Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Tài liệu số 16 Phục hồi chức ăg gười có bệh tâm thầ Nhà xuất bả Y học Hà Nội, 2008
Chỉ đạo biê soạ TS. Nguyễ Thị Xuyê TS. Trầ Quý Tườg Thứ trưởg Bộ Y tế Cục Quả lý khám chữa bệh - Bộ Y tế Ba biê soạ Ths. Nguyễ Thị Thah Bìh PGS TS Cao Mih Châu TS. Trầ Vă Chươg TS. Trầ Thị Thu Hà PGS TS. Vũ Thị Bích Hạh PGS-TS. Trầ Trọg Hải Ths. Trầ Quốc Kháh TS. Phạm Thị Nhuyê Ths. Nguyễ Quốc Thới TS. Nguyễ Thị Mih Thủy Khoa PHCN Bệh việ C Đà Nẵg Bộ mô PHCN - Đại học Y Hà Nội Trug tâm PHCN Bv Bạch Mai Khoa PHCN Việ Nhi Trug ươg Bộ mô PHCN - Đại học Y Hà Nội Vụ qua hệ Quốc tế - Bộ Y tế Bộ mô PHCN - Đại học Y Huế Bộ mô PHCN - Đại học KTYT Hải Dươg Trườg trug học Y tế tỉh Bế Tre Trườg Đại học Y tế côg cộg Hà Nội Thư ký ba biê soạ Ths. Trầ Ngọc Nghị Cục Quả lý khám chữa bệh - Bộ Y tế Với sự tham gia của Ủy ba Y tế Hà La - Việt Nam: Ths. Phạm Dũg Ths. Aeke Maarse TS. Maya Thomas Điều phối viê chươg trìh PHCNDVCĐ Cố vấ cao cấp chươg trìh PHCNDVCĐ Chuyê gia của tổ chức Y tế thế giới
Phục hồi chức ăg gười có bệh tâm thầ 1. Giới thiệu Thế ào là gưòi bị bệh tâm thầ? Người bị bệh tâm thầ là gười có biểu hiệ khác lạ về lời ói, hàh vi, hâ cách so với hữg gười bìh thuờg. Người có bệh tâm thầ thườg khôg hậ thức được khuyết tật và sự bất thườg của mìh. Với hữg gười ày, khả ăg thực hiệ các hoạt độg sih hoạt hàg gày và làm việc đều giảm sút. Tìh trạg bất thườg về tâm thầ có thể xuất hiệ đột gột hoặc từ từ sau hàg thág. Người bị bệh tâm thầ đôi khi cũg có hữg lúc có hữg biểu hiệ bìh thườg hư trước khi mắc bệh. Phâ biệt giữa bệh tâm thầ và chậm phát triể trí tuệ Bệh tâm thầ Chậm phát triể trí tuệ Trí tuệ Bìh thườg hoặc rất thôg mih Trí tuệ giảm hoặc kém phát triể Nguyê hâ Do rối loạ chức ăg thầ kih trug ươg, do sag chấ ão, bệh của ão Do ão bị tổ thươg trước khi sih, trog khi sih và sau khi sih Sử dụg thuốc Luô sử dụg thuốc để điều trị Khôg có thuốc ào điều trị được Khả ăg học hàh giảm sút Do hàh vi bất thườg Do chậm phát triể trí tuệ Để cải thiệ khả ăg học hàh và làm việc Điều trị bằg thuốc + lao độg trị liệu Phươg pháp giáo dục đặc biệt, giáo dục hoà hập Một gười chậm phát triể trí tuệ cũg có thể có hữg hàh vi xa lạ và họ cầ trợ giúp hư gười bị tâm thầ. Tỷ lệ bệh Chưa có số liệu điều tra chíh thức, tuy hiê thốg kê tại hữg ơi có chươg trìh PHCN dựa vào cộg đồg cho thấy tỷ lệ bệh tâm thầ khoảg từ 2% đế 3% dâ số. Trog khi đó, các chuyê gia về tâm thầ học ước tíh tỉ lệ gười có vấ đề về tâm thầ là 10% tại cộg đồg. Phục hồi chức ăg gười có bệh tâm thầ 3
Các khó khă mà gười bệh tâm thầ và gia đìh họ phải đối mặt Về xã hội: gười bị bệh tâm thầ bị hạ chế tham gia được các hoạt độg của xã hội. ở hiều cộg đồg, mọi gười cho rằg gười bị tâm thầ là do bị trừg phạt hoặc do ma quỷ ám hại vì vậy họ xa láh, xua đuổi hoặc thờ ơ khôg qua tâm chăm sóc. Người bị tâm thầ trở thàh gáh ặg cho gia đìh và cộg đồg, gây xáo trộ cuộc sốg và a ih trật tự. Khó khă trog việc thực hiệ các chức ăg sih hoạt hàg gày: hạ chế khôg thực hiệ được các chức ăg ă uốg, tắm rửa vệ sih cá hâ, mặc quầ áo cũg hư các hoạt độg khác trog cuộc sốg hàg gày. Khôg tiếp tục làm việc được ữa, bỏ việc đi lag thag. Trẻ em sẽ bị giá đoạ trog việc học hàh hoặc khôg thể học tập được. Người bị bệh tâm thầ cũg thườg bị rối loạ tâm lý, sih lý, tíh tìh buồ vui bất thườg. Qua hệ gia đìh, vợ chồg cũg bị xáo trộ, thay đổi. 2. guyê hâ và phòg gừa TT Nguyê hâ Phòg gừa 1 Chấ thươg tâm lý trog cuộc sốg gia đìh, xã hội, từ côg việc 2 Chấ thươg sọ ão do tai ạ giao thôg, tai ạ lao độg 3 Các tệ ạ xã hội hư ma tuý, ghiệ rượu 4 Nhiễm trùg, hiễm độc thầ kih trug ươg Tạo ê một môi trườg sốg và làm việc làh mạh, mỗi gười tự thích ứg với hoà cảh, tráh mọi căg thẳg lo âu Chấp hàh luật lệ giao thôg, đội mũ bảo hiểm, a toà trog lao độg và các biệ pháp phòg tráh tai ạ khác Phòg tráh và loại trừ các chất gây ghiệ trog cuộc sốg Khám, chẩ đoá sớm và điều trị kịp thời 5 Các rối loạ ội tạg, ội tiết tố Chẩ đoá sớm, điều trị kịp thời bệh tật 6 Yếu tố di truyề Hỏi tiề sử gia đìh, phòg tráh các chấ thươg tâm lý, sốg làh mạh 7 Tâm thầ tuổi già Sốg làh mạh, thoải mái, đủ dih dưỡg, tập luyệ thể lực để hạ chế quá trìh già 4 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 16
3. phát hiệ tâm thầ Người bị bệh tâm thầ biểu hiệ các hàh vi xa lạ và các dấu hiệu sau: Nhức đầu, mất gủ, thay đổi tíh tìh. Vui vẻ bất thườg, múa hát, ói ăg ầm ĩ hoặc buồ rầu, ủ rũ khôg ói gì. Nghe thấy tiếg ói hay hì thấy hữg hìh ảh mà khôg có trog thực tế. Tự cho mìh có tài ăg xuất chúg hoặc cho là có gười theo dõi ám hại mìh. Lê cơ kích độg hoặc ằm im khôg ă uốg gì. Trí tuệ bị ảh hưởg, rối loạ. Một số dấu hiệu khác hư: Khôg chịu tắm giặt trog thời gia dài. Tự ói chuyệ liê tục và khôg cho gười khác ói; lời ói khôg có ý ghĩa. Khôg tiếp xúc với hữg gười khác, chơi đùa một mìh. Khóc một mìh vô cớ. Dấu hiệu ày cho biết gười bệh cầ sự trợ giúp khẩ cấp từ gia đìh và cộg đồg. Khôg ói câu gì, lầm lũi, u sầu, trầm cảm. 4. ca thiệp phục hồi chức ăg 4.1. Ca thiệp về y tế bao gồm điều trị thuốc và huấ luyệ các chức ăg sốg hàg gày Điều qua trọg là cho gười bệh uốg thuốc đủ liều, đủ thời gia: Hiệ ay trê thị trườg có hiều thuốc mới. Gia đìh cầ đưa gười bệh đế khám ở các khoa tâm thầ hoặc trạm tâm thầ để được cấp thuốc và lập sổ theo dõi. Phải đảm bảo cho gười bệh có đủ thuốc điều trị và đảm bảo chắc chắ họ sử dụg thuốc theo đúg hướg dẫ. Cá bộ y tế hẹ gười bệh đế khám vào hữg gày hất địh trog thág. Hãy ói với họ để chắc chắ gày đó họ đế khám. Thời gia điều trị thuốc kéo dài tiếp tục sau 2 ăm sau khi hết các triệu chứg. Phục hồi chức ăg gười có bệh tâm thầ 5
Nhữg hoạt độg sih hoạt hàg gày cũg có tác dụg giúp gười bệh phục hồi. Nhữg việc làm đều đặ hàg gày đó giúp cho gười bệh tập trug chú ý vào một việc và giảm thiểu các hàh độg bất thườg. Gia đìh có thể hắc hở hẹ hàg gười bệh đi tắm, làm vệ sih thâ thể, chải tóc, thay quầ áo... Nhữg gười bị hẹ có thể khuyế khích họ tham gia các côg việc ội trợ hẹ hàg hưg cầ giám sát và trợ giúp khi cầ Khôg ê để gười bệh tâm thầ làm một việc gì lâu, mà ê ghỉ giải lao thườg xuyê hơ. Huấ luyệ các chức ăg sih hoạt hàg gày là cầ thiết hư chăm sóc vệ sih, ă uốg vì gười bị tâm thầ có hâ cách thay đổi, khôg cò tự chăm sóc được bả thâ. Cầ huấ luyệ cho gười khuyết tật tự ă uốg vì họ thườg xuyê khôg ă uốg đúg lúc, ă hữg thứ cầ thiết để đảm bảo sức khoẻ. Họ thườg khôg để ý đế cách ă uốg ê hay làm đổ thức ă, ước uốg làm bẩ quầ áo. Cầ hướg dẫ cho họ có thói que ă uốg, vệ sih và ă cơm chug cùg với gia đìh. Huấ luyệ cho họ giữ vệ sih vì họ thườg xuyê bẩ thỉu, lôi thôi do họ khôg cò biết lo lắg đế việc giữ vệ sih ữa. Huấ luyệ cho họ làm hữg việc dễ dàg hư tắm rửa, đáh răg, chải đầu, rửa tay trước và sau khi ă, tự đi đại tiểu tiệ. Huấ luyệ tự mặc quầ áo: gười có hàh vi xa lạ thườg mặc hữg quầ áo và trag phục bất thườg hoặc quầ áo bẩ thỉu. Huấ luyệ cho họ trở lại cách ă mặc hư trước lúc bị bệh. 4.2. PHCN về lĩh vực xã hội và gia đìh Giải thích cho mọi gười trog cộg đồg rõ, thay đổi hàh vi là do bệh chứ khôg phải do gười bệh cố ý làm vậy. Làm sao để mọi gười trog cộg đồg qua tâm giúp đỡ gười bệh, chăm sóc họ làm cho họ hoà hập với xã hội. Gia đìh cầ phải chấp hậ thay đổi hàh vi là hậu quả của bệh, làm cho họ có cảm giác được yêu thươg và là thàh viê của gia đìh và cộg đồg. Cá bộ y tế phải giải thích cho gia đìh rõ về bệh tật, làm sao để gia đìh chia sẻ trách hiệm với cá bộ y tế đối với gười bệh tâm thầ. Gia đìh tiếp tục giàh cho họ tìh cảm, sự yêu thươg, sự qua tâm chăm sóc và phải làm cho gười khuyết tật cảm thấy họ thuộc về gia đìh và đưa lại cho họ cảm giác được bảo đảm a toà hơ. 6 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 16
4.3. PHCN trog lĩh vực kih tế Thuyết phục bệh hâ trở lại vai trò và trách hiệm với gia đìh và cộg đồg. Càg tham gia sih hoạt sớm thì phục hồi càg hah. Làm cho gười khuyết tật tâm thầ qua tâm đế cuộc sốg và giữ chủ độg trog cuộc sốg là rất qua trọg. Hãy khuyế khích gười khuyết tật tìm việc làm để có thu hập. Huấ luyệ họ làm các côg việc ội trợ hư ấu ă, dọ dẹp hà cửa... 4.4. Điều trị tâm lý và tư vấ Tiếp xúc với gười tâm thầ phải có ghệ thuật. Trước tiê thử cố gắg tìm hiểu họ thích gì, thích ói chuyệ với ai. Tìm mọi cách để họ uốg thuốc đều đặ. Sự dịu dàg, yêu thươg và thôg cảm là qua trọg đối với hâ viê phục hồi, làm cho gười tâm thầ ti tưởg, hợp tác và phát huy thái độ thích hợp. Hãy biểu lộ ước mog châ thàh giúp đỡ gười khuyết tật. Sự từ chối của gia đìh, bạ bè làm cho bệh hâ ghi gờ hơ, có khi cò tỏ thái độ thù địch, thậm chí tấ côg. 4.5. Học hàh cho gười khuyết tật tâm thầ Học hàh cho gười bi tâm thầ ói chug và trẻ khuyết tật ói riêg là cầ thiết. Sau khi ổ địh điều trị, trẻ có thể trở lại trườg để học. Các thầy cô giáo, bạ bè cầ độg viê giúp đỡ trẻ, khôg được xa láh cũg hư tạo ê kích độg cho trẻ. Sự giúp đỡ châ thàh giúp trẻ khuyết tật phục hồi lại hâ cách tốt hơ và học hàh có hiệu quả hơ. 4.6. Tham gia các hóm tự lực Tham gia các hóm tự lực hay hội gười khuyết tật ở địa phươg, tạo cơ hội cho họ tham gia các hoạt độg trog cộg đồg và giúp đỡ lẫ hau. 4.7. Các việc cầ làm trog một số tìh huốg khẩ cấp đối với gười tâm thầ Khi phát hiệ thấy một gười có hữg biểu hiệ tâm thầ bất thườg một cách ghiêm trọg, cầ báo gay cho hâ viê y tế. Trog khi chờ đợi hâ viê y tế đế hoặc trog trườg hợp hâ viê y tế ở quá xa, khôg tới được thì gia đìh và hữg gười khác trog cộg đồg cầ chú ý hữg điều sau: Với hữg gười có biểu hiệ đa ghi, khôg thâ thiệ, có ý ghĩ bị ám hại, luô để ý cảh giác với mọi việc xug quah và hoag tưởg, chúg ta cầ: 1. Khôg cãi lộ, trah luậ với gười bệh cũg hư khôg cố gắg chứg mih rằg họ sai. Phục hồi chức ăg gười có bệh tâm thầ 7
2. Thay đổi tìh thế theo các chủ đề khôg liê qua tới hữg vấ đề gười có dấu hiệu tâm thầ bất thườg đag qua tâm. 3. Hãy tỏ ra thâ thiệ hơ, khôg ổi óg. 4. Khôg ói hỏ hoặc ói thầm với gười khác trước mặt gười bệh tâm thầ. 5. Khôg ói hoặc làm gì sau lưg gười bệh tâm thầ. Với gười trog tìh trạg phấ khích, đi lại liê hồi vô cớ và khôg gồi yê: 1. Khôg cố gắg kìm giữ họ. 2. Gọi tê gười đó để thu hút sự chú ý. 3. Nhẹ hàg khuyê hủ gười đó ghỉ gơi. 4. Cố gắg bảo họ giúp bạ làm một việc gì đó đơ giả (chẳg hạ hư mở cửa sổ, bật tắt quạt...) Với hữg gười có biểu hiệ tráh tiếp xúc và khôg cho gười khác lại gầ: 1. Từ từ tiếp cậ đối tượg một cách thâ thiệ. Giữ một khoảg cách a toà và giao tiếp bìh thườg 2. Bắt đầu ói chuyệ về hữg điều đơ giả hất, về hữg đồ vật xug quah, ếu có đáp ứg bạ có thể tiếp tục ói hữg câu chuyệ hỏ. 3. Nếu đối tượg khôg ói ữa, cố gắg thuyết phục họ trả lời. Nếu thấy đối tượg kích độg, bạ hãy gừg ói chuyệ, cảm ơ và để họ ghỉ. 4. Nhắc lại hữg đối thoại gắ hiều lầ cho tới khi đối tượg chịu để cho bạ tới gầ và ói với bạ về suy ghĩ, cảm hậ của họ. 5. Các thàh viê khác trog gia đìh ê tiếp tục hữg việc làm ở gầ đối tượg để có thể qua sát được gười bệh. 6. Các thàh viê của gia đìh cầ chăm sóc gười bệh ă uốg tốt và ê duy trì các câu chuyệ, dù cho gười bệh khôg đáp ứg, trả lời. Với hữg gười có thái độ hug hăg, đột gột đập phá 1. Bìh tĩh và khôg để lộ thái độ sợ hãi, hah chóg tìm sự trợ giúp của gười khác. 2. Nhẹ hàg yêu cầu đối tượg gừg việc đập phá. 3. Chú ý rằg gười bệh lúc đó khôg ý thức được lời ói và hàh độg lúc bấy giờ. 8 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 16
4. Nhờ đối tượg làm việc gì đó mà ah ta cầ phải tiêu hao sức lực hư mag vác túi, cặp... để giảm bớt sự hưg phấ của họ đi. 5. Khôg để cho đối tượg sử dụg hữg côg cụ sắc họ. 6. Hướg dẫ gười khác khôg trah luậ cãi lộ với đối tượg. 7. Khi đối tượg đã đỡ hug hăg: Nói chuyệ với họ hẹ hàg về hàh vi bất thườg của họ và gợi ý hữg hoạt độg họ có thể làm để xua đi hữg ỗi bực dọc. 5. các câu hỏi thôg thườg 5.1. Người tâm thầ có thể trở lại làm việc khôg? Sau một thời gia điều trị bằg thuốc và PHCN, gười bệh tâm thầ sẽ ổ địh hâ cách và hàh vi. Họ có thể trở lại làm việc với ghề cũ hoặc làm một việc hẹ hàg hơ và khôg gây căg thẳg thầ kih. Nhưg khôg ê làm ca đêm mất gủ dễ làm cho bệh tái phát. 5.2. Người bệh tâm thầ có thể trở lại với cuộc sốg bìh thườg khôg? Với sự giúp đỡ đúg cách, một số gười bệh tâm thầ có thể sốg một cuộc sốg bìh thườg, các dấu hiệu hàh vi bất thườg giảm đág kể. Tuy hiê, một số gười khác vẫ chịu ảh hưởg suốt đời. Tìh trạg tâm thầ có diễ tiế xấu đi khôg? Có hiều dạg bất thườg về tâm thầ, mỗi dạg bệh có một cách tiế triể khác hau, vì vậy khó có thể có câu trả lời chíh xác. (1) Một số trườg hợp, bệh xảy ra một lầ và khôg bao giờ bị lại. (2) Một số bệh tâm thầ khôg xấu đi mà tìh trạg bệh cứ hư vậy suốt đời. (3) Một số gười bệh, các hàh vi bất thườg biế mất sau một thời gia rồi sau đó lại tái phát. (4) Một số khác tìh trạg tâm thầ gày càg xấu đi, sức khoẻ giảm sút từg thág. 5.3. Họ cầ phải uốg thuốc bao lâu? Người khuyết tật tâm thầ phải uốg đủ thuốc, đủ liều, đủ thời gia, kéo dài 2 ăm kể từ khi hết các triệu chứg tâm thầ. Phục hồi chức ăg gười có bệh tâm thầ 9
5.4. Họ có được qua hệ vợ chồg, lập gia đìh khôg? Sau khi đã điều trị ổ địh, họ có quyề và hoà toà có khả ăg qua hệ vợ chồg hoặc lập gia đìh. 5.5. Co cái của họ có các biểu hiệ tâm thầ hư thế khôg? Tâm thầ có yếu tố di truyề vì vậy co của họ có thể bị ảh hưởg. 6. các dịch vụ và các ơi có thể đế khám Các Bệh việ có khoa Tâm thầ hoặc các cơ sở Y tế. Bệh việ tâm thầ. Cá bộ PHCN trog chươg trìh PHCN dựa vào cộg đồg. Các chươg trìh quốc gia về tâm thầ và bảo vệ sức khoẻ tâm thầ. Cá bộ xã hội phụ trách chươg trìh sức khoẻ tâm thầ có thể tư vấ và vậ độg cộg đồg giúp đỡ gười khuyết tật tâm thầ. 10 Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg / Tài liệu số 16
Tài liệu tham khảo Giáo trìh Vật lý trị liệu Phục hồi chức ăg, NXB Y học, 2000. Trầ Thị Thu Hà - Trầ Trọg Hải, 2005, Phát hiệ sớm, ca thiệp sớm một số dạg tà tật ở trẻ em Việt Nam, NXB Y học. Ma. Lucia Mirasol Magalloa, 2005, Maual for CBR workers ad Caregivers, C&E Publishig Ic.
Dah mục bộ tài liệu Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Hướg dẫ triể khai thực hiệ phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Đào tạo hâ lực phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Hướg dẫ cá bộ PHCNCĐ và cộg tác viê về Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg Hướg dẫ gười khuyết tật và gia đìh về Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg 20 Tài liệu kỹ thuật về PHCN cho tuyế cộg đồg sử dụg, bao gồm: 1. Phục hồi chức ăg sau tai biế mạch máu ão 2. Phục hồi chức ăg tổ thươg tuỷ sốg 3. Chăm sóc mỏm cụt 4. Phục hồi chức ăg trog bệh viêm khớp dạg thấp 5. Phòg gừa thươg tật thứ phát 6. Dụg cụ phục hồi chức ăg tự làm tại cộg đồg 7. Phục hồi chức ăg trẻ trật khớp hág bẩm sih 8. Phục hồi chức ăg cho trẻ cog vẹo cột sốg 9. Phục hồi chức ăg bà châ khoèo bẩm sih 10. Phục hồi chức ăg cho trẻ bại ão 11. Phục hồi chức ăg khó khă về hì 12. Phục hồi chức ăg ói gọg, ói lắp và thất gô 13. Giao tiếp với trẻ giảm thíh lực (khiếm thíh) 14. Phục hồi chức ăg trẻ chậm phát triể trí tuệ 15. Phục hồi chức ăg trẻ tự kỷ 16. Phục hồi chức ăg gười có bệh tâm thầ 17. Độg kih ở trẻ em 18. Phục hồi chức ăg sau bỏg 19. Phục hồi chức ăg bệh phổi mạ tíh 20. Thể thao, vă hoá và giải trí cho gười khuyết tật Sả phẩm chươg trìh hợp tác Tăg cườg ăg lực Phục hồi chức ăg dựa vào cộg đồg giữa Bộ Y tế Việt Nam và Uỷ ba Y tế Hà La Việt Nam SÁCH KHÔNG BÁN