Phục hồi chức năng dựa vào cộng đồng Tài liệu số 12 Phục hồi chức năng nói ngọng, nói lắp và thất ngôn Nhà xuất bản Y học Hà Nội, 2007

Bản ghi

1 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Tài liệu số 12 Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô Nhà xuất bả Y học Hà Nội, 2007

2 Chỉ đạo biê soạ TS. Nguyễ Thị Xuyê TS. Trầ Quý Tườg Thứ trưởg Bộ Y tế Cục Quả lý khám chữa bệh - Bộ Y tế Ba biê soạ Ths. Nguyễ Thị Thah Bìh PGS TS Cao Mih Châu TS. Trầ Vă Chươg TS. Trầ Thị Thu Hà PGS TS. Vũ Thị Bích Hạh PGS-TS. Trầ Trọg Hải Ths. Trầ Quốc Kháh TS. Phạm Thị Nhuyê Ths. Nguyễ Quốc Thới TS. Nguyễ Thị Mih Thủy Khoa PHCN Bệh việ C Đà Nẵg Bộ mô PHCN - Đại học Y Hà Nội Trug tâm PHCN Bv Bạch Mai Khoa PHCN Việ Nhi Trug ươg Bộ mô PHCN - Đại học Y Hà Nội Vụ qua hệ Quốc tế - Bộ Y tế Bộ mô PHCN - Đại học Y Huế Bộ mô PHCN - Đại học KTYT Hải Dươg Trườg trug học Y tế tỉh Bế Tre Trườg Đại học Y tế côg cộg Hà Nội Thư ký ba biê soạ Ths. Trầ Ngọc Nghị Cục Quả lý khám chữa bệh - Bộ Y tế Với sự tham gia của Ủy ba Y tế Hà La - Việt Nam: Ths. Phạm Dũg Ths. Aeke Maarse TS. Maya Thomas Điều phối viê chươg trìh PHCNDVCĐ Cố vấ cao cấp chươg trìh PHCNDVCĐ Chuyê gia của tổ chức Y tế thế giới

3 Nhữg kiế thức chug về khó khă ói 1. Thế ào là khó khă về ói trog giao tiếp Trog phầ ày chúg tôi sẽ đề cập đế một số khó khă về ói khi giao tiếp thườg gặp ở trẻ em và gười lớ. Đối với trẻ em, có thể gặp: Chậm phát triể gô gữ, chậm ói (ở trẻ bị chậm phát triể trí tuệ). (Tham khảo thêm tài liệu số 14) Nói kém hoặc câm do giảm thíh lực. Nói gọg và ói lắp. Nói khó, ói chậm ở trẻ bại ão. Đối với gười lớ, khó khă về giao tiếp được đề cập ở đây là thất gô. Đây là một dạg khó khă về giao tiếp do guyê hâ tổ thươg ão hư: tai biế mạch máu ão, chấ thươg sọ ão hoặc u ão Nhữg khó khă thườg gặp ở gười ói khó khă Hầu hết hữg gười có khó khă về ói đều có thể gặp một số trở gại sau Về giao tiếp Các dạg ói khó kể trê hay gặp hơ ở trẻ em, đặc biệt ở giai đoạ trẻ học ói (dưới 6 tuổi). Nói khó gây trở gại về giao tiếp cho trẻ thể hiệ: Trẻ ói khôg rõ ê khó thể hiệ hu cầu của bả thâ, làm gười đối thoại hiểu trẻ kém. Trẻ hoặc gười đối thoại có thể phải hắc đi hắc lại lời ói, khiế tốc độ giao tiếp giảm. Trẻ có xu hướg giảm giao tiếp bằg lời ói, tráh giao tiếp ở chỗ lạ hoặc chỗ đôg gười. Về lâu dài, vố từ của trẻ có thể giảm do é tráh giao tiếp. Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô 3

4 Về cảm xúc - tâm lý ở trẻ hỏ, các ảh hưởg về tâm lý do ói khó, ói lắp chưa rõ ràg. Nhưg ở tuổi đi học, khi giao tiếp với bạ bè, thày cô hữg tật lời ói ày làm gười xug quah chú ý. Trẻ có thể bị trêu chọc, quở trách. Nhữg áp lực về tâm lý ày khiế trẻ căg thẳg, lo lắg. Trẻ có thể trố tráh giao tiếp, giảm qua hệ bạ bè. Người lớ bị hạ chế về giao tiếp, khó thể hiệ hu cầu bả thâ, hu cầu được chia sẻ, dễ dẫ đế hữg trạg thái trầm cảm, cơ cáu giậ bùg phát... Ví dụ: hữg trườg hợp bị ói lắp ặg, thất gô, gọg ặg... Giáo dục - học hàh Nhữg trẻ lớ hơ bị tật về lời ói có thể khôg dám đi học vì xấu hổ. Trê lớp, hầu hết các mô học đối với trẻ khôg gặp khó khă gì, trừ mô đọc và phát biểu bài. Nhữg trẻ ày ít khi đạt kết quả xuất sắc về học tập do thiếu chủ độg, mạh dạ trao đổi học tập. Gia đìh và xã hội Qua hệ với các thàh viê gia đìh phầ ào hạ chế. Gia đìh có thể có thái độ bực tức mắg mỏ hoặc gược lại quá bao bọc, giúp đỡ trẻ trog giao tiếp goài xã hội. Điều đó làm giảm cơ hội giao tiếp của trẻ. Với thầy cô, bạ bè trẻ có xu hướg hạ chế kết bạ. Người lớ bị ói lắp, thất gô, điếc câm... cũg rất khó khă trog qua hệ xã hội. Họ ít dám ra xã hội một mìh, ít chủ độg giao tiếp với gười lạ, khó tìm bạ đời hơ Các guyê tắc ca thiệp chug cho mọi trườg hợp 3.1 Về y học - phục hồi chức ăg Cầ phát huy mọi khả ăg giao tiếp, kể cả bằg lời ói hoặc khôg lời để đạt được kết quả tốt hất. Chẳg hạ hữg hìh thức giao tiếp dưới đây: Giao tiếp bằg lời ói, bằg chữ viết Giao tiếp bằg kỹ ăg khôg lời: dùg dấu, dùg chữ cái gó tay, dùg gô gữ cơ thể hoặc dùg hìh vẽ. 4 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 12

5 Lời ói Dấu và chữ cái gó tay Ngô gữ cơ thể áh mắt, ét mặt, hìh miệg, giọg ói Chữ viết Hìh vẽ Hãy áp dụg guyê tắc giao tiếp tổg hợp dưới đây để giúp trẻ hiểu dễ hơ, ói dễ hơ và hứg thú giao tiếp, có hiều cơ hội hơ để giao tiếp. Hãy gồi xuốg thấp để mặt ta gag mặt trẻ. Như vậy trẻ dễ qua sát cử độg của miệg (hìh miệg) ta khi phát âm. Khi chơi và dạy trẻ hãy lầ lượt chơi với trẻ. Điều đó khiế trẻ thích thú và ta có thể kéo dài việc dạy trẻ. Lượt ta rồi tới lượt trẻ. Ta ói trẻ ghe rồi tới lượt trẻ ói ta ghe. Ví dụ: ta và trẻ cùg gồi xem trah. Ta chỉ vào trah và ói co gà. Giở tiếp trah khác, hãy để trẻ ói co cá... Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô 5

6 Hãy ói chậm và rõ để trẻ bắt chước được cử độg của miệg ta. Nói hah khiế trẻ khó tạo được âm đúg. Nhắc đi hắc lại hữg từ mà trẻ đag học và có tiế bộ. Nhắc lại sẽ tạo thói que và cơ hội tập âm đó hiều hơ. Dùg mọi hìh thức giao tiếp khôg lời khác để hỗ trợ giao tiếp bằg lời ói: Nê phát huy tối đa khả ăg ói của trẻ. Dùg dấu, dùg chữ cái gó tay, dùg cử độg thâ thể, ét mặt, cử độg miệg; dùg hìh vẽ và chữ viết để trẻ hiểu được. Khi giao tiếp với trẻ khuyết tật về ói, luô luô phát huy trí tưởg tượg làm trò chơi hấp dẫ, đồg thời có thể chuyể chủ đề giao tiếp. Ví dụ: khi cầm mảh gỗ, ta có thể kể cho trẻ ghe về miếg gỗ đó: màu sắc, độ cứg... rồi tưởg tượg đó là chiếc thuyề, rồi ói về thuyề bè... Tăg dầ vố từ của trẻ: bắt đầu dạy trẻ phát ra âm thah, sau đó là các từ đơ. Khi trẻ ói được hiều từ đơ thì dạy trẻ ghép các từ đó thàh câu gắ, rồi câu dài. Nói chuyệ và kể chuyệ để trẻ kể lại là cách thôg thườg giúp trẻ ói được hiều hơ. (Xi tham khảo thêm ở các phầ về Nói gọg, Nói lắp, Thất gô dưới đây). 3.2 Giáo dục Giáo dục hoà hập: Hầu hết trẻ có thể theo được giáo dục hoà hập cùg với trẻ em bìh thườg khác, kể cả trẻ bị điếc câm. Tuy hiê giáo viê cũg cầ có các kỹ ăg dạy và giao tiếp với trẻ. Giáo dục đặc biệt: để trẻ có khó khă về ghe và ói có thể tiếp cậ giáo dục hoà hập cầ hỗ trợ trẻ một số kỹ ăg hư: Giao tiếp tổg hợp trog đó có dấu và chữ cái gó tay. Luyệ ghe - ói và đọc môi. 6 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 12

7 3.3 Xã hội Vui chơi: trẻ có khó khă về ghe ói cầ có hiều cơ hội giao tiếp thôg qua vui chơi với trẻ khác. Các hoạt độg chơi đóg vai, chơi hóm là hết sức cầ thiết giúp trẻ hoà hập cộg đồg. Câu lạc bộ/ Hội gười khuyết tật/hội khác: Sih hoạt của gười lớ bị điếc câm trog tổ chức của họ là một hoạt độg khôg thể thiếu được. Nhờ đó, trẻ em và gười lớ có khả ăg trao đổi thôg ti, giao tiếp bằg gô gữ tổg hợp, dấu. Hội gười điếc câm có tiếg ói đại diệ và bảo vệ quyề lợi cho họ trước cộg đồg và xã hội. 3.4 Hướg ghiệp Dạy ghề: Chọ ghề để học ê tuỳ theo khả ăg của gười khuyết tật. Nếu ghe ói khó khă, ê chọ côg việc liê qua đế lao độg cầ kỹ ăg khéo léo của châ tay: múa, kịch câm, đa lát, thêu, may, chă uôi... Kiếm việc làm: Côg việc đối với gười khuyết tật phù hợp với khả ăg và guyệ vọg của họ. Ngoài ra cầ câ hắc các yếu tố: vố sả xuất kih doah, địa điểm, đầu ra của sả phẩm... Mỗi trườg hợp có hữg dấu hiệu và khó khă khác hau và cách giúp đỡ cũg khác hau. 4. Các ơi có thể hỗ trợ gười lớ và trẻ em có khó khă về ói Bệh việ đa khoa tỉh: Khoa Phục hồi chức ăg: Khám - lượg giá khả ăg ghe ói, tư vấ và phục hồi chức ăg giao tiếp. Khoa Tai Mũi Họg: Khám bệh Tai Mũi Họg, lượg giá khả ăg ghe, tìm guyê hâ và điều trị bệh; phẫu thuật ếu cầ thiết. Tư vấ đeo máy trợ thíh hoặc gửi lê tuyế trê. Trug tâm Phục hồi chức ăg tuyế Trug ươg: Có chuyê gia về Ngô gữ trị liệu có thể tư vấ hoặc gửi khám và điều trị tại các chuyê khoa khác. Hệ thốg Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg các cấp: Phát hiệ, tư vấ và tiế hàh phục hồi chức ăg về giao tiếp tại hà cho gười khuyết tật. Gửi khám và phục hồi chức ăg ở tuyế trê; tư vấ đeo máy trợ thíh. Hỗ trợ hoạt độg của Hội gười điếc câm ở địa phươg, hỗ trợ học tập và dạy ghề, việc làm cho trẻ em, gười lớ có khó khă về ghe ói. Vậ độg các guồ và các cơ qua tổ chức hỗ trợ gười khuyết tật. Hội gười khuyết tật/ Hội cha mẹ trẻ khuyết tật và các tổ chức của gười khuyết tật: Hội hữg gười bị khó khă về ghe - ói, hội gười bị giảm thíh lực, Câu lạc bộ gười bị tai biế mạch máu ão... có thể có tài liệu hướg dẫ, tư vấ hoặc chia xẻ kih ghiệm. Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô 7

8

9 Giao tiếp với trẻ bị gọg 1. Nói gọg là gì? Nói gọg là khi trẻ tạo các âm thah lời ói khôg rõ ràg, khôg trò vàh rõ tiếg khiế hữg gười xug quah khó hiểu trẻ. Nói gọg có thể gặp ở bất kỳ độ tuổi ào, hưg hay gặp hất ở tuổi trước học đườg và ở bậc tiểu học. Tới khi trẻ được khoảg 6 tuổi, hữg lỗi phát âm ày sẽ được chỉh lại bìh thườg. Mỗi từ tiếg Việt của chúg ta là một âm tiết. Mỗi âm tiết thườg gồm có phụ âm đầu, guyê âm thah điệu và phụ âm cuối âm tiết. Ví dụ : âm tiết mắt gồm Phụ âm đầu : m Nguyê âm : ă Phụ âm cuối : t Thah sắc. Nói gọg là tạo các thàh phầ của âm tiết bị sai lệch thàh một âm khác, bị mất hoặc ói khôg rõ âm. Nói gọg có thể gồm: gọg phụ âm đầu, gọg guyê âm, hay phụ âm cuối và thah điệu. Trẻ ói gọg có thể ói được rất hiều từ, ói hah hưg khôg rõ ràg. Ví dụ : gạch Ngọg thàh : ạch (Mất phụ âm đầu) ặt Ví dụ từ : Chuỗi (Mất phụ âm đầu, sai phụ âm cuối) Nói thàh : Chuối (Ngọg thah điệu) Chúi (Ngọg guyê âm) Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô 9

10 2. Nguyê hâ và đề phòg TT Nguyê hâ Đề phòg 1 Do thói que Sửa phát âm sớm trog giai đoạ học ói (trước 6 tuổi) 2 Tiếg địa phươg Nhữg gười lớ xug quah trẻ cầ sửa phát âm 3 Do dị tật ở môi, vòm miệg Phẫu thuật vá môi, vòm miệg 4 Do phah lưỡi gắ Phẫu thuật cắt phah lưỡi 5 Cử độg miệg kém ở trẻ bại ão/ Bệh lý thầ kih Sửa phát âm sớm cùg với các kỹ thuật phục hồi chức ăg khác 6 Nghe kém do dị tật bẩm sih ở tai Phẫu thuật ếu cầ, Đeo máy trợ thíh 7 Nghe kém do viêm tai giữa mã Phòg và điều trị bệh kịp thời tíh, viêm tai xươg chũm 8 Khôg rõ guyê hâ 3. Phát hiệ trẻ ói gọg Trẻ ói gọg có các dấu hiệu hư Cử độg môi, miệg, lưỡi, hàm dưới... khó khă và chậm Có thể ói chậm, ói khó và khôg rõ ràg Các lỗi phát âm Hơi thở gắ, khôg đều Kiểm tra trẻ ói gọg Kiểm tra cấu trúc, hìh dạg, cử độg của môi, lưỡi, hàm dưới: để trẻ há - gậm miệg, thè lưỡi ra xa, lê trê, xuốg dưới và sag hai bê. Xem cử độg của lưỡi và miệg có bìh thườg khôg? Có khe hở vòm miệg hoặc phah dưới lưỡi bị gắ khôg? Xem trẻ thổi ra, và có ói âm xì kéo dài... được khôg. (Bìh thườg trẻ xì được trê 20 giây). Nếu xì gắ thườg do khe hở vòm miệg, do hơi thở ra gắ (ở trẻ bại ão), hoặc do liệt dây thah một hoặc hai bê. Yêu cầu trẻ hắc lại một số từ đơ sau và ghi lại các lỗi phát âm của trẻ. ở bảg dưới đây có một số từ đơ được chọ đại diệ cho các phụ âm đầu, guyê âm và phụ âm cuối, thah điệu tiếg Việt. Để trẻ hắc lại theo gười lớ. Nếu trẻ ói âm ào sai thì ghi lại theo âm sai của trẻ. 10 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 12

11 Bảg từ để thử Phụ âm đầu âm tiết Phụ âm cuối, thah điệu Từ thử âm lỗi Từ thử âm lỗi Từ thử âm lỗi Bò ò Co cua o ua Ngựa chựa Phích chích Chó ó, mó Mồm ồm Voi oi Hoa ha Bà à, chà Tai chai Lược chược Kíh chíh Đu đủ chu chủ Rau au Dép chép Dao ao Thìa chìa, ìa Răg chăg Xúc xắc úc ắc Mèo èo Sách chách Gà dà, à Nó ó, dó Mũi ũi Khỉ hỉ Nhà hà ốc ốp, chốc Khi trẻ ói từ ào, hãy lắg ghe xem trẻ ói đúg khôg, ếu sai thì sai âm ào? và sai hư thế ào? Hãy ghi lại âm sai mà trẻ tạo ra. Nếu trẻ sai phụ âm đầu, ví dụ ói gà thàh à. Hãy thử hiều từ khác có âm g đứg trước, xem trẻ tạo âm ày hư thế ào. Tươg tự, ếu guyê âm hoặc phụ âm cuối, hoặc thah điệu ào sai, hãy thử lại với các từ khác có chứa thàh phầ âm sai để xem lại. Sau khi kết thúc, xem trog cột bê phải có bao hiêu âm mà trẻ ói sai, các thah trẻ tạo thế ào? 4. Dạy trẻ ói gọg Ca thiệp phục hồi chức ăg / luyệ phát âm Dạy trẻ cử độg miệg lưỡi và cơ qua phát âm, gồm các cử độg: Há to miệg rồi gậm lại Thè lưỡi dài ra trước, lê trê, sag trái và phải Đưa lưỡi chạm lê răg trê, và chạm lê vòm miệg Bôi mật gọt hoặc đườg quah mép để trẻ tập liếm Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô 11

12 Tập xì : ói âm x trog từ xa. Kéo dài âm x càg dài càg tốt. Bìh thườg khoảg giây. Nếu xì gắ trẻ sẽ bị giọg mũi hở và khôg rõ các phụ âm đầu (ếu trẻ bị khe hở vòm miệg) Tập thổi ra. Kéo dài hơi thổi ra. Cho trẻ thổi bóg, thổi kè hoặc thổi bog bóg xà phòg. Dạy trẻ tạo âm: xem trẻ ói âm ào khôg rõ, sửa các âm sai đó Nếu trẻ gọg cả guyê âm và phụ âm hãy bắt đầu dạy trẻ tạo các guyê âm: a, o, u, ư, i, e, ê, ô, ơ. Khi trẻ ói các guyê âm rõ rồi mới chuyể sag tập phụ âm. Việc tập cử độg miệg, lưỡi và tập thổi, tập xì, tập guyê âm thườg phải làm với trẻ bại ão, hoặc hữg trẻ em có khó khă phát âm do bệh lý thầ kih. Khi ấy, cử độg miệg lưỡi chậm, cứg khiế ói chậm, gọg. Dạy trẻ tạo các phụ âm môi: m, b, Bắt đầu bằg dạy trẻ tạo các âm môi hư âm b, m. Khi trẻ ói âm đó rõ, hãy ghép âm đó với một guyê âm, ví dụ: mama, baba, bababa... và các guyê âm khác hư: mimi, bêbê... Sau đó dạy trẻ ói các từ đơ giả hư: bà, mẹ, bố, bé, bai, bai... Hãy làm một bộ trah hoặc cắt các trah đồ vật từ tạp chí, sách báo. Xếp các trah ày theo bộ: theo các âm đầu, âm cuối hoặc thah điệu. đồ dùg, phươg tiệ giao thôg, đồ ă, các hàh độg... Khi dạy trẻ ói từ đơ ê dùg trah để dạy. Như vậy trẻ sẽ hứg thú hơ. Hãy biế hoạt độg dạy ày thàh các trò chơi. Ví dụ: chơi trò giấu trah. Để ra 3-5 trah và giới thiệu tê các trah với trẻ. Giấu 1-2 cái đi rồi hỏi trẻ xem: mất trah ào? Sau đó để trẻ giấu trah, cò bạ đoá. Có thể chơi hiều trò khác với trah hư: mua bá trah, so cặp trah Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 12

13 Tiếp tục dạy trẻ tạo các phụ âm khó hơ hư âm t, đ, x, d, ch, c, kh, g... Sau đó, lại ghép các phụ âm ày với các guyê âm khác hau hư ta, xa... Khi trẻ tạo các âm ày đã rõ, hãy để trẻ ói các từ đơ chứa các âm bạ vừa dạy: tai, táo, to, túi... Sau cùg, khi trẻ đã ói được hiều từ đơ, hãy để trẻ ghép 1-2 từ thàh các câu gắ. Hãy chú ý sửa âm khi trẻ ói chuyệ, khi đọc sách... Thườg khi tập ói từg từ thì ói đúg, hưg khi ói chuyệ trẻ vẫ mắc lỗi. Ca thiệp giáo dục Trẻ cầ được hỗ trợ tại lớp và tại môi trườg gia đìh. Mọi gười thâ, giáo viê, các bạ cùg lớp cầ ói chậm hơ với trẻ. Hãy để trẻ có thêm thời gia để ói. Mô tập đọc ở lớp khiế trẻ lúg túg hiều hất. Trả lời miệg trê lớp cũg là trở gại với trẻ, hất là khi các bạ cùg lớp trêu cười. Giáo viê cầ biết điều ày để hỗ trợ trẻ. Hãy để thêm thời gia goài giờ học giúp trẻ sửa phát âm. Xã hội Việc hướg ghiệp cầ lưu tâm đế một số ghề có thể khó khă với trẻ: giáo viê, hướg dẫ viê... và một số ghề khác. Tâm lý: trẻ ói gọg ặg thườg tự ti, mặc cảm, trẻ hay bỏ học sớm do gại bị trêu cười ở lớp. Trẻ thườg gại giao lưu, kết bạ, gại ra chỗ lạ. 5. Câu hỏi thườg gặp Trẻ có ói được hư bìh thườg khôg? Nhiều trẻ có thể ói được bìh thườg. Có một số trẻ bị bại ão ặg, cử độg miệg khó khă, hoặc bị khe hở vòm miệg rộg (khe hở một bê hoặc hai bê) hoặc được phẫu thuật muộ thì khó ói được bìh thườg. Nhưg việc tập luyệ sẽ cải thiệ được hiều. Trẻ có cầ gửi đi phẫu thuật khôg? Một số dị tật bẩm sih của cơ qua phát âm, hoặc viêm tai giữa mã tíh cầ gửi đi phẫu thuật. Chỉ có hư vậy, trẻ mới ói được tốt. Nói gọg có di truyề khôg? Khôg bị di truyề hưg ếu trog gia đìh có gười ói gọg trẻ sẽ học ói gọg theo. Mọi gười trog gia đìh cầ cùg sửa tật ói gọg. Nơi cug cấp dịch vụ Tham khảo các địa chỉ êu ở đầu chươg ày. Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô 13

14

15 Giúp trẻ ói lắp giao tiếp 1. Nói lắp là gì? Nói lắp là rối loạ hịp điệu ói. Bìh thườg khi ói, giữa các câu có một chỗ ghỉ dài hơ, cò giữa các từ có một thoág ghỉ gắ hơ. Khi ói có chỗ ghỉ dài bất thườg xuất hiệ giữa một từ, giữa các từ hoặc giữa các câu thì lúc đó bị ói lắp. Các kiểu ói lắp hư sau: Lắp một âm của âm tiết: s.. ss...ssss...ság ay co làm bài tập Lắp một âm tiết: ság... ság...ság ay co làm bài tập Lắp một đoạ của phát gô: ság ay...ság ay... ság ay co làm bài tập Thêm một âm tiết, một phát gô bất thườg, hoặc dừg bất thườg khi đag ói: ság ay xog thế là co làm bài tập ság ay... co làm bài tập Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô 15

16 2. Nguyê hâ và đề phòg Có một số guyê hâ sau: 3. Phát hiệ trẻ ói lắp Trẻ ói lắp thườg có hơi thở gắt quãg, hổ hể; khi ói trẻ thườg lê gâ, co cứg cơ ở mặt, cổ và gười. Nói lắp có thể gắt, ghỉ ở bất kỳ vị trí ào của phát gô: ở âm đầu từ, hắc lại một từ, hắc lại một đoạ... hoặc ghỉ lấy hơi giữa chừg... Nguyê hâ Thói que từ giai đoạ học ói: ói lắp từ hỏ khôg được chỉh sửa, biế thàh thói que ói lắp ở tuổi trưởg thàh Mặc cảm tâm lý kéo dài: Nói lắp là phươg tiệ che lấp một số khó khă về tư duy, hoặc tâm lý e gại gười lạ... Một số bệh lý của cơ qua phát âm: ghe kém, cử độg miệg khó, dị tật của cơ qua phát âm... Cách đề phòg Chỉh ói lắp từ giai đoạ đầu tiê khi mới xuất hiệ ở trẻ Tìm hiểu guyê hâ và xử lý kịp thời Tập luyệ sửa phát âm Phát hiệ ói lắp dễ hất khi ói chuyệ tự hiê với trẻ. Nói hah hoặc ói sag các chủ đề lạ thườg khiế trẻ ói lắp hơ. 4. Ca thiệp Sửa tật ói lắp Tập thư giã Cùg với sửa tật ói lắp, phải tập thư giã. Trước khi ói để trẻ hít sâu và thở ra hẹ hàg 3-5 hịp. Mỗi gày để 1-2 lầ khoảg phút tập gồi, hắm mắt, hít sâu, thở ra chậm. Tập thổi ra hẹ và kéo dài. Độg viê trẻ ói chậm, hữg gười xug quah phải ói chậm khi giao tiếp với trẻ. Chờ đợi để trẻ chủ độg bắt đầu. Sửa hịp điệu ói Nói câu gắ 2-3 từ: ê ói chậm và dùg câu gắ. Nói xog ê ghỉ để chuẩ bị câu tiếp theo. Một thời gia dài, sau khi đỡ lắp, mới ói câu dài hơ, khoảg 4-5 từ. Vẫ phải ói chậm. Nếu ói lắp trog một số tìh huốg hất địh 16 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 12

17 hoặc với một số gười hất địh, cầ thư giã trước khi giao tiếp với gười đó. Có thể chủ độg tập dượt ói trog tìh huốg đó, hoặc hì ảh gười đó (Nếu hay lắp khi giao tiếp với họ) và tập ói một mìh. Nói chậm rồi ói hah. Nói hỏ rồi ói to. Tư vấ của chuyê gia tâm lý Chuyê gia tâm lý sẽ ói chuyệ với trẻ (với gười lớ bị ói lắp) để tìm hiểu guyê hâ về tâm lý. Nhữg trao đổi đó giúp trẻ tự ti hơ, giảm bớt được căg thẳg tâm lý khi giao tiếp. Ca thiệp giáo dục Giáo viê cầ được trao đổi và bà bạc để giúp trẻ. Một mặt để giảm bớt căg thẳg cho trẻ khi giao tiếp, chờ đợi lâu hơ để trẻ ói chậm. Nhữg mô đọc hoặc trả bài miệg có thể chọ hữg vấ đề đơ giả để trẻ ói trước lớp. Độg viê và khe trẻ giúp chúg tự ti hơ khi ói trước lớp, trước gười lạ, trước đám đôg. Mặt khác, giáo viê cầ độg viê các trẻ em khác trog lớp giúp trẻ bằg cách khôg trêu chọc, khôg khuyế khích hàh vi ói lắp ở trẻ hỏ... Xã hội Khuyế khích trẻ tham gia các hoạt độg hóm ở trườg lớp hoặc ở cộg đồg. Vui chơi và tham gia các hoạt độg tập thể giúp trẻ tự ti hơ, hậ thức được bả thâ phù hợp và có hiều cơ hội để giao tiếp hơ. Nếu thah thiếu iê họăc gười lớ bị ói lắp hiều cầ giúp họ chọ lựa một số ghề, lĩh vực hoạt độg đòi hỏi giao tiếp hiều. 5. Nhữg câu hỏi thườg gặp Có cầ phải phẫu thuật khôg? Nê tới thầy thuốc để được khám xét, tìm guyê hâ. Rất ít trườg hợp ói lắp có thể giải quyết bằg phẫu thuật. Nói lắp có di truyề khôg? Thói que ày khôg di truyề hưg có thể lây ếu xug quah có gười bị ói lắp. Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô 17

18

19 Giúp gười bệh bị thất gô giao tiếp 1. Khái iệm thất gô Thất gô là tìh trạg rối loạ hoặc mất gô gữ, hạ chế giao tiếp sau tai biế mạch máu ão. Đó là giảm hoặc mất khả ăg hiểu lời ói, hiểu chữ viết hoặc khả ăg thể hiệ bằg lời ói hoặc bằg chữ viết. Thất gô chỉ gặp ở gười lớ tuổi đã biết ghe ói bìh thườg, xuất hiệ sau khi bị tai biế mạch ão, có liệt ửa gười bê thuậ. Có một số dạg thất gô cơ bả hư sau Thất gô kém lưu loát: khi gười bệh có thể hiểu hưg khôg thể thể hiệ, bày tỏ được điều họ muố ói. Thất gô lưu loát: khi gười bệh có thể ói một cách lê xuốg theo gữ điệu hất địh hưg ội dug phát gô khôg rõ, khôg phải là câu hoà chỉh. Họ khôg thể hiểu câu, từ mà họ ghe thấy. Thất gô hỗ hợp: khi gười bệh vừa bị hiểu kém vừa ói kém. Thất gô toà bộ: khi gười bệh khôg thể hiểu hoặc khôg thể ói ra bằg bất kỳ hìh thức ào (ói, viết, vẽ hoặc dùg dấu). Thất gô có thể đi kèm với một số vấ đề sau Nói khó: khi cử độg ói khôg huầ huyễ, dễ dàg. Mất hậ biết đồ vật, màu sắc, hìh khối, chữ viết... Quê từ: một loại thất gô lưu loát, gười bệh khó tìm từ đúg. Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô 19

20 2. Nguyê hâ và đề phòg Nguyê hâ gây thất gô thườg do tai biế mạch máu ão; do chấ thươg sọ ão hoặc sau mổ lấy u ão. Nhưg khôg phải tất cả hữg bệh hâ ày đều bị thất gô (chỉ có khoảg % số họ). Nhữg trườg hợp ày bị tổ thươg vào vùg có chức ăg gô gữ. 3. Phát hiệ Các dấu hiệu và triệu chứg Khó khă về hiểu lời ói Hiểu từ, hiểu phát gô hoặc câu kém. Khôg thể chỉ ra các bộ phậ cơ thể, đồ vật, hìh dạg, màu sắc, chữ cái khi được yêu cầu. Khôg thực hiệ được mệh lệh; ví dụ: hãy đưa thìa cho vợ ah, cò bút đưa cho tôi! Đọc thầm và làm theo yêu cầu đã ghi trog giấy kém. Khó khă về thể hiệ bằg lời ói Khôg thể trả lời các câu hỏi đơ giả. Khôg thể ói ra tê các co vật, đồ vật, hàh độg... Viết kém. Đáh giá Thử khả ăg hiểu của gười bệh Hiểu tê các bộ phậ cơ thể: bảo họ chỉ vào các bộ phậ cơ thể xem có chỉ đúg khôg. Ví dụ: tai đâu, mắt đâu, cổ tay đâu?... Hiểu tê đồ vật: bảo họ chỉ vào các đồ vật xug quah; ví dụ: đưa cái chìa khoá đây! đưa kíh, đưa bút đây!... Hiểu mệh lệh: yêu cầu họ thực hiệ một việc; ví dụ: hãy mag cốc ước lại đây! Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 12

21 Thử khả ăg ói Yêu cầu họ hắc lại các từ, hoặc một số câu; ví dụ cái quạt...; lá làh đùm lá rách... Để họ trả lời câu hỏi: là quầ áo bằg...; viết bằg... Yêu cầu gười bệh ói tê đồ vật, hàh độg đag diễ ra xug quah. Yêu cầu họ viết một đoạ về bả thâ 5. Ca thiệp Huấ luyệ giao tiếp bệh hâ bị thất gô Nếu họ hiểu tốt hưg chưa ói được hiều từ Dùg trah, hìh vẽ hoặc các đồ vật hàg gày để dạy. Để 3 vật (hoặc 3 trah), giới thiệu tê từg vật. Cất các vật đi rồi đưa từg vật ra hỏi; chỉ vào vật để bệh hâ ói tê vật, Ví dụ: cái bát... Giới thiệu thêm hiều đồ vật khác, hoặc trah mô tả hàh độg để gười bệh ói lại. Nếu họ ói tê vật khó, hãy dạy họ dùg dấu hoặc cử chỉ để ra hiệu. Dạy họ vừa dùg dấu vừa ói. Nếu họ đã ói được các từ đơ Dạy họ ghép các từ đơ ày thàh câu. Ghép một dah từ với độg từ; ví dụ: em bé đag... gồi. Dùg trah để gười bệh ói theo trah. Để gười bệh kể lại câu chuyệ gắ theo mẫu đã được ghe. Nếu họ hiểu kém Dùg dấu, cử chỉ kết hợp với lời ói để ói tê các đồ vật, hàh độg. Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô 21

22 Để 3 vật trước mặt, yêu cầu họ chỉ đúg vào vật khi ghe tê vật. Nếu họ chỉ sai, dùg dấu để mô tả vật. Khi họ đã chỉ đúg hiều vật, hãy dạy họ hậ biết các trah hàh độg, các màu sắc, hìh khối... Sau khi họ hiểu hiều, hãy dậy họ ói từ đơ, rồi câu gắ. Ca thiệp về tâm lý, về mặt xã hội... có thể tham khảo thêm ở phầ đầu chươg ày và ở bài Phục hồi chức ăg cho gười bị tai biế mạch máu ão. Tôi...đag...đi... về...hà Nhữg câu hỏi thườg gặp Họ có thể ói lại được hư trước kia khôg? Tuỳ theo mức độ và vị trí bị tổ thươg của ão mà thất gô ặg hay hẹ. Nếu hẹ, có thể hồi phục trog khoảg từ 6 thág - 1ăm. Nếu ặg sẽ bị lâu hơ. Có cách ào để gười thâ và gười bệh hiểu được hau tốt hơ khôg? ở thời kỳ đầu mới bị bệh, ếu gười bệh hiểu kém hoặc ói kém, gười thâ ê sử dụg dấu hoặc cử chỉ, hìh vẽ để giúp họ hiểu tốt hơ. Dạy họ cách dùg dấu để họ thể hiệ yêu cầu rõ ràg hơ. 22 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 12

23 Tài liệu tham khảo Giáo trìh Vật lý trị liệu Phục hồi chức ăg, NXB Y học, Trầ Thị Thu Hà - Trầ Trọg Hải, 2005, Phát hiệ sớm, ca thiệp sớm một số dạg tà tật ở trẻ em Việt Nam, NXB Y học. Ma. Lucia Mirasol Magalloa, 2005, Maual for CBR workers ad Caregivers, C&E Publishig Ic.

24 Dah mục bộ tài liệu Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Hướg dẫ triể khai thực hiệ phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Đào tạo hâ lực phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Hướg dẫ cá bộ PHCNCĐ và cộg tác viê về Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Hướg dẫ gười khuyết tật và gia đìh về Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg 20 Tài liệu kỹ thuật về PHCN cho tuyế cộg đồg sử dụg, bao gồm: 1. Phục hồi chức ăg sau tai biế mạch máu ão 2. Phục hồi chức ăg tổ thươg tuỷ sốg 3. Chăm sóc mỏm cụt 4. Phục hồi chức ăg trog bệh viêm khớp dạg thấp 5. Phòg gừa thươg tật thứ phát 6. Dụg cụ phục hồi chức ăg tự làm tại cộg đồg 7. Phục hồi chức ăg trẻ trật khớp hág bẩm sih 8. Phục hồi chức ăg cho trẻ cog vẹo cột sốg 9. Phục hồi chức ăg bà châ khoèo bẩm sih 10. Phục hồi chức ăg cho trẻ bại ão 11. Phục hồi chức ăg khó khă về hì 12. Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô 13. Giao tiếp với trẻ giảm thíh lực (khiếm thíh) 14. Phục hồi chức ăg trẻ chậm phát triể trí tuệ 15. Phục hồi chức ăg trẻ tự kỷ 16. Phục hồi chức ăg gười có bệh tâm thầ 17. Độg kih ở trẻ em 18. Phục hồi chức ăg sau bỏg 19. Phục hồi chức ăg bệh phổi mạ tíh 20. Thể thao, vă hoá và giải trí cho gười khuyết tật Sả phẩm chươg trìh hợp tác Tăg cườg ăg lực Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg giữa Bộ Y tế Việt Nam và Uỷ ba Y tế Hà La Việt Nam SÁCH KHÔNG BÁN