra ng tay tra i câ m câ n đa n pha i ngang mă t, độ nghiêng khoa ng 40 độ so vơ i cơ thể diê n viên, mă t đa n pha i luôn hươ ng vê phi a kha n gia. Ca c ngón tay tra i khi bâ m nô t pha i khum la i không đươ c lòe xòe ca c ngón trông râ t xâ u. Nê u da n dư ng tiê t mu c ha t Then cho diê n viên ơ tư thê ngô i trên ghê : Ca c diê n viên câ n ngô i thẳng lưng va ta o góc nghiêng khoa ng 35 độ vê phi a bên pha i so vơ i tâ m mă t nhi n thẳng cu a kha n gia. Nê u la tư thể ngô i vơ i hai chân vă t che o nhau, câ n quy định chân vă t phi a trên la chân tra i, va đă t đa n ơ vị tri trên đu i cu a chân pha i thâ p hơn. Như thê mă t đa n se thuâ n lơ i quay ra phi a ngoa i kha n gia va ta o cho đa n Ti nh có một điểm tư a nhâ t định, tra nh sư cô xê dịch khi ga y đa n. Nê u la tư thê ngô i vơ i hai chân chu m bă ng nhau, câ n đă t đa n ơ vị tri trên đu i nơi sa t ca nh sườn bên pha i cu a chân pha i. Nê u da n dư ng tiê t mu c ơ tư thê ngô i khoanh chân (xê p bă ng): Chi nên sử du ng khi da n dư ng cho tô p Then nam. Ơ tư thê na y, ca c diê n viên nên ngô i thẳng theo hươ ng đô i diê n vơ i kha n gia. Đa n Ti nh cũng câ n pha i đươ c câ m nghiêng vê bên tra i. Nê u da n dư ng tiê t mu c vơ i đội hi nh có sư di chuyển giư a ngô i ghê, ngô i xê p bă ng va đi la i trên sân khâ u: Tuy độ khó có hơn so vơ i ngô i một chỗ đa n va ha t nhưng la i ta o đươ c sư linh hoa t, lôi cuô n trên sân khâ u. Chu y ơ tư thê na y la khi chuyển sang di chuyển thi tay pha i vư a có nhiê m vu ga y đa n bă ng ngón trỏ, vư a có nhiê m vu giư cho đa n thăng bă ng ma vâ n đu ng tư thê bă ng ca c ngón còn la i. Di chuyển nên đươ c thư c hiê n ơ như ng đoa n nha c da o da i. Khi muô n thay đô i tư thê đa n thi trong một sô câu cũng có thể cho diê n viên chuyển sang đa n bă ng một tay pha i vơ i tư thê đa n dư ng thẳng theo người Tâ p nha c da o

57 51 Thông thường phâ n da o đâ u cu a ba i ha t pha i đươ c soa n sao để khi da o lên ta o cho người ha t dê bă t đươ c va o giai điê u cu a ba i ha t. Phâ n da o đâ u cu a ba i ha t có thể soa n theo nhiê u ca ch như: Du ng giai điê u cu a đoa n điê p khu c để da o, phâ n cao tra o cu a ba i ha t để da o, hoă c sa ng ta c câu nha c da o đâ u dư a trên nội dung, ti nh châ t âm nha c cu a ba i ha t. Câu nha c da o giư a va nha c kê t có thể du ng luôn câu nha c da o đâ u, nhưng hi nh thư c có thể giư nguyên da ng hoă c thay đô i tu y theo sa ng ta o cu a người da n dư ng. Trong hát Then, câu nha c da o cu a Đa n Ti nh la tiêu điểm nô i bâ t nhâ t trong ca qua tri nh đê m cho một ba i ha t Then. Có ba i Then có câu nha c da o đâ u, da o giư a, nhưng cũng có ba i có thể có da o đâ u hoă c chi có da o giư a. Tuy nhiên, không pha i diê n viên na o cũng có ngón đa n tô t để thể hiê n tâ t ca như ng chỗ luyê n la y, rê, vuô t cu a Đa n Ti nh. Chi nh vi vâ y ma trong qua tri nh da n dư ng phâ n đê m đa n, để gia i quyê t khâu trươ c mă t câ n chu y lư a cho n như ng diê n viên có tay đa n tô t chịu tra ch nhiê m đa nh chi nh va chuyên đa m nhiê m như ng câu nha c da o khó; Như ng diê n viên yê u hơn câ n bă t đu ng nhịp, thê tay đưa lên đưa xuô ng va bâ m chuâ n xa c va o ca c nô t chi nh để ta o sư đe p mă t vê mă t hi nh thư c; Đô i vơ i một sô diê n viên chưa thể bâ m chuâ n nô t đa n ma vâ n bă t buộc pha i tham gia tiê t mu c thi nên cho ca c diê n viên na y chi ga y bu ng để giư nhịp va ta o thêm sư da y dă n cho phâ n đê m. Song khi da n dư ng tiê t mu c vơ i phâ n đê m đa n đươ c chia la m nhiê u tha nh phâ n đê m như vâ y, thi câ n pha i phân chia đội hi nh sao cho ca c tha nh phâ n tâ p trung theo nhóm cho hơ p ly, tra nh ti nh tra ng xê p đội hi nh đan xen giư a người đa n tô t va người không đa n đươ c, vi như thê trông ca c tay đa n se râ t luộm thuộm, không đê u nhau; Va như vâ y có thể bộc lộ sư chênh lê ch vê kha năng chơi Đa n Ti nh cu a ca c diê n viên, sư không tinh tê cu a người da n dư ng Khi tâ p da o nha c ca c diê n viên câ n chu y : Đô i vơ i như ng câu nha c da o ngă n, diê n viên có thể ho c theo kiểu truyê n khâ u va thuộc ngay; Song vơ i như ng đoa n nha c da o da i thi nên ghi la i ca c nô t nha c. Nê u diê n viên không

58 52 thể chơi thị tâ u thi có thể ho c thuộc lòng giai điê u cu a đoa n nha c da o rô i chơi trên đa n. Qua tri nh tâ p ghe p nha c da o trên đa n luôn luôn pha i đă t đu ng thê tay va đă t đu ng vị tri nô t. Đa n Ti nh quy định ca c dây cu thể theo điê u Then nhưng ca c dây la i không có nô t cô định như một sô nha c cu có phi m định âm. Vi du cu ng một đa n một dây, nhưng có người bâ m nô t A1 ơ vị tri ca ch đâ u đa n 3cm, có người la i bâ m ca ch 3,5cm; Có nghĩa la cao độ cu a nô t đươ c bâ m phu thuộc va o cỡ tay va vị tri cu a người bâ m. Chi nh vi thê, nê u không đă t đu ng thê tay va ti m đu ng vị tri nô t vơ i tay mi nh thi cao độ khi vang lên se râ t chênh, phô. Khi tâ p câu hay đoa n nha c da o, người chơi Đa n Ti nh câ n tâ p kỹ vơ i tư ng nô t, tư ng chỗ luyê n la y. Chu y khi sử du ng kỹ thuâ t tay tra i, kỹ thuâ t vuô t: Câ n du ng ngón tay ca i giư thăng bă ng cho câ n đa n tra nh bị nghiêng đô, khi vuô t sử du ng cô tay lă c nhe để rê tư nô t no sang nô t kia; Kỹ thuâ t la y (nâ y) nô t: Tu y tư ng nô t đươ c la y ma du ng ngón trỏ hoă c ngón giư a bâ m giư nô t chi nh (nô t đươ c la y), đô ng thời sử du ng ngón nhâ n miê t nhanh va o ca nh dây đa n ca ch nô t chi nh một qua ng 2 (nô t la y), nhưng chu y ngón nhâ n pha i miê t râ t nhanh để la m mờ nô t la y đó. Đô i vơ i tay pha i, khi tâ p nha c da o chu yê u sử du ng ngón trỏ, chu y gâ y ra gâ y va o đu ng dây tương ư ng vơ i nô t bâ m bên tay tra i. Thông thường một nô t đươ c gâ y ra thi nô t thư hai se đươ c gâ y va o đê u đă n. VD: Câu nha c da o đâ u ba i Đươ ng về ba n (Then miê n Đông ti nh Cao Bă ng) Đê m cho hát

59 53 Thông thường Đa n Ti nh đê m cho hát Then theo hai cách là: Cách đê m dây buông và ca ch đê m ti a. Ca ch đê m dây buông: Có thể sử du ng đươ c đô i vơ i hâ u hê t như ng câu, đoa n ngă n trong ca c ba i Then đơn gia n. Ca ch na y du ng ngón trỏ cu a tay pha i bu ng va o ca ba dây gâ n như cu ng một lu c theo chiê u hươ ng ra ngoa i (gâ y đi/ gâ y ra), thư tư gâ y tư dây hâ u đê n dây giư a va dây tiê n, đươ c a p du ng ơ pha ch ma nh hơn. Chiê u gâ y ngươ c la i (gâ y vê / gâ y la i) se chi gâ y một dây tiê n, đươ c a p du ng ơ pha ch nhe hơn. Vi du : Ca ch đê m ti a: Sử du ng trong một sô câu ha t nhâ t định, có giai điê u đe p. Ca ch na y sử du ng ngón trỏ cu a tay pha i đa nh theo giai điê u cu a câu ha t, đô i vơ i như ng câu ha t có một sô chỗ giai điê u luyê n qua ng xa có thể lươ c bơ t nô t. Ngoa i hai ca ch trên, có thể da n dư ng thêm cho diê n viên đê m bă ng ca ch vỗ va o mă t đa n ta o tiê ng trô ng, tiê t tâ u trô ng đươ c ta o ra đó se phu hơ p trong như ng đoa n ha t mang ti nh châ t vui ve, lê hội như ha t đô i đa p cu a ca c cha ng trai cô ga i. Cũng có thể da n dư ng kê t hơ p một nửa diê n viên vỗ trô ng, một nửa còn la i vâ n đa n bi nh thường cho thêm da y dă n va phong phu. Song trong một ba i ha t Then, nê u Đàn Ti nh chi đê m theo một kiểu tư đâ u đê n cuô i ba i thi nghe se râ t nha m cha n. Chi nh vi vâ y ca ch đê m mang la i hiê u qua nhâ t nên la ca ch đê m tô ng hơ p. Bơ i ca ch đê m na y câ n sư kê t hơ p cu a tâ t ca ca ch đê m dây buông, đê m ti a, va ta o tiê t tâ u trô ng. Nhưng vơ i ca ch đê m tô ng hơ p na y thi đòi hỏi diê n viên pha i râ t cô gă ng va linh hoa t trong sử du ng Đa n Tính, nhâ t la khi chuyển ca ch đê m câ n chu y ca c kỹ thuâ t cu a tay tra i, tay pha i va tư thê chơi đa n. Vi du :

60 54 Tiê t điê u va tô c độ để đê m căn cư va o âm hi nh tiê t tâ u chi nh đươ c sử du ng trong ba i ha t, va căn cư va o să c tha i ti nh ca m, ti nh châ t âm nha c cu a ba i ha t. Đa sô ca c ba i ha t Then hiê n nay vâ n thường đươ c truyê n la i theo hi nh thư c truyê n khâ u va băng đĩa hi nh tư liê u, có râ t i t ca c ba n tô ng phô hay ghi che p nha c để la i. Chi nh vi vâ y ma người da n dư ng câ n pha i trư c tiê p va râ t chi tiê t vơ i diê n viên trong phâ n đê m đa n. Để khai tha c đươ c ca c ti nh năng cu a Đa n Ti nh sử du ng cho đê m ha t Then, người da n dư ng pha i có am hiểu vê Then va sử du ng cây đa n tô t để thị pha m như ng câu có độ khó cho diê n viên tham kha o, ho c tâ p. Sau khi diê n viên đa thuộc ba i ha t, đa chơi đươ c ca c phâ n nha c da o va nă m đươ c ca ch đê m đa n cho ba i ha t, người da n dư ng có thể tiê n ha nh cho ca c diê n viên ghe p phâ n đê m đa n vơ i ha t Diê n xuâ t Có thể nói diê n xuâ t luôn la phâ n gây hư ng thu cho diê n viên va kha n gia. Người da n dư ng cũng đươ c phe p thỏa sư c sa ng ta o vơ i tiê t mu c miê n la vâ n giư đươ c hô n cô t, ba n să c cu a Then Đội hình biê u diê n Nê u có một tô p ha t vơ i hi nh thư c đô ng đê u thi râ t ly tươ ng cho viê c să p xê p đội hi nh biểu diê n, du la da n dư ng cho tô p diê n viên đư ng im hay di chuyển trên sân khâ u thi nhi n vâ n đe p mă t bơ i sư đô ng đê u. Tuy nhiên, như đa đê câ p ơ mu c Tô p ha t Then cu a Nha ha t đă c biê t la tô p nư người cao, người thâ p dâ n đê n ti nh tra ng không cân đô i vê hi nh thư c. Chi nh vi vâ y khi da n dư ng đội hi nh biểu diê n, người da n dư ng câ n chu y :

61 55 Khi da n dư ng cho tô p nư trong đội hi nh ngô i ghê biểu diê n thi không nên ngô i da n ha ng ngang hê t, ma nên lư a cho n să p xê p đội hi nh theo nhóm. Vi du : Tô p nư 10 người thi có thể lư a cho n 5 hoă c 6 người cao ngô i ghê phi a trươ c, 5 hoă c 4 người thâ p hơn se đư ng ngay phi a sau. Trong trường hơ p sân khâ u rộng cũng có thể da n đội hi nh ha ng ngang bă ng ca ch să p xê p đan xen một người đư ng (la người thâ p hơn) xen vơ i một người ngô i (la người cao hơn). Còn trường hơ p yêu câ u bă t buộc tâ t ca pha i ngô i ghê biểu diê n thi nên chia nhóm cao - thâ p ngô i đô i xư ng vơ i nhau, như vâ y cũng tăng thêm kha năng giao lưu khi biểu diê n trên sân khâ u. Nê u da n dư ng cho tô p nư trong đội hi nh đư ng va di chuyển thi cũng nên đư ng đô i xư ng theo nhóm hoă c chia la m nhiê u nhóm 2, 3, 4 người một nhóm theo chiê u cao va đư ng ơ ca c vị tri kha c nhau. Khi di chuyển, có thể linh hoa t ca c nhóm tư vị tri na y sang vị tri kha c. Khi da n dư ng cho tô p nam nư, phân chia đội hi nh theo nhóm vâ n có hiê u qua trong trường hơ p ha t đô i đa p va ha t một be có giao lưu. Song trong trường hơ p ha t nhiê u be, câ n chia đội hi nh theo nhóm be để tâ p trung cao độ. Nhưng nê u một nhóm be ma có người cao người thâ p la m cho đội hi nh cu a nhóm xâ u thi câ n điê u chi nh bă ng ca ch da n dư ng cho ca c nhóm đư ng ta ch nhau, người thâ p cu a nhóm đư ng phi a ngoa i, người cao đư ng phi a sau theo tư ng đôi (nê u nhóm be có ca nam va nư trong đội hi nh đư ng); Va người cao cu a nhóm ngô i (ngô i ghê vơ i nư hoă c xê p bă ng vơ i nam), người thâ p đư ng hoă c quy gô i cao (đư ng vơ i nư, quy gô i cao vơ i nam) Să c thái, biê u ca m Bên ca nh yêu câ u vê kỹ thuâ t va lô i ha t Then, một vâ n đê quan tro ng la diê n viên câ n thể hiê n tô t să c tha i, biểu ca m cu a ca c ba i ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t. Đây chi nh một trong như ng yê u tô ta o nên sư kha c biê t giư a ca c tiê t mu c va hâ p dâ n kha n gia. Người da n dư ng câ n yêu câ u ca c diê n viên nghiên cư u kỹ yêu câ u vê să c tha i, biểu ca m cu a tư ng ba i

62 56 ha t Then va xử ly câ n thâ n tư trong lu c tâ p luyê n. Să c tha i, biểu ca m cu a diê n viên pha i phu hơ p thể loa i ba i ha t Then nghi lê, Then sinh hoa t hay ca khu c mơ i mang âm hươ ng cu a Then Nó phu thuộc va o nội dung va ti nh châ t âm nha c cu a ba i ha t Then. Vi du : să c tha i, biểu ca m cu a một ba i ha t Then nghi lê hay miêu ta thiên nhiên, diê n viên câ n ha t vơ i să c tha i trang nghiêm, linh thiêng, mênh mang, hu ng vĩ; Đô i một ba i Then mang ti nh sinh hoa t, giao duyên, có thể mang să c tha i vui ve, tươi sa ng, nghịch ngơ m Să c tha i, biểu ca m không như ng chi đươ c thể hiê n trên gương mă t va hi nh thể diê n viên khi biểu diê n, ma quan tro ng nhâ t câ n đươ c thể hiê n qua gio ng ha t, tiê ng đa n. Đô i vơ i tô p ha t Then cu a Nha ha t, nên có sư quy định ro ra ng như ng câu ha t hay đa n to, to dâ n, nhỏ, nhỏ dâ n; Ha t câu na o vơ i âm lươ ng ma nh me, câu na o câ n nhe nha ng, tinh tê, lu c nhanh lên, lu c châ m la i Să c tha i, biểu ca m trên sân khâ u cu a diê n viên câ n đươ c thể hiê n ngay khi xuâ t hiê n đâ u tiên qua cung ca ch cha o hỏi kha n gia. Có một sô nghê sĩ khi đươ c giơ i thiê u ra sân khâ u va cha o kha n gia vơ i một tha i độ râ t hời hơ t, nha t nhe o. Như vâ y, cho du anh ta có ha t hay đê n đâu cũng khó xóa đươ c â n tươ ng không hay ban đâ u. Đô i vơ i ca nhân diê n viên thi hâ u hê t mỗi người đê u có một ca ch cha o kha n gia mang dâ u â n ca nhân râ t riêng. Có người cu i cha o trong tư thê hai tay xuôi do c theo cơ thể, có người la i như hơi khoanh tay phi a trươ c, có người la i đă t một tay lên ngư c va cu i cha o Nhưng khi da n dư ng cho một tô p ha t, nhâ t la vơ i ha t Then bơ i có thêm sư có mă t cu a Đàn Tính mà ca c diê n viên luôn pha i câ m trên tay thi câ n pha i thô ng nhâ t một kiểu cha o. Ca c diê n viên câ n đươ c luyê n tâ p tư ca ch câ m đa n để đi ra sân khâ u, tô t nhâ t la câ m đa n trên tay bên ngoa i phi a quay ra kha n gia, đê n ca ch đưa đa n lên đu ng tư thê để cha o. Để đưa đa n lên va cu i cha o đươ c đô ng đê u, diê n viên câ n có sư ki n đa o đa nh mă t liê c nhi n nhau, hoă c bă ng ca m gia c đội hi nh đa să n sa ng thi cu ng nhau cu i cha o. Người da n dư ng cũng có thể phân công một

63 57 người nhóm trươ ng đê m sô hay ra hiê u để diê n viên cu ng cha o cho đê u. Khi cu i cha o, tay giư đu ng thê đa n, người hơi cu i vê phi a trươ c kha n gia, miê ng hơi mi m cười. Tâ t ca ca c động ta c câ n đươ c thư c hiê n nhanh nhe n, biểu ca m tươi tă n nhưng vâ n có ne t e â p, nhe nha ng, duyên da ng cu a ca c cô ga i Tày. Trong qua tri nh diê n xuâ t thi să c tha i, biểu ca m trên gương mă t diê n viên la hê t sư c quan tro ng. Cu ng la một biểu ca m vui tươi nhưng nê u thể hiê n theo kiểu gươ ng e p, cô ta o ra nu cười thi nu cười đó vâ n la me o mó, không có hô n; Nu cười thể hiê n sư vui tươi pha i đươ c xuâ t pha t tư chi nh ca m xu c cu a diê n viên khi thể hiê n tiê t mu c. Diê n viên pha i hóa thân va o nhân vâ t, hòa mi nh va o không khi vui ve đó va nu cười đươ c tư nhiên thể hiê n, khi đó mơ i thư c sư la să c tha i biểu ca m thâ t va có sư c lôi cuô n người xem. Trong hát Then cũng vâ y, ca m xu c cu a diê n viên đô i vơ i ba i ha t cu ng như ng biểu hiê n qua gio ng ha t va ngoa i hi nh không thể chi da y ma đươ c. Ca c diê n viên còn pha i tư duy va ca m nhâ n tư chi nh tâm hô n cu a mi nh. Tuy vâ y, trong diê n xuâ t cho một tiê t mu c ha t Then, người da n dư ng có thể quy định ca ch thể hiê n mang ti nh thô ng nhâ t cho diê n viên ơ như ng câu, như ng đoa n ha t cu thể. Vi du : Khi ha t thi mă t quay ra nhi n kha n gia, khi nha c da o thi quay mă t la i nhi n đa n, câu ha t na y cơ thể đung đưa, miê ng cười tươi tă n; câu ha t kia a nh mă t cười giao lưu vơ i nhau Nên quy định va cho diê n viên tâ p luyê n kỹ ca ng tư ng chi tiê t nhỏ như vâ y Xư ly tình huống trên sân khấu: Đô i vơ i một sô tiê t mu c đươ c thể hiê n bơ i như ng nghê sĩ đẳng câ p va đươ c hỗ trơ bơ i một nhóm làm sân khâ u tuyê t vời thi có thể trơ tha nh như ng tiê t mu c hoa n ha o. Song đô i vơ i như ng tiê t mu c ha t Then cu a Nha ha t thường xuyên đươ c biểu diê n bơ i ca c tô p diê n viên vơ i ca c tri nh độ va kinh nghiê m biểu diê n kha c nhau, thi một va i ti nh huô ng xa y ra trong qua tri nh biểu diê n trên sân khâ u la điê u có thể.

64 58 Ca c ti nh huô ng xa y ra trên sân khâ u có thể la do nguyên nhân chu quan hoă c kha ch quan. Xử ly tô t đươ c ca c ti nh huô ng đó đòi hỏi người diê n viên pha i có tâm ly bi nh tĩnh, có tri nh độ chuyên môn va sư thông minh nhanh nha y. Trươ c hê t, để ha n chê hê t mư c ca c ti nh huô ng chu quan không mong đơ i có thể xa y ra như trang phu c xộc xê ch, thiê u đa o cu, quên ba i ha t hoă c quên đội hi nh, thi diê n viên câ n nghiêm tu c trong qua tri nh tâ p luyê n va kiểm tra kỹ ca ng tư ng chi tiê t trươ c khi chương tri nh biểu diê n bă t đâ u. Trong trường hơ p đa chuâ n bị râ t câ n thâ n trươ c giờ biểu diê n ma khi ra sân khâ u vâ n gă p tru c tră c, thi người diê n viên đó pha i thâ t bi nh tĩnh va nhanh tri nghĩ ra ca ch xử ly ti nh huô ng để sao cho vâ n khơ p vơ i tô ng thể đươ c da n dư ng, va quan tro ng nư a la mi nh la m sai ma kha n gia không thể biê t la sai. Vi du : Trong một tiê t mu c ha t Then, đội hi nh đươ c da n dư ng ban đâ u gô m 10 diê n viên ca nam va nư đư ng ha ng ngang giư a sân khâ u, nư đư ng dươ i sa n sân khâ u, nam đư ng trên bu c cao hơn; Sang đoa n nha c da o giư a ca c diê n viên se di chuyển theo đội hi nh lên phi a trên va đi vòng tròn quâ n quanh nhau theo tư ng đôi nam nư va sau cu ng la 5 nư ta ch sang bên pha i, 5 nam ta ch sang bên tra i. Nhưng chi có 4 că p đôi di chuyển đu ng da n dư ng, còn một că p ơ chi nh giư a sân khâ u (tư c că p đôi se di chuyển sau cu ng) bỗng dưng quên mâ t la pha i ta ch sang hai bên cu ng ca c ba n diê n. Khi â y nê u hai diê n viên hâ p tâ p cha y vê đội hi nh cu a mi nh thi kha n gia cũng se thâ y ngay la lô, là nghiê p dư. Ca ch xử ly hay hơn đô i vơ i ti nh huô ng na y la diê n viên nên biê n ca i sai tha nh ca i mơ i va đu ng. Đơn gia n nhâ t la có thể đi vòng quanh nhau thêm như đây la că p đôi diê n chi nh vâ n đang giao lưu, ke m theo la biểu hiê n cu a sư lưu luyê n trươ c khi chia tay; Thời gian đi quanh nhau đu để hai diê n viên xa c định đươ c đội hi nh cu a mi nh đang ơ đâu va lư a ca ch di chuyển vê cho hơ p ly Ti nh huô ng xa y ra trên sân khâ u bơ i nguyên nhân kha ch quan vi du như tru c tră c vê kỹ thuâ t âm thanh, a nh sa ng do nguô n điê n hoă c do loa ma y, cũng

65 59 có thể do người điê u chi nh; Có trường hơ p diê n viên đang biểu diê n thi có kha n gia nhỏ tuô i cha y lên sân khâ u; Hay tô i tê hơn la đang biểu diê n ơ sân khâ u ngoa i trời thi thời tiê t đột ngột mưa ba o, Đô i vơ i như ng ti nh huô ng xa y ra do nguyên nhân kha ch quan na y thi diê n viên đang biểu diê n trên sân khâ u cũng câ n bi nh tĩnh va tu y va o mư c độ a nh hươ ng ma tiê p tu c công viê c cu a mi nh, không nên bỏ đội hi nh diê n xuâ t hoă c la m kha c đi. Ca c ti nh huô ng na y câ n có sư hỗ trơ giu p sư c tư như ng người bên ngoa i để gia i quyê t, đa m ba o cho diê n viên hoa n tha nh tiê t mu c biểu diê n Phụ họa cho hát Then Thông thường một tiê t mu c ha t tô p đươ c biểu diê n dươ i da ng chi ngô i hoă c đư ng im để ha t ma không có phâ n phu ho a thi khó lâ y đươ c sư chu y cu a kha n gia. Ca c tiê t mu c ha t Then cu a Nha ha t cũng nên đươ c da n dư ng như ng phâ n phu ho a nhe nha ng phu hơ p vơ i Then như sử du ng ca c động ta c mu a cu a dân tộc Ta y để phu ho a dươ i hai hi nh thư c: Mu a phu ho a cu a chi nh người ha t hoă c du ng diê n viên mu a phu ho a cho ha t. Trươ c hê t ca c động ta c mu a cu a dân tộc Ta y pha i la ca c động ta c mu a nguyên ba n, không bị lâ n vơ i mu a cu a ca c dân tộc kha c. Đa o cu sử du ng trong mu a Ta y thường la Đa n Ti nh, Xóc Nha c, qua t, khăn hoă c cũng có thể không du ng đa o cu. Mu a phu ho a cu a chi nh diê n viên ha t: Đô i vơ i ca c tiê t mu c ngô i ha t Then, nên da n dư ng cho diê n viên như ng động ta c đơn gia n va y nghĩa như trong một sô đoa n ha t ngân da i có thể vư a ha t, tay tra i giư đa n va tay pha i đưa ra đô ng đê u. Cũng có thể sử du ng tay pha i la m va i động ta c giô ng như xóc nha c, đâ u va cơ thể hơi nghiêng theo nhịp xóc ta o sư uyển chuyển duyên da ng. Ngoa i ra, do ngô i vư a đa n, vư a ha t nên có sư ha n chê do không khoe đươ c hê t hi nh thể nên câ n da n dư ng cho diê n viên phâ n phu ho a nghiêng vê ca c chi tiê t să c tha i biểu ca m trên gương mă t va cho n lo c như ng động ta c thâ t đơn gia n nhưng đă c să c phu hơ p. Đô i vơ i ca c tiê t mu c đư ng ha t Then, đây la

66 60 một thuâ n lơ i cho phe p người da n dư ng thể hiê n sư sa ng ta o đươ c nhiê u hơn khi da n dư ng phâ n phu ho a cu a diê n viên. Có thể da n dư ng ca c động ta c sử du ng tay, đâ u, toa n bộ hi nh thể một ca ch linh hoa t. Cũng có thể sử du ng một phâ n, một nửa hoă c toa n bộ sô lươ ng Đa n Ti nh la m đa o cu để mu a ơ như ng đoa n phu hơ p. Mu a phu ho a cho ha t: Phâ n phu ho a se do ca c diê n viên mu a đa m nhiê m. Nha ha t CMNDGVB có sư thuâ n lơ i vê nguô n nhân lư c va tri nh độ chuyên môn đă c biê t la chuyên môn cu a diê n viên mu a dân gian, dân tộc. Chi nh vi vâ y ma đô i vơ i một sô tiê t mu c có thể nhờ đê n sư hỗ trơ cu a ca c diê n viên mu a. Vơ i một đội hi nh mu a riêng, người da n dư ng cũng se có nhiê u y tươ ng phong phu đô i vơ i tiê t mu c hơn như: Có thể da n dư ng phâ n mu a phu ho a như một đoa n mu a độc lâ p; Da n dư ng phu ho a có sư giao lưu giư a ca c diê n viên ha t va diê n viên mu a; Dư a trên giai điê u, nội dung cu a tiê t mu c để xây dư ng kê t hơ p phu ho a cu a ca diê n viên ha t va diê n viên mu a giô ng như một câu chuyê n Trong trường hơ p sử du ng tô p mu a để phu ho a cho tô p ha t Then, thi ngoa i như ng động ta c mu a cu a dân tộc Ta y cũng có thể du ng mu a dân gian đương đa i để phu ho a cho một sô ba i Then pha t triển. Hiê n nay, mu a dân gian đương đa i không còn qua xa la đô i vơ i kha n gia đă c biê t la ca c kha n gia tre tuô i. Có thể hiểu đây như la một hi nh thư c mu a kê t hơ p ca c yê u tô cu a mu a dân gian, hiê n đa i va ballet cô điển. Mu a không kê t hơ p vơ i ca c kỹ thuâ t cu thể, ma nhâ n ma nh va o sư kê t nô i giư a cơ thể va tâm tri, ca c diê n viên mu a đươ c khuyê n khi ch kha m pha như ng năng lươ ng tư nhiên va ca m xu c cu a cơ thể để sa ng ta o ra vũ điê u cu a mi nh. Viê c tâ p luyê n loa i hi nh mu a na y đòi hỏi sư nghiêm tu c va tâ p trung cao độ cu a diê n viên. Tuy nhiên, để xem va hiểu đươ c tiê t mu c có sư kê t hơ p giư a mu a dân gian đương đa i vơ i ha t Then đòi hỏi kha n gia pha i tư nhi n nhâ n, kha m pha nghê thuâ t bă ng tư duy cu a mỗi

67 61 người; Va chu ng tôi cho ră ng viê c kê t hơ p na y cũng se ta o đươ c sư chu y, thu hu t đô i vơ i kha n gia đă c biê t la kha n gia tre hiê n nay Sử du ng công nghệ hiện đa i trong ba i tri sân khâ u Ha ng năm, Nha ha t CMNDGVB đê u thư c hiê n râ t nhiê u chương tri nh biểu diê n lưu động để phu c vu quâ n chu ng, nhưng nhi n chung sân khâ u lưu động cu a Nha ha t thường đươ c ba i tri râ t đơn sơ. Nhiê u sân khâ u biểu diê n khi nhi n tư phi a kha n gia lên chi thâ y duy nhâ t ca i phông tră ng la m nê n, ca chương tri nh biểu diê n a nh sa ng không â n tươ ng, âm thanh chưa tô t Vâ y nên, để nâng cao châ t lươ ng cu a chương tri nh biểu diê n va cũng la để đa p ư ng nhu câ u, thị hiê u cu a người xem, chu ng tôi cho ră ng Nha ha t nên chu tro ng khâu ba i tri sân khâ u. Bơ i sân khâ u chi nh la hi nh a nh đâ u tiên gây â n tươ ng vơ i kha n gia, la nơi hươ ng đê n cu a mo i tâ m nhi n. Đô i vơ i ca c sân khâ u lưu động vư a va nhỏ, Nha ha t có thể sử du ng phông nê n sân khâ u đươ c thiê t kê in â n trên ca c châ t liê u truyê n thô ng nhưng nên đươ c thiê t kê đe p mă t theo nội dung cu a chương tri nh. Nhưng vơ i sân khâ u lơ n, hoa nh tra ng ta i chỗ có thể sử du ng ma n hi nh Led điê n tử, sử du ng ma y chiê u hoă c cao hơn nư a la công nghê 3D để minh ho a cho ca c tiê t mu c. Chương tri nh biểu diê n có sư hỗ trơ cu a công nghê hiê n đa i se đa p ư ng xu hươ ng cho kha n gia rộng hơn. Ca c tiê t mu c, tri ch đoa n Then cô hay Then mơ i nê u có sư hỗ trơ cu a công nghê 3D chă c chă n mo i đô i tươ ng kha n gia trong va ngoa i nươ c đê u có thể hiểu đươ c ngay. Công nghê hiê n đa i có vai trò râ t lơ n trong viê c hỗ trơ ca c chương tri nh biểu diê n trên sân khâ u. Trên thê giơ i, viê c sử du ng công nghê hiê n đa i va o thiê t kê sân khâ u đa đươ c nhiê u nươ c thư c hiê n. Vi du như ơ Los Angeles đa thư c hiê n một vơ Opera có sư hỗ trơ cu a 3D tư năm Nga cũng đa a p du ng tha nh công 3D trong vơ ballet Hô thiên nga năm Va gâ n đây nhâ t chi nh kha n gia Viê t Nam đa đươ c ma n nha n vơ i vơ diê n Hô thiên nga đươ c biểu diê n tương ta c cu ng 3D ta i Trung tâm hội nghị Quô c gia tha ng

68 62 8/2015. Chi nh vơ na y cũng đa đươ c nha ha t Talarium Et Lux công diê n lâ n gâ n đây nhâ t ta i Tha nh phô Hô Chi Minh tha ng 12/2016. (Xin xem ta i hình a nh 1.9.;1.10. Phụ lục 1, trang 92) Hiê n nay ơ Viê t Nam, viê c thiê t kê sân khâ u ngoa i ca c phông nê n đươ c in trên một sô châ t liê u truyê n thô ng, ca c ma n hi nh Led va ma y chiê u video minh ho a cho ca c tiê t mu c biểu diê n thi kha n gia cũng đa có cơ hội đươ c chiêm ngưỡng va â n tươ ng bơ i ve đe p ky a o cu a công nghê 3D. Qua ti m hiểu, chu ng tôi đươ c biê t một ca ch cơ ba n công nghê ta o ra hi nh a nh 3D la công nghê khiê n người xem ta o ra a o gia c vê độ sâu va hi nh khô i cu a hi nh a nh đang đươ c tri nh chiê u. Khi kha n gia xem một chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t có hỗ trơ cu a 3D se có ca m gia c như không pha i la đang xem ma la chi nh mi nh đang ơ trong ca nh â y, không khi â y, câu chuyê n â y Như vâ y, nê u sử du ng công nghê 3D hỗ trơ biểu diê n cho ca c tiê t mu c ha t Then chu ng tôi cho ră ng kha n gia cho du chi biê t tiê ng Kinh hoă c kha n gia ngoa i quô c cũng se dê da ng ca m nhâ n va hiểu đươ c như ng gia trị cu a Then mang la i cho du đó la tiê t mu c Then mơ i hay Then cô. Va qua đa nh gia cu a ca c nha chuyên môn thi sử du ng công nghê 3D trong ba i tri sân khâ u se la hươ ng đi tơ i trong hoa t động biểu diê n nghê thuâ t bơ i hiê u qua cu a nó thư c sư râ t tuyê t vời. Như đa tri nh ba y ơ mu c Nha ha t CMNDGVB la một trong như ng Nha ha t đươ c Bộ VHTT&DL râ t quan tâm vê cơ sơ vâ t châ t. Đă c biê t năm 2003, Bộ Văn hóa - Thông tin, nay la Bộ Văn hóa, Thể thao va Du lịch đa phê duyê t đâ u tư dư a n xây dư ng Nha ha t CMNDGVB, va đươ c đa nh gia đây la một công tri nh kiê n tru c văn hóa mang tâ m vóc câ p vu ng. Vơ i sư c chư a 1200 kha n gia cu a ra p biểu diê n chi nh cộng thêm đươ c trang bị âm thanh, a nh sa ng, nội thâ t thiê t bị biểu diê n hiê n đa i, điê u hòa không khi va ma n hi nh Led Như vâ y, điê u kiê n cơ sơ vâ t châ t cu a Nha ha t la râ t thuâ n lơ i cho phe p sư có mă t cu a công nghê hiê n đa i để hỗ trơ cho ca c chương tri nh biểu diê n. Như ng

69 63 năm gâ n đây, ma n hi nh Led đươ c sử du ng kha thường xuyên trong ca c chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t lơ n, nhâ t la ca c chương tri nh đươ c truyê n hi nh trư c tiê p trên sóng truyê n hi nh cu a ti nh hoă c Trung ương. Song để có đươ c như ng hi nh a nh minh ho a cho ca c tiê t mu c mang ti nh chân thư c thâ t như cuộc sô ng thi pha i kể đê n công nghê 3D. Chu ng tôi cho ră ng vơ i một sân khâ u mang tâ m vóc câ p vu ng như Nha ha t CMNDGVB thi viê c sử du ng công nghê hiê n đa i hỗ trơ cho ca c tiê t mu c biểu diê n không chi nên dư ng la i ơ ma n hi nh Led, ma câ n pha i tiê n tơ i công nghê 3D. Viê c sử du ng công nghê 3D có thể a p du ng đươ c vơ i sân khâ u lơ n ta i chỗ như sân khâ u chi nh cu a Nha ha t. Để da n dư ng đươ c một sân khâ u 3D cho ra p biểu diê n chi nh câ n một nhóm chuyên chịu tra ch nhiê m vê công nghê, thiê t bị, trang tri, hi nh chiê u, lă p đă t khung, âm thanh, a nh sa ng, video 3D Bô i ca nh đô ho a pha i đươ c chuâ n bị trươ c va chuyển hóa trên sân khâ u. Khi biểu diê n kê t hơ p vơ i ca c tiê t mu c ha t Then, câ n xử ly lô ng ghe p ca c kỹ xa o 3D va o ca c tiê t mu c cho phu hơ p ta o nên như ng ca nh sô ng động như thâ t. Khi đó, diê n viên như trơ tha nh nhân vâ t thâ t trong ca nh, va kha n gia cũng có ca m gia c như đang hòa mi nh va o không khi â y. Một sô ca nh phu hơ p vơ i tiê t mu c hát Then cu a nha ha t như ca nh sinh hoa t cu a người dân tộc Ta y, ca nh lao động, lê hội, la ng ba n, sông, suô i, chim muông, Ca c diê n viên se pha i tâ p biểu diê n kê t hơ p giư a âm nha c, di chuyển, nhâ p vai trên sân khâ u, va luôn pha i ghi nhơ lu c na o ma n hi nh thay đô i để viê c diê n xuâ t se đô ng bộ vơ i hi nh a nh trên ma n hi nh, ta o hiê u ư ng cho tư ng ma n tri nh diê n Như vâ y, bên ca nh viê c ta o hiê u ư ng cao cho tiê t mu c biểu diê n, thi biểu diê n kê t hơ p 3D cũng đòi hỏi độ khó cho diê n viên hơn, bă t buộc ca c diê n viên luôn pha i cô gă ng ghi nhơ, tươ ng tươ ng, sa ng ta o; Nhưng cũng la một ca ch la m tăng thêm ca m hư ng biểu diê n cho diê n viên.

70 64 Một thư c tê la khi đời sô ng văn hóa, xa hội đươ c nâng cao va văn minh hiê n đa i hơn thi ca c gia trị văn hóa se có sư c lan tỏa va hiê u ư ng se rộng ra i, ma nh me Một sô biện pha p kha c Nhă m mu c đi ch đưa ha t Then gâ n gũi vơ i quâ n chu ng nhiê u hơn nư a, ngoa i viê c da n dư ng la m mơ i ca c tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t, Nha ha t cũng có thể sử du ng châ t liê u cu a Then để pha t triển tha nh ta c phâ m độc lâ p cho ca c nha c cu kha c độc tâ u, hòa tâ u; Có thể da n dư ng tha nh như ng tiê t mu c do chi nh da n nha c dân tộc cu a Nha ha t biểu diê n trong như ng chương tri nh ca, mu a, nha c tô ng hơ p. Có thể sử du ng Đa n Ti nh kê t hơ p vơ i da n nha c (Xin xem ta i hình a nh Phụ lục 1, trang 95) Cu ng vơ i viê c sử du ng châ t liê u Then để pha t triển tha nh ca c ta c phâ m độc tâ u, hòa tâ u cho một sô nha c cu dân tộc kha c, thi cũng có thể pha t triển tư ca c châ t liê u Then tha nh ca c ta c phâ m độc lâ p cho chi nh Đa n Ti nh. Bă ng hi nh thư c một hoă c nhiê u Đa n Ti nh biểu diê n cu ng một lu c, cũng có thể biểu diê n độc tâ u hoă c hòa tâ u Đàn Tính. Ngoa i ra, Nha ha t cũng có thể sử du ng ca c tiê t mu c ha t Then, hoă c ca c ta c phâ m đươ c pha t triển tư châ t liê u Then trong ca c chương tri nh biểu diê n liên kê t mơ rộng vơ i ca c đơn vị nghê thuâ t kha c Thư c hành dàn dư ng một số tiê t mu c hát Then Tiết mu c ha t Then Đươ ng vê ba n - dân tộc Ta y phi a Đông ti nh Cao Bă ng Giơ i thiê u tô ng thê Sưu tâ m: Phòng sưu tâ m Nha ha t CMNDGVB. Ky âm: Bu i thị Xuân. (Xin xem ba n nha c 2.1. Phụ lục 2, trang 95) Nội dung cu a ba i ha t đươ c dịch nghĩa ra tiê ng Viê t như sau: Đường vê ba n xa xôi. Bên rư ng hoa va ng nơ rộ. Nhi n xuô ng ca nh đô ng hoa mâ n nơ tră ng. Ma hô ng em đê n chơi hội, như như ng con ong mâ t ti m hoa. Em (anh) ơi, yêu qui nhau thi măng đă ng cũng tha nh ngo t.

71 65 Ngô lu a vê đâ y a i đâ y nha. Khă p ba n mường cơm no a o â m anh em ơi. Tương lai se sung sươ ng. Ha y cu ng nhau chăm chi la m ăn. Cây lu a va ng hoa qua cũng va ng. Câu đa nói thi đư ng quên anh (em) nhe. Hội xuân sau gă p nhau đư ng quên nhau nhe. Lu m đô ng tiê n em cười thâ t xinh tươi ra ng rỡ. Hoa ơi, ha y nhi n mo i người đê n chơi hội ki a. Như ng na ng thiê u nư đe p chim sa ca lă n. Bă t con ca lên nu i Nươ c cha y qua khe nu i Cho nu i rư ng nơ hoa Nươ c cha y qua ca nh đô ng Cho ruộng lu a tô t tươi Nươ c cha y xuô ng con đê Cho em đi câu ca Nươ c cha y dươ i sa n nha Xuân đa đê n He n gă p nhe anh (em). Ti nh châ t âm nha c: Âm nha c cu a ba i ha t mang ti nh châ t vui tươi pha chu t tinh nghịch phu hơ p vơ i ca ch ha t đô i đa p cu a ca c cha ng trai cô ga i trong nga y lê hội. Giai điê u vư a pha i, không qua cao phu hơ p vơ i ca gio ng nam va nư. Tiê t tâ u cu a ba i ha t nhanh, sôi nô i. Hi nh thư c biểu diê n: tô p ca nam nư Nư vư a ngô i đa n vư a ha t: 7 người Nam ngô i bê t khoanh chân: 6 người trong đó có một người kiêm xóc nha c Trang phu c: Nam, nư mă c a o Ta y truyê n thô ng Đa o cu : 7 Đa n Ti nh, 1 Xóc Nha c, 7 ghê bo c va i nhung đen. Trang tri sân khâ u: Sử du ng phông nê n chi nh in hi nh phong ca nh la ng ba n nu i rư ng Viê t Bă c. Hai bên vê phi a ca nh ga la ca nh hai hòn nu i vư a du ng để trang tri vư a la nơi diê n viên se ngô i theo đội hi nh biểu diê n đươ c să p đă t.

72 66 Ánh sa ng dư a trên kịch ba n da n dư ng chi tiê t, linh hoa t theo diê n viên va chuyển ca nh sân khâ u. Sử du ng toa n bộ micro ca i cho ha t va đa n. (Nê u điê u kiê n cho phe p có thể sử du ng ma n hi nh Led hoă c sân khâ u 3D vơ i ca c ca i đă t să n tư động chuyển ca nh theo nội dung, să c tha i tư ng đoa n cu a ba i ha t) Dàn dựng chi tiết Phâ n ha t: Sử du ng kê t hơ p giư a ca c ca ch ha t đô ng đê u, ha t be va ha t đô i đa p trong như ng câu, đoa n; lô ng ghe p trong đó la ca ch xử ly să c tha i theo tri nh tư cu thể sau: Lâ n một: Đoa n đâ u sử du ng ca ch ha t đô ng đê u, ca nam va nư ha t cu ng nhau: Tàng mừa thâng nưa ba n quây rì Bă ng me ng slương tam pi c mu a xuân. Đoa n na y nên đươ c ha t vơ i một khi thê ha o hư ng, phâ n khơ i cu a như ng cha ng trai cô ga i tuô i mơ i lơ n, ca i tuô i phơi phơ i tươi đe p va không biê t mê t mỏi trong nga y đi chơi hội. Tư câu Nàng ơi, slương điếp căn ma y khôm cụng van ơ Nà khâ u rương ma y mác cu ng rương rương sử du ng tô p nư ha t be, trong đoa n na y nư chia be ơ câu Nàng ơi van ơ. Tô p nam nư tiê p tu c ha t cu ng nhau đoa n Cằm then slă ng óc pây nươ da bấu lươ n Ke n chúp nọm nhúm khua pi ơi ngoác na re o căn. Lâ n hai: Tô p nư ha t cu ng nhau đoa n đâ u, giư tinh thâ n vui ve, yêu đời: Tàng mừa thâng tam pi c mu a xuân. Như ng câu tiê p theo sử du ng tô p nam hát bè: Nàng ơi, slương điếp căn ma y khôm cụng van ơ Nà khâ u rương ma y mác cu ng rương rương ; đoa n na y tô p nam ha t vơ i bộ điê u di dỏm, ta n dương ca c cô ga i, ca c cô ga i ve e the n khi ha t be cho nam ơ ca c tư : Ta khuây, kheo slư, các lố, ma nh da n hơn khi ha t đuô i cho nam ơ cu m tư : pì noọng ơi, va hòa cu ng không khi vui ve vơ i ca c cha ng trai khi ha t châ p cu ng nam tư câu: Tàng óc phây slung slương mừa lăng rương rương. Tô p nư ha t tiê p tư câu Cằm then slăng óc phây pi noọng boong hây mà. Trong đoa n na y nư có thể ha t be ơ câu: pi ơi ngoác na re o căn, nam nư ha t đô ng đê u ca c câu: nươ da bấu lươ n, châ p căn rụ bấu va pi

73 67 ơi ngoác na re o căn. Sau câu ha t cu a nư : Bióc ơi! Hãy mung ngo i pi noọng boong hây mà la đoa n sử du ng ha t đô i đa p, đoa n na y ca nam va nư ha t vơ i không khi ha o hư ng, sôi động, ha t to, ro ra ng, khỏe khoă n, ha t đuô i nhau liên tu c hê t sư c ma nh me : Nam ha t Pă t lục slao thu y tế khư n phi e. Nư ha t Pă t tua pie khư n đán. Nam ha t Nă m luây qua mương slung. Nư ha t Hư u khau phie phông pióc. Nam ha t Nă m luây qúa tông noọng. Nư ha t Hư u khâu coóc têm cài. Nam ha t Nă m luây qua tềnh phai. Nư ha t Hư u noọng eeng te ng bất Nă m luây quá tươ rươ n. Nam, nư ha t be ơ câu kê t: Vằn pi mươ. Vi mà châ p căn. Yêu câ u trong phâ n ha t: Ca c diê n viên câ n ha t ro lời, đu ng cao độ, tiê t tâ u, giư be tô t. Xử ly to nhỏ, să c tha i biểu ca m trong lời ha t să c ne t... Phâ n đê m đa n: Đa n Ti nh lên dây qua ng 4 đu ng, ca c dây tương ư ng vơ i ca c nô t: Đô - Fà - Fa theo thư tư dây hâ u - dây giư a - dây tiê n. Phâ n đê m đa n sử du ng ca ch đê m dây buông kê t hơ p vơ i đa nh ti a. Đê m dây buông sử du ng 2 âm hi nh đê m chi nh, đó la : Âm hình 1: Âm hình 2: Đa nh ti a ngoa i viê c ti a theo cao độ lời ha t một sô câu còn có thể sử du ng ti a một nô t kê t hơ p dây buông:

74 68 Âm hi nh ti a 1: Âm hi nh ti a 2: Mơ đâ u Xóc Nha c xóc trươ c hai nhịp theo âm hi nh tiê t tâ u nô t đen. Yêu câ u xóc ro ra ng, xóc đê u giư nhịp như vâ y đê n hê t ba i. Tô c độ Allegro: Sau hai nhịp xóc đâ u tiên thi đa n va o câu da o đâ u. Câu da o đâ u câ n đa nh ro ra ng, să c ne t, mỗi nô t la một lâ n ga y (sử du ng ngón tay trỏ cu a tay pha i ga y ra, ga y va o) đê u đă n: Sau câu da o đâ u ha t va o đoa n đâ u tiên: Tàng mừa thâng tam pi c mu a xuân Ơ đoa n ha t na y đa n đa nh ti a theo giai điê u. Sau Tam pi c mu a xuân câ n có câu nha c nô i: Câu ha t tiê p theo Nàng ơi, slương điếp căn ma y khôm cụng đa nh theo âm hi nh ti a 1. Sử du ng âm hi nh ti a 2 ơ giai điê u ngân câu tiê p theo Van ơ.

75 69 đê m 2. Đoa n ha t tiê p theo Lô ng sư c re ng cu ng rương rương sử du ng âm hi nh Sau câu ha t Rương rương să p xê p đoa n nha c da o giư a: Lâ n hai quay la i tư đâ u Tàng mừa thâng tam pi c mu a xuân vơ i ca ch đê m dây buông, sử du ng âm hi nh 2 nhưng du ng ca 4 ngón tay pha i để bu ng ta o sư vui tươi khỏe khoă n. Tiê p theo đê n đoa n cu ng rương rương đê m giô ng như lâ n một. Sau cu ng rương rương không đa nh câu da o giư a ma chuyển sang câu nha c nô i: Tư câu ha t tiê p theo Cằm then slă ng ngoác na re o căn sử du ng âm hi nh 2. Câu nha c nô i tiê p theo:

76 70 để bă t va o câu ha t Bioóc ơi mà, câu na y đa nh đê m theo âm hi nh ti a 1. Tư câu Bă t lục slao rôi rôi sử du ng âm hi nh 2. Sau câu kê t Nă m luây quá vi mà đa nh hai hơ p âm kê t theo âm hi nh 1 cu ng vơ i hai tư châ p căn. Yêu câ u trong phâ n đê m đa n: Đa n pha i đươ c lên dây chuâ n, ca c diê n viên câ m đa n đu ng tư thê, ca c nô t đa nh ti a pha i ro ra ng, khi đa nh dây buông pha i ga y đươ c va o ca ba dây, đa nh tròn tiê ng, tra nh me o mó hoă c mâ t nô t. Phâ n diê n xuâ t Mơ đâ u, MC xuâ t hiê n phi a trươ c sân khâ u giơ i thiê u tiê t mu c. Phi a sau, diê n viên cũng pha i xuâ t hiê n đô ng thời, di chuyển tư trong ca nh ga phi a bên tra i (pha i) theo ha ng ngang ra sân khâ u. Diê n viên nư tay trong câ m ghê, tay phi a ngoa i kha n gia câ m đa n, chu y câ m ơ vị tri 2/3 câ n đa n gâ n vê phi a bâ u đa n. Nhanh chóng tiê n ha nh ô n định chỗ ngô i va đă t tư thê đa n chuâ n, da n ha ng ngang. Người ngô i hơi nghiêng vơ i kha n gia, lưng thẳng, hai chân song song, đa n để lên đu i phi a ngoa i, mă t đa n va mă t diê n viên hươ ng vê phi a kha n gia. Să c mă t tươi tă n. Diê n viên nam ngô i khoanh chân phi a trươ c nư, 3 nam ngô i trên, 3 nam phi a sau so le nhau. Tâ t ca không cha o. Chu y : Ánh sa ng chi đươ c chiê u va o MC, phi a sau để sân khâ u tô i cho diê n viên chuâ n bị. Xóc Nha c hai nhịp vang lên, tiê ng Đa n Ti nh va o câu da o đâ u mươ t ma, a nh sa ng cu a buô i bi nh minh lươ t nhe trên ba n la ng nu i rư ng Viê t Bă c. Lời ca vang lên, đô ng thời a nh sa ng dâ n ro ne t hơn soi tỏ lâ n lươ t khuôn mă t ra ng ngời cu a ca c cha ng trai cô ga i. Diê n viên nư khi ha t mă t quay ra phi a kha n gia, tay đa n vâ n pha i chuâ n. Đê n như ng đoa n nha c da o hoă c nha c nhă c la i câu ha t tâ t ca duyên da ng quay mă t nhi n vê phi a câ n đa n. Da o hê t đê n câu ha t la i

77 71 quay ra phi a kha n gia, miê ng ha t tươi tă n, a nh mă t long lanh, să c mă t biểu ca m vui tươi. Diê n viên nam khi ha t có sư giao lưu vơ i nhau bă ng a nh mă t nu cười, khi thê va khỏe khoă n. Ha bơ t a nh sa ng khi đê n đoa n nha c da o giư a, ca nam va nư đư ng lên di chuyển đội hi nh vòng tròn qua ha ng ghê. Nư di chuyển vòng tròn va chia đê u đư ng sau ca nh hai hòn nu i, nam di chuyển theo nư nhưng ơ phi a trươ c va dư ng la i đư ng trươ c ha ng ghê ban đâ u cu a nư. Lâ n hai, sử du ng a nh sa ng chuyển động, linh hoa t, vui nhộn; nam nư đa n ha t sôi nô i hơn lâ n một. Đê n câu nam ha t Nàng ơi, slương điếp căn ma y khôm cụng van ơ tâ t ca nư quay mă t nhi n nam ti nh tư duyên da ng. Tư đoa n Pă t lục slao thu y tế Hư u noọng eeng te ng bất mỗi câu nam ha t nam se chia la m hai hươ ng quay sang nhi n mă t nư, va mỗi câu nư ha t se hơi nghiêng đâ u duyên da ng nhi n mă t nam. Nam nư ha t câu kê t: Nă m luây quá tươ rươ n đô ng thời nư đưa tay pha i hơi hươ ng lên đô ng đê u, đê n câu Vằn pi mươ nư thu tay vê đă t la i ơ vị tri đa n. Nam tư tư đưa tay theo hươ ng bên pha i ơ câu ha t vi mà va đa t vị tri kê t ơ đu ng câu ha t châ p căn. Kê t thu c ba i ha t tâ t ca đư ng ta i chỗ cu i cha o kha n gia, nư vâ n giư thê đa n để cha o. Đe n ha, ca c diê n viên đi vê cu ng một phi a bên pha i (tra i) ca nh ga. Chu y : Ngoa i phâ n mơ đâ u tiê t mu c, da o giư a va kê t thu c tiê t mu c thi trong qua tri nh ca c diê n viên biểu diê n, a nh sa ng câ n pha i linh động điê u chi nh theo sư di chuyển cu a đội hi nh, va thay đô i theo să c tha i biểu ca m cu a tư ng đoa n ha t đô i đa p giư a nam va nư. Ca c micro ca i câ n pha i đa m ba o đươ c bâ t va âm thanh đa n, ha t ro ne t Tiết mu c ha t Then Việt Bắc quê em - Dân tộc Ta y ti nh Bắc Ka n Giơ i thiê u tô ng thê Sưu tâ m va đă t lời mơ i: NSND Nông xuân Ái. Ky âm: Bu i thị Xuân. (Xin xem ba n nha c 2.2. Phụ lục 2, trang 97 ).

78 72 Nội dung: Ca ngơ i ve đe p quê hương Viê t Bă c qua đó thể hiê n ti nh yêu quê hương, sư hoa i niê m đâ y tư ha o, trân tro ng vê một chiê n khu lâ y lư ng chiê n công. Ti nh châ t âm nha c: Ba i ha t đươ c tri nh ba y ơ qua ng không qua cao, tiê t tâ u châ m, kê t hơ p vơ i giai điê u mươ t ma sâu lă ng, mang ne t trâ m tư hoa i niê m... Đây cũng la một ne t đe p mộc ma c, dung dị, ki n đa o đă c trưng cu a âm nha c Then Ta y giô ng như con người nơi đây. Hi nh thư c biểu diê n: tô p ca nư. Nư ngô i ghê đa n va ha t. Sô lươ ng diê n viên: 8 người (hoă c có thể nhiê u hơn ca ng đe p) Trang phu c: Quâ n a o Ta y nư truyê n thô ng Đa o cu : 1 Xóc Nha c, 7 Đa n Ti nh, 7 ghê bo c nhung đen Trang tri sân khâ u: Sử du ng phông nê n la bư c tranh phong ca nh la ng ba n nu i rư ng Viê t Bă c. Ánh sa ng dư a trên kịch ba n da n dư ng chi tiê t, linh hoa t theo biểu ca m cu a diê n viên va ti nh ca m cu a tiê t mu c. Sử du ng toa n bộ micro ca i cho ha t va đa n. (Nê u điê u kiê n cho phe p có thể thiê t kê sân khâ u bă ng ma n hi nh led hoă c 3D vơ i ca c ca i đă t să n tư động chuyển ca nh theo nội dung hoă c să c tha i tư ng đoa n cu a ba i ha t) Dàn dựng chi tiết Phâ n ha t: Sử du ng kê t hơ p giư a ha t đô ng đê u va ha t be, lô ng ghe p trong đó la ca c xử ly biểu ca m să c tha i tương ư ng. Tri nh tư cu thể: Lâ n một: Hai câu ha t đâ u tiên Mung ooc tu ơ ơ i sử du ng tô p ha t đô ng đê u, giai điê u trâ m lă ng nên ca c diê n viên chu y tâ p trung ca m xu c trong lời ha t va biểu ca m trên gương mă t. Ha t be ơ câu tiê p theo Nhúm khua hác đơ slim. Đây la một câu ha t biểu đa t sư hoa i niê m, hô i tươ ng nên sử du ng ha t be ơ câu na y ngoa i ta c du ng vê mă t giai điê u còn có ta c du ng hỗ trơ vê mă t ca m xu c cho diê n viên.

79 73 Tư đoa n Tiếng tô n quê hương đê n hê t ba i ca c diê n viên ha t đô ng đê u vơ i să c tha i biểu ca m thể hiê n sư tươi sa ng, tư ha o va hy vo ng hơn nư a va o tương lai phi a trươ c. Lâ n hai: Ha t phâ n tiê ng Viê t. Ba câu đâ u tiên sử du ng ha t be ta o sư thay đô i so vơ i lâ n một: Tiếng hát em vọng từ năm nào. Khi hát ba câu na y ca c diê n viên chu y giư be va ha t liê n tiê ng ta o tha nh giai điê u tha thiê t, ti nh ca m. Đoa n sau đê n hê t ba i giư tinh thâ n ti nh ca m giô ng như lâ n một ha t tiê ng Ta y. Vi ba i ha t không da i va ca c cung bâ c ca m xu c không có thay đô i nhiê u nên cho diê n viên quay la i ha t lời Ta y tư đoa n Tiếng tô n quê hương cách ma ng chiến khu. Có thể du ng hai câu đâ u tiên cu a ba i ha t để kê t ba i (lời Kinh hoă c lời Ta y đê u đươ c), có sử du ng ha t be va rall: Tiếng hát em ấm áp lơ i thương, tiếng đàn em ngân vang lơ i nhơ ơ ơi. Yêu câ u trong phâ n ha t: Ca c diê n viên câ n ha t ro lời, đu ng cao độ, tiê t tâ u, giư be tô t. Xử ly to nhỏ, să c tha i biểu ca m trong lời ha t să c ne t... Phâ n đê m đa n. (Chu y ca c kỹ thuâ t la y, vuô t cu a đa n Ti nh). Phâ n đê m đa n: Đa n Ti nh lên dây qua ng 4 đu ng, ca c dây tương ư ng vơ i ca c nô t: Rê - Sòl - Sol theo thư tư dây hâ u - dây giư a - dây tiê n. Phâ n đê m đa n sử du ng ca ch đê m dây buông kê t hơ p vơ i đa nh ti a. Đê m dây buông sử du ng 2 âm hi nh đê m chi nh, đó la : Âm hình 1: Âm hình 2:

80 74 Mơ đâ u Xóc Nha c xóc trươ c hai nhịp theo âm hi nh tiê t tâ u nô t tră ng va xóc đê u giư nhịp như vâ y đê n hê t ba i. Tô c độ Andante: Sau hai nhịp xóc định vị tô c độ đâ u tiên thi đa n va o hai nhịp theo âm hi nh 1. Dư a va o cao độ hai nhịp đa n mơ đâ u ha t va o hai câu đâ u tiên: Mung oóc tu ơ ơ i : Toa n bộ câu ha t na y sử du ng đê m bă ng âm hi nh 1. Chu y đa nh đê u tay, ngón bu ng pha i tiê p xu c đươ c vơ i ca ba dây đa n mơ i ta o đươ c âm thanh đê m da y dă n. Câu ha t thư ba có sư thay đô i vê khung cao độ nên câ n có câu nha c nô i 1 sau câu ha t thư hai để bă t va o. Câu nha c nô i 1: Chuyển đa nh đê m bă ng âm hi nh 2 khi va o câu ha t: Nhúm khua hác lìn nă m ác. Kê t hơ p đa nh ti a theo giai điê u ha t ơ câu tiê p theo: Tiếng lượn vui khau a phie. Sử du ng câu nha c nô i 2 để va o tiê p đoa n sau. Câu nha c nô i 2: Sau câu nha c nô i 2 quay trơ la i âm hi nh đê m 2 đô i vơ i đoa n: Tiếng tô n quê hương a ơi. Đa nh ti a theo giai điê u ơ câu: Sli mu a vui chiến a khu. Đoa n nha c da o giư a:

81 75 Lâ n 2 quay la i ha t lời Viê t phâ n đê m giư nguyên như lâ n 1. Kê t ba i, đa n sử du ng âm hi nh 1 hai nhịp sau câu ha t rall: Ngân vang lơ i nhơ ơ. Yêu câ u trong phâ n đê m đa n: Đa n pha i đươ c lên dây chuâ n, ca c diê n viên câ m đa n đu ng tư thê, ca c nô t đa nh ti a pha i ro ra ng, khi đa nh dây buông pha i ga y đươ c va o ca ba dây, đa nh tròn tiê ng, tra nh me o mó hoă c mâ t nô t. Phâ n diê n xuâ t: Tiê t mu c na y nên đươ c să p xê p la tiê t mu c đâ u tiên trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t. Khâu chuâ n bị cho tiê t mu c câ n đươ c chuâ n bị tư trươ c khi chương tri nh bă t đâ u: Ca c diê n viên kiểm tra dây đa n, micro, trang phu c đâ y đu. Ghê ngô i biểu diê n cu a diê n viên đươ c xê p ha ng ngang trươ c trên sân khâ u. Khi MC xuâ t hiê n phi a trươ c sân khâ u giơ i thiê u chương tri nh biểu diê n. Phi a sau, tô p nư diê n viên cũng pha i xuâ t hiê n theo lô i di chuyển ha ng ngang ra sân khâ u va ngô i luôn đu ng vị tri ghê cu a mi nh. Người ngô i hơi nghiêng vơ i kha n gia, lưng thẳng, hai chân song song, đa n để lên đu i, mă t đa n va mă t diê n viên hươ ng vê phi a kha n gia. Chú ý: Ánh sa ng nên chi chiê u va o MC.

82 76 MC giơ i thiê u chương tri nh xong người xóc nha c xóc trươ c hai nhịp, sau đó đa n Ti nh cu ng ga y hơ p âm chu hai nhịp để lâ y điểm tư a cho ha t va o. Khi tô p nư ha t đươ c khoa ng hai câu ha t đâ u tiên thi MC ơ trong ca nh ga mơ i giơ i thiê u sơ lươ c vê tiê t mu c trên nê n ba i ha t. Diê n viên khi ha t mă t quay ra phi a kha n gia, tay đa n vâ n pha i chuâ n. Đê n như ng đoa n nha c da o hoă c nha c nhă c la i câu ha t tâ t ca duyên da ng quay mă t nhi n vê phi a câ n đa n. Da o hê t đê n câu ha t la i quay ra phi a kha n gia, miê ng ha t tươi tă n, ca m xu c. Đê n đoa n nha c da o giư a, tâ t ca quay mă t âu yê m nhi n câ n đa n, biểu ca m duyên da ng. Câu ha t kê t bă t đâ u tư rall Tiếng đàn em ngân vang lơ i nhơ ơ đô ng thời diê n viên đưa tay pha i hơi hươ ng lên đô ng đê u va thu tay vê đă t la i ơ vị tri đa n để kê t. Kê t ba i bă ng hai nhịp đa n vơ i ca ch ga y dây buông. Kê t thu c ba i ha t tâ t ca đư ng ta i chỗ đưa đa n lên ngang ngư c nghiêng câ n đa n vê phi a bên tra i cu i cha o kha n gia, sau đó đi vê cu ng một phi a bên pha i (tra i) ca nh ga. Diê n viên chuyển câ m đa n tay phi a ngoa i, tay phi a trong câ m ghê nhanh chóng di chuyển theo ha ng ngang ra khỏi sân khâ u. Chu y : Ngoa i phâ n mơ đâ u tiê t mu c, da o giư a va kê t thu c tiê t mu c thi trong qua tri nh ca c diê n viên biểu diê n, a nh sa ng câ n pha i linh động điê u chi nh theo sư thay đô i să c tha i biểu ca m cu a tư ng đoa n ha t. Ca c micro ca i câ n pha i đa m ba o đươ c bâ t va âm thanh đa n, ha t ro ne t. Khi cha o kha n gia chu y tư thê đa n câ m pha i nghiêng đê u nhau Thư c nghiê m Mu c đi ch va đô i tươ ng thư c nghiệm Mục đi ch thực nghiê m Nhă m đa nh gia hiê u qua cu a da n dư ng ha t Then đươ c tri nh ba y trong luâ n văn.

83 Đối tượng thực nghiê m La ca c diê n viên ca, nha c cu a Nha ha t CMNDGVB Nội dung va ta c phâ m đươ c lư a cho n đê thư c nghiệm Nội dung thực nghiê m Da n dư ng hai tiê t mu c ha t Then theo phương pha p đươ c đê câ p trong luâ n văn Tác phâ m được lựa chọn đê thực nghiê m - Ba i ha t: Đường vê ba n dân tộc Ta y phi a Đông ti nh Cao Bă ng. - Ba i ha t: Viê t Bă c quê em dân tộc Ta y ti nh Bă c Ka n Qui trình thư c nghiệm (thơ i gian thư c nghiệm, tiến ha nh thư c nghiệm) Trong qua tri nh nghiên cư u, kha o sa t thư c tiê n chu ng tôi đa lư a cho n đươ c một sô biê n pha p da n dư ng ca c tiê t mu c ha t Then phu hơ p cho diê n viên Nha ha t CMNDGVB, tiê n ha nh thư c nghiê m bă ng một sô chương tri nh nghê thuâ t cha o mư ng hội nghị công nhân viên chư c năm 2016 cu a công ty Gang The p Tha i Nguyên, va chương tri nh nghê thuâ t mư ng Đa ng, mư ng xuân năm Thơ i gian thực nghiê m: Thời gian thư c ha nh da n dư ng tư nga y 3 tha ng 12 năm 2016 Tiến hành thực nghiê m: Người da n dư ng xây dư ng kê hoa ch tâ p luyê n cu thể tư ng nga y. Tuâ n 1 tâ p liên tu c 5 buô i vơ i nội dung vỡ ba i; tuâ n 2 tâ p tiê p 5 buô i cu ng vơ i Đa n Ti nh; tuâ n 3 tâ p 6 buô i trong đó 4 buô i ôn luyê n ca phâ n ha t, đa n va tâ p ghe p ca c tuyê n biểu diê n, 1 buô i cha y thử ca c tiê t mu c mơ i da n dư ng va cha y ca chương tri nh biểu diê n, 1 buô i tô ng duyê t chương tri nh Đa nh gia kết qua thư c nghiệm Sau khi tiê n ha nh thư c nghiê m, chu ng tôi nhâ n thâ y có sư kha c biê t lơ n giư a hiê u qua biểu diê n cu a ca c tiê t mu c trươ c va sau thư c nghiê m.

84 78 Trươ c thực nghiê m: Diê n viên chưa có sư phân ti ch sâu să c vê nội dung tư tươ ng, nội dung nghê thuâ t cu a ba i, không có sư chuâ n bị kỹ vê đa n va ha t. Phâ n ha t còn nă ng kỹ thuâ t thanh nha c cô điển, chưa thư c sư phu hơ p vơ i lô i ha t dân gian, dân tộc nên ba i ha t đươ c thể hiê n chưa ra đươ c châ t Then Ta y. Phâ n đa n, ca c diê n viên chu yê u theo thói quen đa nh pha ch đê u; còn thiê u sư tinh tê va chưa chu tro ng trong ca c nô t ti a, la y, vuô t va să c tha i to nhỏ. Chi nh vi vâ y ti nh châ t nghê thuâ t cu a ca c tiê t mu c chưa thư c sư đa m ba o. Sau thực nghiê m: Ca c diê n viên đươ c trang bị như ng kiê n thư c cơ ba n vê văn hóa dân gian dân tộc Ta y vu ng Viê t Bă c, hiểu thêm vê kỹ thuâ t va phong ca ch biểu diê n ha t Then. Do nă m vư ng nội dung tư tươ ng va y nghĩa nghê thuâ t cu a ba i ha t Then để a p du ng va o thể hiê n ba i ha t đa giu p ca c diê n viên truyê n ta i nội dung y nghĩa ba i ha t tô t hơn; Tư đó bô i dưỡng thêm ti nh yêu quê hương, đâ t nươ c va y thư c hơn trong viê c gi n giư ba o tô n ba n să c văn hóa dân gian, dân tộc. Ca c tiê t mu c đươ c da n dư ng tư khâu ha t, đa n đê n ca c chi tiê t sử ly să c tha i biểu ca m, ca c vâ n đê vê sân khâ u, đa o cu đê n kỹ thuâ t âm thanh, a nh sa ng đê u đươ c chuâ n bị chu đa o Sư chuâ n bị kỹ ca ng đa giu p ca c diê n viên thể hiê n ta c phâ m một ca ch sinh động, tư nhiên va cuô n hu t, giu p ti nh nghê thuâ t cu a tiê t mu c nâng cao hơn. Ca c tiê t mu c biểu diê n ha t Then cu a diê n viên thu đươ c như ng kê t qua tô t, gây â n tươ ng tô t đê n kha n gia. Ca c ba n phô âm nha c dân tộc Ta y đươ c ky âm la i vơ i nhiê u chi tiê t luyê n la y va tô điểm kha khó, nên viê c khuyê n khi ch ca c diê n viên tư đo c va ha t theo ba n phô chư không theo phương pha p truyê n khâ u như trươ c đa giu p diê n viên ti ch lũy thêm đươ c cho mi nh như ng kinh nghiê m trong vỡ ba i; viê c ha t theo ba n nha c cũng thể hiê n một phâ n chuyên nghiê p trong vâ n đê chuyên môn cu a một Nha ha t ca mu a nha c chuyên nghiê p. Tiê u kê t

85 79 Da n dư ng la công viê c chi tiê t, cu thể cu a người đư ng đâ u, chịu tra ch nhiê m cho một chương tri nh nghê thuâ t; đòi hỏi ơ người da n dư ng đó la kha năng tư duy, sa ng ta o tô t va có ca i nhi n bao qua t trong lĩnh vư c nghê thuâ t. Để thư c hiê n đươ c viê c da n dư ng ha t Then có hiê u qua, một trong như ng yê u tô quan tro ng nhâ t la nâng cao năng lư c cu a người da n dư ng. Người da n dư ng luôn pha i ho c hỏi trau dô i kiê n thư c vê văn hóa dân gian Ta y. Ngoa i ra pha i tư nghiên cư u, ho c tâ p thường xuyên vê kiê n thư c da n dư ng. Nă m ro xươ ng âm, ky âm, chi huy, phô i be Nă m ro tâm ly cũng như năng lư c cu a diê n viên để a p du ng như ng biê n pha p da n dư ng cho phu hơ p. Người da n dư ng câ n chuâ n bị tô t cho công viê c da n dư ng; Hươ ng dâ n cho diê n viên có đươ c kiê n thư c vê Then Ta y như biê t phân loa i Then, bô i dưỡng kỹ thuâ t va lô i ha t Then, nâng cao kha năng thể hiê n să c tha i, biểu ca m va giao lưu vơ i kha n gia cho ca c diê n viên ha t Then; Nâng cao tay đa n cho ca c diê n viên tham gia đê m Đa n Ti nh Da n dư ng tô t phâ n ha t, phâ n đê m đa n, vê diê n xuâ t; Sử du ng công nghê hiê n đa i trong ba i tri sân khâ u Tra i nghiê m qua ca c chương tri nh biểu diê n cu a đơn vị mi nh va ca c đơn vị biểu diê n nghê thuâ t kha c, qua ca c phương tiê n Thông tin va Truyê n thông Yê u tô quan tro ng thư hai đó la tinh thâ n cộng ta c va ho c hỏi cu a diê n viên. Bên ca nh đó, một điê u không thể thiê u đô i vơ i ca người da n dư ng va ca c diê n viên đó la ti nh yêu, sư say mê nghê nghiê p, say mê nghê thuâ t dân gian; điê u na y mang y nghĩa râ t lơ n trong viê c gi n giư ba n să c dân tộc, va la một trong như ng yê u tô quyê t định đê n sư tha nh công trong viê c nâng cao châ t lươ ng nghê thuâ t cu a ca c chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t dân gian chuyên nghiê p.

86 80 KÊ T LUẬN Da n dư ng chương tri nh nghê thuâ t nói chung va da n dư ng ca c tiê t mu c ha t Then ơ Nha ha t CMNDGVB nói riêng la một hoa t động vô cu ng y nghĩa. Bơ i như ng tiê t mu c ha t Then do ca c diê n viên chuyên nghiê p thể hiê n qua ca c chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t chi nh la chiê c câ u nô i đưa ha t Then đê n vơ i đông đa o quâ n chu ng. Muô n quâ n chu ng đón nhâ n, yêu thi ch va trân tro ng ha t Then la ca vâ n đê lơ n trong đó bao gô m y thư c hê cu a quâ n chu ng, lòng say mê nhiê t huyê t, tri nh độ năng lư c cu a người da n dư ng va đội ngũ diê n viên cu a Nha ha t, va nhiê u yê u tô kha ch quan kha c. Qua qua tri nh nghiên cư u, kha o sa t, đa nh gia va nhi n nhâ n thư c tê hoa t động nghê thuâ t ơ Nha ha t CMNDGVB, chu ng tôi nhâ n thâ y: Vê cơ sơ vâ t châ t: La một đơn vị trư c thuộc BVHTT & DL nên cơ ba n Nha ha t đươ c trang bị cơ sơ vâ t châ t kha đâ y đu. Ca c phòng luyê n tâ p cho tư ng đoa n chuyên môn thoa ng ma t, riêng biê t va có ca c du ng cu đa o cu luyê n tâ p phu hơ p. Ca c trang thiê t bị điê n tử, âm thanh a nh sa ng kha tô t. Tuy nhiên, để phu hơ p vơ i xu thê hiê n đa i va tôn lên đươ c ve đe p cu a ca c tiê t mu c trong chương tri nh biểu diê n ta o đươ c sư chu y va thu hu t người xem, câ n đâ u tư hơn nư a đă c biê t la khâu ba i tri sân khâ u. Vê kha năng cu a diê n viên: Hâ u hê t ca c diê n viên đê u đươ c đa o ta o va tô t nghiê p tư ca c trường nghê thuâ t chuyên nghiê p, cho nên kha năng va tri nh độ âm nha c cơ ba n kha tô t. Tuy nhiên, do khi ho c ơ trường ca c diê n viên chu yê u ho c kỹ thuâ t thanh nha c ư ng du ng cho ca c ca khu c mơ i Viê t Nam va ca c ta c phâ m nươ c ngoa i, nên khi ư ng du ng sang ha t Then, ca c diê n viên thường bị la m du ng ca c kỹ thuâ t trong xử ly ba i ha t la m châ t Then không còn đươ c mê m ma i như vô n có cu a nó. Hơn nư a, ca c tiê t mu c biểu diê n ha t Then cu a Nha ha t nhiê u năm nay râ t i t sư đô i mơ i trong da n dư ng; Diê n viên thi chu yê u la tư ho c hỏi qua ca c anh chị diê n viên đi trươ c ma râ t i t đươ c tiê p xu c vơ i ca c nghê nhân ha t Then, chi nh vi vâ y ha t Then va Đa n Ti nh ơ Nha ha t nga y

87 81 ca ng bị ti nh tra ng tam sao thâ t ba n va diê n viên không thư c sư hư ng thu vơ i hát Then. Xuâ t pha t tư thư c tra ng trên cu ng sư đam mê nghê nghiê p chu ng tôi đưa ra một sô biê n pha p da n dư ng tiê t mu c nhă m nâng cao châ t lươ ng ca c tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t cu a Nha ha t CMNDGVB. Biê n pha p na y đóng vai trò la m tiê n đê trong công viê c da n dư ng ca c tiê t mu c ha t Then cu a diê n viên Nha ha t sau na y, góp phâ n ta o nên tha nh công cho chương tri nh biểu diê n. Ca c biê n pha p chu ng tôi đưa ra như: Trong khâu chuâ n bị cu a người da n dư ng, có viê c xây dư ng tiê t mu c để phù hơ p vơ i nội dung chương tri nh; Bao gô m ca c bươ c tiê n ha nh như lư a cho n ta c phâ m, lư a cho n diê n viên va hươ ng dâ n cho diê n viên ti m hiểu vê tiê t mu c ha t Then, giu p diê n viên thể hiê n tô t nội dung, ti nh châ t âm nha c va phong ca ch biểu diê n cho tư ng tiê t mu c ha t Then. Trong da n dư ng tiê t mu c ha t Then, chu ng tôi đê câ p đê n như ng vâ n đê câ n lưu y khi biểu diê n ha t Then, đê m Đa n Ti nh va Xóc Nha c, ca c yêu câ u vê diê n xuâ t Diê n viên câ n vâ n du ng kiê n thư c âm nha c, kỹ năng biểu diê n thanh nha c va nha c cu đươ c ho c trong ca c cơ sơ đa o ta o âm nha c chuyên nghiê p va o viê c biểu diê n ca c tiê t mu c ha t Then, đê m Đa n Ti nh va Xóc Nha c sao cho phu hơ p vơ i lô i ha t Then Ta y. Bên ca nh sư hoa n thiê n vê kỹ thuâ t, ca c diê n viên câ n chu y đê n viê c thể hiê n să c tha i, biểu ca m cho tư ng tiê t mu c Then qua gio ng ha t, tiê ng đa n va ngoa i hi nh, giao lưu tô t vơ i kha n gia Nha ha t CMNDGVB nên tư ng bươ c đưa công nghê hiê n đa i va o viê c ba i tri sân khâ u, trong đó có viê c sử du ng trang âm hiê n đa i, a nh sa ng đe p va sinh động cho tiê t mu c ha t Then. Bô i dưỡng kỹ năng biểu diê n cho ca c diê n viên phô i hơ p vơ i viê c tri nh chiê u trên ma n hi nh Led va sân khâ u 3D Ca c biê n pha p trên không như ng la m cho người da n dư ng cu ng ca c diê n viên hư ng thu va gia m mê t mỏi, căng thẳng khi luyê n tâ p va biểu diê n,

88 82 nó còn ta o sư hâ p dâ n, thu hu t đô i vơ i kha n gia khi thươ ng thư c ca c tiê t mu c hát Then. Trên cơ sơ vâ n du ng kiê n thư c cu a môn ho c Dàn dựng chương trình nghê thuâ t tô ng hợp trong chương tri nh đa o ta o Ly luâ n va Phương pha p da y ho c Âm nha c - Trường ĐHSPNTTW; Sau một qua tri nh nghiên cư u nghiêm tu c ca c vâ n đê ly luâ n va thư c tê da n dư ng ca c tiê t mu c ha t Then trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t cu a Nha ha t CMNDGVB, chu ng tôi đa đê xuâ t biê n pha p da n dư ng ca c tiê t mu c ha t Then ta i Nha ha t CMNDGVB trong chương tri nh biểu diê n nghê thuâ t. Ca c biê n pha p đưa ra nhă m mu c đi ch nâng cao châ t lươ ng biểu diê n, đưa ha t Then đê n gâ n vơ i quâ n chu ng, qua đó góp phâ n ba o tô n va pha t huy như ng gia trị cu a ha t Then nói riêng va âm nha c dân gian Viê t Nam nói chung.

89 83 TÀI LIỆU THAM KHA O 1. Hoa ng Triê u Ân (2013), Cây đàn Then ngươ i Tày và bài hát dân gian, Nxb Văn hóa thông tin, Ha Nội. 2. Lê Ngọc Canh (2009), Phương pháp đạo diễn chương trình nghệ thuật tổng hợp, Nxb Văn hóa thông tin, Thành phố Hồ Chí Minh. 3. Bu i Quang Ca nh (2015), Vai tro cu a Hát Then đối vơ i thế hê tre ngày nay, Trường ĐHSPNTTW, Ha Nội. 4. Nguyê n Nguyê t Câ m (2010), Nghê nhân và nghê thuâ t Hát Then cu a ngươ i Tày Bă c Ka n, Luâ n văn tha c sĩ Văn hóa ho c, Viê n nghiên cư u Văn hóa, Ha Nội. 5. Nguyê n Đăng Duy (2001), Văn hóa tâm linh, Nxb Văn hóa thông tin, Ha Nội. 6. Bê Viê t Đăng (1992), Các dân tộc Tày, Nu ng ơ Viê t Nam, 7. Linh Thị Ha o (2011), Nghiên cư u cách đê m Ti nh trong Hát Then cu a ngươ i Tày ơ Cao Bằng, Khóa luâ n tô t nghiê p nga nh ĐHSPAN, Trường ĐHSPNTTW, Ha Nội. 8. Nguyê n Thị Hă ng (2011), Nghiên cư u, ba o tô n và phát triê n NTHT đàn Ti nh cu a dân tộc Tày, Nu ng La ng Sơn, Đê ta i nghiên cư u khoa ho c công nghê câ p ti nh, La ng Sơn. 9. Nguyê n Thu Hiê n (2015), Hát Then và Đàn Ti nh chuâ n bị vượt núi ra thế giơ i, Ba o Nhân Dân pha t ha nh nga y 28/9/2015, Ha Nội. 10. Pha m Lê Hòa (2004), Những âm điê u cuộc sống, Nxb Văn hóa Dân tộc, Ha Nội. 11. Vi Hô ng (1993, Kha m ha i, Nxb Văn hóa dân tộc, Ha Nội. 12. Nguyê n Thu Huyê n (2015), Da y học Hát Then cho sinh viên Khoa Âm nha c trươ ng Cao đă ng Văn hóa Nghê thuâ t Viê t Bă c, Trường ĐHSP NTTW, Ha Nội

90 Trâ n Vĩnh Khương (2014), Nghê thuâ t diê n xươ ng Che o Tàu ơ Tân Hội - Đan Phượng - Hà Nội, Trường ĐHSPNTTW, Ha Nội. 14. Dương Thị Lâm (2002), Nghê thuâ t Then cu a ngươ i Tày ơ La ng Sơn, Luâ n văn tha c sĩ Khoa ho c Văn hóa, Ha Nội. 15. Nguyê n Thu y Loan (2006), Âm nha c cô truyền Viê t Nam, Nxb ĐHSP Ha Nội. 16. Vĩnh Long (1976), Sự tro n vành rõ chữ cu a tiếng hát dân tộc, Viê n Nghê thuâ t, Ha Nội. 17. La Văn Lô, Đă ng Nghiêm Va n (1986), Sơ lược giơ i thiê u các nhóm dân tộc Tày, Nu ng, Thái ơ Viê t Nam, Nxb Khoa ho c Xa hội, Ha Nội. 18. Hoa ng Lương (1981), Một số nghi lê câ u mu a cu a các dân tộc i t ngươ i ơ miền Bă c nươ c ta, Nxb Văn hóa dân tộc, Ha Nội. 19. Hoa ng Văn Ma - Lu c Văn Pa o (1984), Từ điê n Viê t-tày, Nu ng, Nxb Khoa ho c xa hội, Ha Nội. 20. Triê u Thị Mai (2010), Lượn Then ơ miền đông Cao Bằng, Nxb Đa i ho c Quô c Gia, Ha Nội. 21. Huyê n Nga (2012), Cấu trúc dân ca ngươ i Viê t, Nxb Lao động Ha Nội, Ha Nội. 22. Tu Ngo c (1994), Dân ca ngươ i Viê t, Nxb Âm nha c Ha Nội, Ha Nội. 23. Nông Thị Nhi nh (2000), Giữ gìn và ba o vê ba n să c văn hóa các dân tộc thiê u số Viê t Nam, Nxb Văn hóa dân tộc, Ha Nội. 24. Nông Thị Nhi nh (2000), Âm nha c dân gian các dân tộc Tày, Nu ng, Dao La ng Sơn, Nxb Văn hóa dân tộc, Ha Nội. 25. Nông Thị Nhi nh (2004), Ne t chung và riêng cu a âm nha c trong diê n xươ ng Then Tày, Nu ng, Nxb Văn hóa dân tộc, Ha Nội. 26. Nhiê u ta c gia (1987), Mấy vấn đề về Then Viê t Bă c, Nxb Văn hóa dân tộc, Ha Nội.

91 Nhiê u ta c gia (2006), Ba o tô n và phát huy nghê thuâ t Hát Then, Nxb Văn hóa dân tộc, Ha Nội. 28. Nhiê u ta c gia (1993), Văn hóa truyền thống Tày, Nu ng, Nxb Văn hóa dân tộc, Ha Nội. 29. Nhiê u ta c gia (1994), Giữ gìn và ba o vê ba n să c văn hóa các dân tộc thiê u số Viê t Nam, Nxb Văn hóa dân tộc, Ha Nội. 30. Nguyê n Như Y (1999), Đa i từ điê n Tiếng Viê t, Nxb Văn hóa - Thông tin. 31. Hoa ng Văn Pa o (2004), Vai tro cu a Hát Then trong đơ i sống tinh thâ n cu a ngươ i Tày ti nh La ng Sơn, Sơ Văn hóa, Thể thao va Du lịch ti nh La ng Sơn. 32. Quang Pha c - Đa o Ngo c Dung (2003), Dân ca Viê t Nam, Nxb Ha Nội. 33. Hoa ng Phê (2003), Từ điê n Tiếng Viê t, Nxb Đa Nă ng, Trung tâm tư điển ho c, Ha Nội - Đa Nă ng. 34. Ta Thị Lan Phương (2014), Dàn dựng Chương trình nghê thuâ t tô ng hợp cho học sinh khối các trươ ng THCS huyê n Quốc Oai, Trường ĐHSP NTTW, Ha Nội. 35. Hoa ng Quyê t (1993), Văn hóa truyền thống Tày, Nu ng, Nxb Văn hóa dân tộc, Ha Nội. 36. Nguyê n Văn Tân (2014), Truyền da y Hát Then trong Trươ ng Trung cấp Văn hóa Nghê thuâ t ti nh La ng Sơn, Luâ n văn tha c sĩ Ly luâ n va Phương pha p da y ho c Âm nha c, Trường ĐHSPNTTW, Ha Nội. 37. La i Thị Phương Tha o (2010), Âm nha c dân gian trong công tác đào ta o ta i trươ ng Đa i học Sư pha m nghê thuâ t Trung Ương, Ho c viê n khoa ho c xa hội, Ha Nội. 38. Trâ n Hoa ng Tiê n (2009), Diê n xươ ng dân ca - phương thư c trao truyền dân gian trong bối ca nh hiê n nay, trường ĐHSPNTTW, Ha Nội.

92 Nguyê n Hư u Thu (1997), Diê n xươ ng dân gian và nghê thuâ t sân khấu, Ba i viê t kỷ yê u Hội nghị Khoa ho c diê n xươ ng dân gian va nghê thuâ t sân khâ u, Viê n Nghê thuâ t - Bộ văn hóa. 40. Hoa ng Tuâ n (2000), Âm nha c Tày, Nxb Âm nha c, Ha Nội. 41. Ha Văn Thư, La Văn Lô (1984), Văn hóa Tày, Nu ng, Nxb Văn hóa, Ha Nội. 42. Ta i liê u nội bộ Nha ha t Ca mu a nha c dân gian Viê t Bă c 43. Lê Trung Vũ (1997), Từ diê n xươ ng truyền thống đến nghê thuâ t sân khấu, Ba i viê t kỷ yê u Hội nghị Khoa ho c diê n xươ ng dân gian va nghê thuâ t sân khâ u, Viê n Nghê thuâ t - Bộ văn hóa. 44. Tô Vũ (2002), Âm nha c Viê t Nam truyền thống và hiê n đa i, Nxb Viê n âm nha c, Ha Nội. 45. Nguyê n Thị Yên (2006), Then Tày, Nxb Văn hóa dân tộc, Ha Nội cua-ballet htm _thuâ t_biểu_diê n 51. to-chuc.html#more 52. [ phanthaibinh.org].

93 87 BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM NGHỆ THUẬT TRUNG ƯƠNG BÙI THỊ XUÂN DÀN DỰNG HÁT THEN TẠI NHÀ HÁT CA MÚA NHẠC DÂN GIAN VIỆT BẮC PHU LU C LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Lý luận và Phương pháp dạy học Âm nhạc Ma sô : Hà Nội, 2017

94 88 PHU LU C Phu lu c 1: HI NH A NH Phu lu c 2: BÀI HÁT... 95

95 89 Phu lu c 1: HI NH A NH 1.1. Đa n Ti nh va câ u ta o cu a đa n Ti nh (A nh tác gia chu p ngày 1/5/2017)

96 Nghê sĩ ưu tu Nông Văn Khang vơ i tiê t mu c Hát Then (Nguô n a nh: Nhà hát CMNDGVB) 1.3.Chùm xóc nha c (A nh tác gia chu p ngày 1/5/2017 ta i Nhà hát CMNDGVB)

97 Đa o cu thường đươ c sử du ng trong mu a ha t Then (Nguô n a nh: Đa i truyê n hi nh Tuyên Quang) 1.5.Trang phu c cu a thâ y Then (Nguô n a nh:

98 Trang phu c người dân tộc Ta y (Nguô n a nh: Đội văn nghê la ng du lịch sinh tha i Tha i Ha i, Tha i Nguyên) Trang phu c Tày cách tân (Nguô n a nh: Nhà hát CMNDGVB)

99 Nha ha t CMNDGVB (Nguô n a nh: Nhà hát CMNDGVB) 1.9 va Biểu diê n vơ i sư hỗ trơ cu a công nghê 3D (nguô n a nh:ttp://vtv.vn/van-hoa-giai-tri )

100 Đa n Ti nh kê t hơ p cu ng ca c nha c cu kha c (Nguô n a nh: Nha ha t CMNDGVB)