ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN NGUYỄN THỊ HỒNG DUYÊN BẤT ĐẲNG THỨC TRONG LỚP H

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - NGUYỄN THỊ HỒNG DUYÊN BẤT ĐẲNG THỨC TRONG LỚP HÀM SIÊU VIỆT Chuyên ngành: PHƯƠNG PHÁP TOÁN SƠ CẤP Mã số: 60.46.01.13 LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS. TSKH. NGUYỄN VĂN MẬU Hà Nội - Năm 2015

1 Mục lục Mở đầu 2 1 Một số tính chất của hàm mũ và logarit 4 1.1 Hàm đơn điệu.......................... 4 1.2 Hàm lồi, lõm........................... 5 1.3 Tính đơn điệu, tính lồi lõm của hàm số mũ và hàm logarit.. 5 1.3.1 Tính đơn điệu của hàm số mũ và hàm logarit..... 5 1.3.2 Tính lồi, lõm của hàm số mũ và hàm logarit...... 6 1.4 Một số bất đẳng thức cổ điển.................. 6 1.5 Vai trò của hàm số mũ, hàm logarit trong chứng minh các bất đẳng thức cổ điển........................ 9 2 Các bất đẳng thức trong lớp hàm mũ, hàm logarit 13 2.1 Bất đẳng thức hàm số mũ................... 13 2.2 Bất đẳng thức hàm logarit................... 16 3 Một số bài toán áp dụng 19 3.1 Các bài toán cực trị liên quan đến hàm mũ và hàm logarit.. 19 3.2 Bất đẳng thức siêu việt trong dãy số và giới hạn....... 20 3.3 Bất đẳng thức siêu việt trong phương trình và hệ phương trình 22 KẾT LUẬN 24 Tài liệu tham khảo 25

2 Mở đầu Bất đẳng thức là một lĩnh vực khó trong chương trình toán học phổ thông, song nó lại luôn có sức hấp dẫn, thu hút sự tìm tòi, óc sáng tạo của học sinh. Dạng toán về bất đẳng thức thường có mặt trong các kỳ thi tuyển sinh cao đẳng đại học, thi học sinh giỏi hay các kỳ thi Olympic. Lý thuyết bất đẳng thức và đặc biệt, các bài tập về bất đẳng thức rất phong phú và cực kỳ đa dạng. Đặc biệt bất đẳng thức trong lớp hàm siêu việt là một phần chuyên đề rất hay, đóng vai trò quan trọng trong bồi dưỡng học sinh giỏi. Để góp phần đáp ứng nhu cầu bồi dưỡng giáo viên và bồi dưỡng học sinh giỏi về bất đẳng thức, luận văn "Bất đẳng thức trong lớp hàm siêu việt" đưa ra một số bài toán bất đẳng thức trong lớp hàm mũ và logarit, một số bài toán áp dụng cúa bất đẳng thức siêu việt vào việc tìm giá trị lớn nhất, giá trị nhỏ nhất của hàm số, các bài toán dãy số và giới hạn và khảo sát một số phương trình và hệ phương trình. Luận văn "Bất đẳng thức trong lớp hàm siêu việt" chủ yếu là sưu tầm, nghiên cứu tài liệu và các sách tham khảo liên quan đến bất đẳng thức trong lớp hàm mũ, logarit và các bài toán ứng dụng liên quan. Luận văn là một chuyên đề nhằm góp phần hướng tới bồi dưỡng học sinh giỏi bậc trung học phổ thông (xem [1-9]). Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, Luận văn được chia làm ba chương như sau: Chương 1. Các kiến thức bổ trợ. Chương này trình bày một số tính chất của hàm số mũ và hàm logarit (tính đơn điệu, tính lồi lõm); ý nghĩa của hàm số mũ, hàm logarit trong chứng minh các bất đẳng thức cổ điển và một số bất đẳng thức cổ điển được sử dụng trong luận văn.

3 Chương 2. Các bất đẳng thức trong lớp hàm mũ, logarit. Chương này đưa ra các bài toán về bất đẳng thức mũ, logarit được nghiên cứu và tổng hợp trong các tài liệu tham khảo. Chương 3. Một số bài toán áp dụng. Chương này đưa ra các bài toán cực trị liên quan đến hàm mũ, hàm logarit; các bài toán áp dụng bất đẳng thức siêu việt trong dãy số và giới hạn, trong khảo sát phương trình và hệ phương trình. Trong thời gian thực hiện luận văn này, tác giả đã nhận được sự hướng dẫn, chỉ bảo tận tình của GS. TSKH. Nguyễn Văn Mậu. Thông qua luận văn này, tác giả xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và trân trọng những công lao, sự quan tâm, động viên và sự tận tình chỉ bảo, hướng dẫn của thầy Nguyễn Văn Mậu. Tác giả chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo khoa Toán - Cơ - Tin học đã dạy bảo tận tình; chân thành cảm ơn các thầy cô trong Ban giám hiệu, Phòng đào tạo Sau đại học, văn phòng khoa Toán - Cơ - Tin trường Đại học Khoa học Tự nhiên - Đại học Quốc gia Hà Nội đã tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt thời gian tác giả học tập và làm luận văn. Hà Nội, ngày 30 tháng 11 năm 2015 Học viên Nguyễn Thị Hồng Duyên

4 Chương 1 Một số tính chất của hàm mũ và logarit 1.1 Hàm đơn điệu Định nghĩa 1.1 (Xem [1-3]). Cho hàm số f : R R xác định trên tập I(a; b) R, trong đó I(a, b) là ký hiệu một trong các tập hợp (a, b), [a, b), (a, b], [a, b] với a < b. Khi đó, nếu ứng với mọi x 1, x 2 I(a, b), ta đều có với x 1 < x 2 suy ra f(x 1 ) f(x 2 ) thì ta nói rằng f(x) là hàm đơn điệu tăng trên I(a; b). Đặc biệt, khi ứng với mọi cặp x 1, x 2 I(a; b), ta đều có f(x 1 ) < f(x 2 ) x 1 < x 2 thì ta nói rằng f(x) là một hàm đơn điệu tăng thực sự trên I(a; b), hay còn gọi là hàm đồng biến. Ngược lại, nếu ứng với mọi x 1, x 2 I(a, b), ta đều có với x 1 < x 2 suy ra f(x 1 ) f(x 2 ) thì ta nói rằng f(x) là hàm đơn điệu giảm trên I(a; b). Nếu f(x 1 ) > f(x 2 ) x 1 < x 2 ; x 1, x 2 I(a; b) thì ta nói rằng f(x) là một hàm đơn điệu giảm thực sự trên I(a; b), hay còn gọi là hàm nghịch biến. Định lý 1.1. Giả sử hàm số f(x) có đạo hàm trên khoảng (a; b) và f (x) > 0 với mọi x (a; b) thì hàm số f(x) đồng biến trên khoảng đó. Ngược lại, nếu f (x) < 0 với mọi x (a; b) thì hàm số f(x) nghịch biến trên khoảng đó.

5 1.2 Hàm lồi, lõm Định nghĩa 1.2 (Xem [1-3]). Hàm số f(x) được gọi là hàm lồi (lồi xuống dưới) trên tập I(a; b) R nếu với mọi x 1, x 2 I(a; b) và với mọi cặp số dương α, β có tổng α + β = 1, ta đều có f(αx 1 + βx 2 ) αf(x 1 ) + βf(x 2 ). Nếu dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi x 1 = x 2 ta nói hàm số f(x) là hàm lồi thực sự (chặt) trên I(a; b). Hàm số f(x) được gọi là hàm lõm (lồi trên) trên tập I(a; b) R nếu với mọi x 1, x 2 I(a; b) và với mọi cặp số dương α, β có tổng α + β = 1, ta đều có f(αx 1 + βx 2 ) αf(x 1 ) + βf(x 2 ). Nếu dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi x 1 = x 2 ta nói hàm số f(x) là hàm lõm thực sự (chặt) trên I(a; b) Định lý 1.2 (Xem [1-3]). Nếu f(x) khả vi bậc hai trên I(a; b) thì f(x) lồi (lõm) trên I(a; b) khi và chỉ khi f (x) 0 (f (x) 0) trên I(a; b). 1.3 Tính đơn điệu, tính lồi lõm của hàm số mũ và hàm logarit 1.3.1 Tính đơn điệu của hàm số mũ và hàm logarit - Xét hàm số y = a x, a > 0, a 1 liên tục trên R, ta có y = a x ln a (a > 0, a 1). Khi a > 1 thì y > 0 nên hàm số đồng biến trên R. Khi 0 < a < 1 thì y < 0 nên hàm số nghịch biến trên R. - Xét hàm số y = log a x, a > 0, a 1; x > 0 ta có y = (log a x) = 1 x ln a. Khi a > 1 thì y > 0 nên hàm số đồng biến trên (0; + ). Khi 0 < a < 1 thì y < 0 nên hàm số nghịch biến trên (0; + ).

1.3.2 Tính lồi, lõm của hàm số mũ và hàm logarit - Xét hàm số y = a x, a > 0, a 1, ta có 6 y = a x ln a (a > 0, a 1), y = (ln a) 2 a x. Ta thấy y > 0 với mọi 0 < a 1, x R do đó hàm số y = a x là hàm lồi trên R. - Tương tự, với hàm số y = log a x, a > 0, a 1; x > 0, ta có y = (log a x) 1 = x ln a. y = 1 x 2 ln a. Nếu a > 1 tức ln a > 0 thì y < 0 suy ra hàm số lõm trên (0; + ). Nếu 0 < a < 1 tức ln a < 0 thì y > 0 suy ra hàm số lồi trên (0; + ). 1.4 Một số bất đẳng thức cổ điển Định lý 1.3 (Bất đẳng thức AM - GM, Xem [1-3]). Giả sử x 1, x 2,..., x n là các số không âm. Khi đó x 1 + x 2 + + x n n n x 1 x 2... x n. Dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi x 1 = x 2 = = x n. Định lý 1.4 (Bất đẳng thức dạng Karamata, Xem [1]). Cho hai dãy số x k, y k I(a, b), k = 1, 2,..., n, thỏa mãn các điều kiện x 1 x 2 x n, y 1 y 2 y n x 1 y 1, x 1 + x 2 y 1 + y 2, x 1 + x 2 + + x n 1 y 1 + y 2 + + y n 1, x 1 + x 2 + + x n = y 1 + y 2 + + y n. Khi đó, ứng với mọi hàm lồi thực sự f(x) (f (x) > 0) trên I(a, b), ta đều có f(x 1 ) + f(x 2 ) + + f(x n ) f(y 1 ) + f(y 2 ) + + f(y n ).

7 Định lý 1.5 (Bất đẳng thức Jensen, Xem [1]). Cho hàm số y = f(x) liên tục và lồi trên [a, b]. Cho các số k 1, k 2,..., k n R + ; k 1 + k 2 + + k n = 1. Khi đó với mọi x i [a, b]; i = 1, 2,..., n, ta luôn có n n k i f(x i ) f( k i x i ). i=1 i=1 Nếu hàm số y = f(x) lõm trên [a, b] thì bất đẳng thức trên đổi chiều, tức là n n k i f(x i ) f( k i x i ). i=1 i=1 Định lý 1.6 (Bất đẳng thức Bernoulli (dạng liên tục), Xem [1]). Cho x > 0. Khi đó x α + (1 x)α 1 Khi α 1 hoặc α 0. x α + (1 x)α 1 Khi 0 α 1. Định lý 1.7 (Bất đẳng thức Bernoulli đối với tam thức bậc (α, β), Xem [1] ). Cho cặp số (α, β) thỏa mãn điều kiện α > β > 0. Khi đó, với mọi x R + x α + α β 1 α β xβ. Dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi x = 1. Định lý 1.8 (Bất đẳng thức Schur). Với các số thực dương a, b, c và k R + bất kỳ ta luôn có a k (a b)(a c) + b k (b c)(b a) + c k (c a)(c b) 0. Dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi a = b = c hoặc a = b và c = 0 cùng các hoán vị của nó. Hai trường hợp quen thuộc được sử dụng nhiều là k = 1 và k = 2 tức là (i) a(a b)(a c) + b(b c)(b a) + c(c a)(c b) 0. (ii) a 2 (a b)(a c) + b 2 (b c)(b a) + c 2 (c a)(c b) 0.

Phương pháp đổi biến p, q, r 8 Đối với một số bài bất đẳng thức thuần nhất đối xứng có các biến không âm ta có thể đổi biến như sau Đặt p = a + b + c; q = ab + bc + ca; r = abc. Ta có một số bất đẳng thức sau ab(a + b) + bc(b + c) + ca(c + a) = pq 3r (a + b)(b + c)(c + a) = pq r ab(a 2 + b 2 ) + bc(b 2 + c 2 ) + ca(c 2 + 2 ) = p 2 q 2q 2 pr (a + b)(a + c) + (b + c)(b + a) + (c + a)(c + b) = p 2 + q 2 + b 2 + c 2 = p 2 2q a 3 + b 3 + c 3 = p 3 3pq + 3r a 4 + b 4 + c 4 = p 4 4p 2 q + 2q 2 + 4pr a 2 b 2 + b 2 c 2 + c 2 a 2 = q 2 2pr a 3 b 3 + b 3 c 3 + c 3 a 3 = q 3 3pqr + 3r 2 a 4 b 4 + b 4 c 4 + c 4 a 4 = q 4 4pq 2 r + 2p 2 r 2 + 4qr 2 Có thể thấy ngay lợi ích của phương pháp này là mối ràng buộc giữa các biến p, q, r mà các biến a, b, c ban đầu không có như p 2 3q p 3 27r q 2 3pr pq 9r 2p 3 + 9r 7pq p 2 q + 3pr 4q 2 p 4 + 4q 2 + 6pr 5p 2 q r p(4q p2 ) 9 r (4q p2 )(p 2 q) 6p

9 1.5 Vai trò của hàm số mũ, hàm logarit trong chứng minh các bất đẳng thức cổ điển Định lý 1.9 (Bất đẳng thức AM - GM suy rộng, [1]). Giả sử cho trước hai cặp dãy số dương x 1, x 2,..., x n ; p 1, p 2,..., p n. Khi đó: ( ) p1 +p 2 + p n x p 1 1 xp 2 2 x1 p xp n 1 + x 2 p 2 + x n p n n. p 1 + p 2 + p n Dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi x 1 = x 2 = = x n. Chứng minh. Đặt Sử dụng bất đẳng thức hàm mũ s = x 1p 1 + x 2 p 2 + x n p n p 1 + p 2 + p n. e x 1 x, x R, ta thu được Từ đó ta thu được hệ Suy ra Vậy nên x 1 s e x1 s 1 x 1 se x 1 s 1. x 1 se x 1 1 s, x 2 se x 2 1 s, x n se xn s 1. x p 1 1 sp 1 x e( 1 s 1)p 1, x p 2 2 sp 2 x e( 2 s 1)p 2, x p n n s p n e( xn s n)p n. hay x p 1 1 xp 2 2 xp n n s p 1+p 2 + p n e x 1p 1+x 2p 2+ +xnpn s (p 1 +p 2 + +p n ) x p 1 1 xp 2 2 xp n n s p 1+p 2 + +p n, (đpcm). Dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi x 1 s = x 2 s = = x n s = 1 hayx 1 = x 2 = = x n.

10 Định lý 1.10 (Bất đẳng thức dạng Katamata). Giả thiết cho ba bộ số dương (α i ), (u i ), (x i ) thỏa mãn các điều kiện sau u 1 u 2 u n, x 1 α 1 x 1 u 1, x 1 α 1 + x 2 α 2 x 1 u 1 + x 2 u 2, x 1 α 1 + x 2 α 2 + + x n 1 α n 1 x 1 u 1 + x 2 u 2 + + x n 1 u n 1, x 1 α 1 + x 2 α 2 + + x n α n = x 1 u 1 + x 2 u 2 + + x n u n. Khi đó ta có α x 1 1 αx 2 2 αx n n u x 1 1 ux 2 2 ux n n. Dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi α i = u i, i = 1, 2,..., n. Chứng minh. Ta chứng minh bằng phương pháp quy nạp thông thường. Với n = 2 tức là Ta chứng minh u 1 u 2, x 1 α 1 x 1 u 1, x 1 α 1 + x 2 α 2 = x 1 u 1 + x 2 u 2. α x 1 1 αx 2 2 ux 1 1 ux 2 2. Dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi α 1 = u 1, α 2 = u 2. Xét hàm số Ta có Vậy nên và y > 0 khi Do đó với thì ta có y = ( α x 1 ) x1 ( s α x 2 ) x2. ( α ) y x1 1( s α ) x2 1( s α = α ). x 1 x 2 x 1 s x 1 < x 2 y = 0 α = s α = x 1 x 2 s. x 1 + x 2 ( α x 1 ) x1 ( s α α x 1 u x 1 x 2 s x 1 + x 2, s x 1 + x 2, ) x2 ( u x 1 ) x1 ( s u x 2 ) x2.

11 Đặt Suy ra, khi α = α 1, s α x 1 x 2 = α 2, u x 1 = u 1, s u x 2 = u 2. α 1 u 1 u 2, x 1 α 1 + x 2 α 2 = x 1 u 1 + x 2 u 2, ta thu được α x 1 1 αx 2 2 ux 1 1 ux 2 2. Nhận thấy dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi α i = u i, i = 1, 2. Vậy định lý đúng với n = 2. Với n = 3 tức là u 1 u 2 u 3, x 1 α 1 x 1 u 1, x 1 α 1 + x 2 α 2 x 1 u 1 + x 2 u 2, x 1 α 1 + x 2 α 2 + x 3 α 3 = x 1 u 1 + x 2 u 2 + x 3 u 3. Ta chứng minh α x 1 1 αx 2 2 αx 3 3 ux 1 1 ux 2 2 ux 3 3. Dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi α i = u i, i = 1, 2, 3. Do giả thiết nên ta chỉ cần xét hai trường hợp Trường hợp 1). Khi Với d 1, d 2, d 3 0. α 1 = u 1 d 1, α 2 = u 2 d 2, α 3 = u 3 + d 3. Khi đó x 1 d 1 + x 2 d 2 = x 3 d 3 và từ đó ta thu được α x 1 1 αx 2 2 αx 3 3 = (u 1 d 1 ) x 1 (u 2 d 2 ) x 2 (u 3 + d 3 ) x 3 u x 1 1 (u 2 d 2 ) x 2 ( u 3 + d 3 x 1d 1 x 3 ) x3 u x 1 1 ux 2 2 ux 3 3. Dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi α i = u i, 1 = 1, 2, 3. Trường hợp 2). Khi α 1 = u 1 d 1, α 2 = u 2 + d 2, α 3 = u 3 + d 3.

Với d 1, d 2, d 3 0. 12 Khi đó x 1 d 1 = x 2 d 2 + x 3 d 3 và từ đó ta thu được α x 1 1 αx 2 2 αx 3 3 = (u 1 d 1 ) x 1 (u 2 + d 2 ) x 2 (u 3 + d 3 ) x 3 ( u 1 d 1 + x 2d 2 ) x1 u x 2 2 x (u 3 + d 3 ) x 3 u x 1 1 Dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi α i = u i, 1 = 1, 2, 3. Vậy định lý đúng với n = 3. 1 ux 2 2 ux 3 3. Giả sử định lý đúng với n. Ta chứng minh định lý đúng với n + 1. Theo giả thiết thì u 1 u 2 u n, x 1 α 1 x 1 u 1, x 1 α 1 + x 2 α 2 x 1 u 1 + x 2 u 2, x 1 α 1 + x 2 α 2 + + x n α n x 1 u 1 + x 2 u 2 + + x n u n, x 1 α 1 + x 2 α 2 + + x n+1 α n+1 = x 1 u 1 + x 2 u 2 + + x n+1 u n+1. nên ứng với chỉ số k, ta có thể giả sử α k u k, α k = u k d k, u k+1 α k+1, α k+1 = u k+1 + d k+1. Ta chia ra hai trường hợp để xét. Trường hợp 1). Khi x k d k x k+1 d k+1, thì α x 1 1 αx k 1 = α x 1 1 αx k 1 k 1 k+2 αx n+1 n+1 ( ) xk ( ) xk+1 uk d k uk+1 d k+1 α x k+2 k 1 αx k k αx k+1 k+1 αx k+2 α x 1 1 αx k 1 k 1 ux k k u x 1 1 ux 2 2 ux n+1 n+1. k+2 αx n+1 n+1 ( uk+1 + d k+1 x kd k ) xk+1 α x k+2 k+2 x αx n+1 n+1 k+1 Dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi α i = u i, với mọi i = 1, 2,..., n + 1. Trường hợp 2). Khi x k d k x k+1 d k+1, thì α x 1 1 αx k 1 = α x 1 1 αx k 1 k+2 αx n+1 n+1 ( ) xk ( ) xk+1 uk d k uk+1 d k+1 α x k+2 k 1 αx k k αx k+1 k+1 αx k+2 k 1 α x 1 1 αx k 1 k 1 u x 1 1 ux 2 2 ux n+1 n+1. k+2 αx n+1 n+1 ( uk d k + x k+1d k+1 ) xk u x k+1 k+1 x αx k+2 k+2 αx n+1 n+1 k Dấu đẳng thức xảy ra khi và chỉ khi α i = u i, với mọi i = 1, 2,..., n + 1. Vậy định lý đúng với mọi n 2.

13 Chương 2 Các bất đẳng thức trong lớp hàm mũ, hàm logarit 2.1 Bất đẳng thức hàm số mũ thức. Đối với hàm mũ, ta thường sử dụng kết quả sau để chứng minh bất đẳng Định lý 2.1. Với a > 0; a 1 thì hàm f(x) = a x luôn thỏa mãn bất đẳng thức Chứng minh. Thật vậy f(x) f(x 0 ) + f (x 0 )(x x 0 ), x, x 0 R. (2.1) - Nếu x = x 0 ta được đẳng thức. - Xét x > x 0 ta được khoảng (x 0 ; x) và bất đẳng thức (2.1) có dạng hay f (x 1 ) f (x 0 ) với x 0 < x 1 < x. f(x) f(x 0 ) x x 0 f (x 0 ) Điều này là hiển nhiên vì hàm số f(x) = a x có f (x) = (ln a) 2.a x > 0 với mọi a > 0, a 1, x R nên f là hàm đơn điệu tăng trên R. - Xét x < x 0 ta được khoảng (x; x 0 ) và bất đẳng thức (2.1) có dạng hay f (x 1 ) f (x 0 ) với x < x 1 < x 0. f(x) f(x 0 ) x x 0 f (x 0 ) Điều này hiển nhiên vì f là hàm đơn điệu tăng trên R. Vậy ta thu được bất đẳng thức (2.1), đpcm. Từ kết quả của định lí 2.1 ta thu được kết quả của một số bài toán cực trị trong lớp hàm mũ với tổng không đổi.

14 Hệ quả 2.1. Với a > 1 và x + y + z = α + β + γ thì hàm f(x) = a x luôn thỏa mãn bất đẳng thức f(x) f (α) + f(y) f (β) + f(z) f (γ) f(α) f (α) + f(β) f (β) + f(γ) f (γ). (2.2) Nói cách khác, với α, β, γ cho trước và x, y, z thay đổi thì giá trị nhỏ nhất của biểu thức là f(α) f (α) + f(β) f (β) + f(γ) f (γ). M = f(x) f (α) + f(y) f (β) + f(z) f (γ) Hệ quả 2.2. Với 0 < a < 1 và x + y + z = α + β + γ thì hàm f(x) = a x luôn thỏa mãn bất đẳng thức f(x) f (α) + f(y) f (β) + f(z) f (γ) f(α) f (α) + f(β) f (β) + f(γ) f (γ). (2.3) Nói cách khác, với α, β, γ cho trước và x, y, z thay đổi thì giá trị lớn nhất của biểu thức là f(α) f (α) + f(β) f (β) + f(γ) f (γ). M = f(x) f (α) + f(y) f (β) + f(z) f (γ) Bài toán 2.1. Cho x, y, z > 0. Chứng minh rằng x x y y z z (xyz) x+y+z 3. Bài toán 2.2. Cho x, y, z là độ dài 3 cạnh tam giác. Chứng minh (x + y z) x (y + z x) y (z + x y) z x x y y z z. Bài toán 2.3. Cho x, y, z > 0 thỏa mãn x 2 + y 2 + z 2 = 1. Chứng minh x x2 y y2 z z2 3 3 x y2 +1 y z2 +1 z x2 +1. Bài toán 2.4. Cho x, y, z [0; 1]. Chứng minh (2 x + 2 y + 2 z )(2 x + 2 y + 2 z ) < 81 8.

Bài toán 2.5. Cho x, y, z > 0. Chứng minh x y+z + y z+x + z x+y > 1. Bài toán 2.6. Với x > 0, chứng minh rằng 2(1 + e x ) > (1 + e x ) 2 > (1 + 3 ex ) 3. 2 15 Bài toán 2.7. Cho x, y N. Chứng minh rằng (x 4 + y 4 3 x + y ) x+y x x y y. Bài toán 2.8. Chứng minh rằng với mọi số thực dương x, y, z thỏa mãn x + y + z = 1 ta có ( 1 + 1 ) y ( 1 + 1 ) z ( 1 + 1 ) x 1 1 + x y z xy + yz + zx. Bài toán 2.9. Cho a 1, a 2,..., a n > 0; x 1. Chứng minh rằng a x 1 + a x 2 + + a x ( n a1 + a 2 + + a ) x n n n Bài toán 2.10. Cho các số dương x 1, x 2,..., x n và y 1, y 2,..., y n. Chứng minh rằng ( x1 + x 2 + + x n y 1 + y 2 + + y n ) y1+y2+ yn ( x1 y 1 ) y1 ( x 2 y 2 ) y1 ( xn y n ) yn. Bài toán 2.11. Cho 0 < x y 4 và 1 x + 1 y 1. Chứng minh rằng x y y x. Bài toán 2.12. Cho x, y, z > 0. Chứng minh (y + z) x + (z + x) y + (x + y) z > 2. Bài toán 2.13. Cho a, b, c là 3 cạnh của tam giác và α β 1. Chứng minh ( 3a ) α+ ( 3b ) α+ ( 3c ) α 2b + c 2c + a 2a + b ( 3a ) β+ ( 3b ) β+ ( 3c ) β. 2b + c 2c + a 2a + b

16 2.2 Bất đẳng thức hàm logarit Đối với hàm logarit, về sau ta thường sử dụng kết quả sau để chứng minh bất đẳng thức. Định lý 2.2. Với a > 1 thì hàm f(x) = log a x luôn thỏa mãn bất đẳng thức Chứng minh. Thật vậy f(x) f(x 0 ) + f (x 0 )(x x 0 ), x, x 0 R +. (2.4) - Nếu x = x 0 ta được đẳng thức. - Xét x > x 0 ta được khoảng (x 0 ; x) và bất đẳng thức (2.4) có dạng hay f (x 1 ) f (x 0 ) với x 0 < x 1 < x. f(x) f(x 0 ) x x 0 f (x 0 ) Điều này là hiển nhiên vì hàm số f(x) = log a x có f (x) = mọi a > 1, x R + nên f là hàm đơn điệu giảm trên R +. - Xét x < x 0 ta được khoảng (x; x 0 ) và bất đẳng thức (2.4) có dạng hay f (x 1 ) f (x 0 ) với x < x 1 < x 0. f(x) f(x 0 ) x x 0 f (x 0 ) Điều này hiển nhiên vì f là hàm đơn điệu giảm trên R +. Vậy ta thu được bất đẳng thức (2.4), đpcm. Tương tự, ta cũng có 1 x 2.ln a < 0 với Định lý 2.3. Với 0 < a < 1 thì hàm f(x) = log a x luôn thỏa mãn bất đẳng thức f(x) f(x 0 ) + f (x 0 )(x x 0 ), x, x 0 R +. (2.5) Chứng minh. Thật vậy, chứng minh hoàn toàn tương tự đinh lý 2.2 nhưng với 0 < a < 1 hàm số f(x) = log a x có f (x) = đơn điệu tăng trên R +. Do đó ta thu được bất đẳng thức (2.5),đpcm. 1 x 2.ln a > 0 nên f là hàm Từ các kết quả của các định lí 2.2 và 2.3 ta thu được kết quả của một số bài toán cực trị trong lớp hàm mũ với tổng không đổi.

17 Hệ quả 2.3. Với a > 1 và các số dương thỏa mãn điều kiện x + y + z = α + β + γ thì hàm f(x) = log a x luôn thỏa mãn bất đẳng thức f(x) f (α) + f(y) f (β) + f(z) f (γ) f(α) f (α) + f(β) f (β) + f(γ) f (γ). (2.6) Nói cách khác, với α, β, γ cho trước và x, y, z thay đổi thì giá trị lớn nhất của biểu thức là f(α) f (α) + f(β) f (β) + f(γ) f (γ). M = f(x) f (α) + f(y) f (β) + f(z) f (γ) Hệ quả 2.4. Với 0 < a < 1 và các số dương thỏa mãn điều kiện x + y + z = α + β + γ thì hàm f(x) = log a x luôn thỏa mãn bất đẳng thức f(x) f (α) + f(y) f (β) + f(z) f (γ) f(α) f (α) + f(β) f (β) + f(γ) f (γ). (2.7) Nói cách khác, với α, β, γ cho trước và x, y, z thay đổi thì giá trị lớn nhất của biểu thức là f(α) f (α) + f(β) f (β) + f(γ) f (γ). Bài toán 2.14. Chứng minh với 1 < x < y, z 0. M = f(x) f (α) + f(y) f (β) + f(z) f (γ) log x y log x+z (y + z) Bài toán 2.15. Chứng minh log y+z x + log z+x y + log x+y z > 3 4, x, y, z ( 2; 2). Bài toán 2.16. Cho x, y > 0. Chứng minh (x + 1)ln (x + 1) + e y (x + 1)(y + 1). Bài toán 2.17. Cho x, y, z > 1. Chứng minh rằng x logyz + y logzx + z logxy 3 3 xyz.

18 Bài toán 2.18. Cho x, y, z là các số thực dương và x + y + z = 4. Chứng minh rằng Bài toán 2.19. Cho x, y, z là các số thực dương và x + y + z = 13. Chứng minh rằng log 3 (x 2 y 6 ) 42 9 log 3 z 2. Bài toán 2.20. Cho x, y, z là các số thực dương. Chứng minh log 2 (xyz) x + y + z 3. ln 2 Bài toán 2.21. Cho x, y, z là các số thực dương và x + y + z = 1. Chứng minh 2ln x + ln (yz) + 6ln 2 0. Bài toán 2.22. Cho x, y, z là các số thực dương và x + y + z = 3 2. Chứng minh (x 2 + 1)(y 2 + 1)(z 2 + 1) + xyz 133 64.

19 Chương 3 Một số bài toán áp dụng 3.1 Các bài toán cực trị liên quan đến hàm mũ và hàm logarit Bài toán 3.1. Cho các số thực x, y, z thỏa mãn 4 x + 4 y + 4 z = 1. Tìm giá trị lớn nhất của S S = 2 x+2y + 2 y+2z + 2 z+2x 2 x+y+z. Bài toán 3.2. Cho x, y, z thực thỏa mãn 0 x, y, z 2; x + y + z = 3. Tìm giá trị lớn nhất của biểu thức Q = (1 + x 2 ) x (1 + y 2 ) y (1 + z 2 ) z. Bài toán 3.3. Cho x, y, z thực dương thỏa mãn x + y + z = 9. Tìm giá trị 4 lớn nhất của biểu thức S = (x + x 2 + 1) y (y + y 2 + 1) z (z + z 2 + 1) x. Bài toán 3.4. Cho số thực x, y, z thỏa mãn x, y, z 1 2 Tìm giá trị nhỏ nhất của biểu thức và x + y + z = 2. s = x x + y y + z z. Bài toán 3.5. Cho x, y, z là các số thực thỏa mãn x + y + z = 3. Tìm giá trị nhỏ nhất của biểu thức S = 4 x + 9 y + 16 z + 4 y + 9 z + 16 x + 4 z + 9 x + 16 y.

20 Bài toán 3.6. Cho x, y, z thực dương thỏa mãn x + y + z = 1. Tìm giá trị lớn nhất của biểu thức S = x 1 x y 1 y z 1 z. Bài toán 3.7. (Xem [1]) Cho a, b, c là các số không âm, sao cho b + c = d, x 2. Tìm giá trị lớn nhất của biểu thức P = (ab)x 1 ab + (bc)x 1 bc + (ca)x 1 ac. Bài toán 3.8. Cho x, y, z là các số thực dương và x + y + z = 6. Tìm giá trị nhỏ nhất của biểu thức S = 2 x+2 + 2 y+1 + 2 z. Bài toán 3.9. Cho x, y, z là các số thực dương và x + y + z = 8. Tìm giá trị nhỏ nhất của biểu thức S = e 1 x + e 3 y + e 4 z. Bài toán 3.10. Cho x, y, z là các số thực dương và x + y + z = 3. Tìm giá trị lớn nhất của biểu thức S = (1 + x)(1 + y)(1 + z). 3.2 Bất đẳng thức siêu việt trong dãy số và giới hạn Trong phần này ta sẽ sử dụng thêm một số định lý sau. Định lý 3.1. (Nguyên lý Cauchy, Xem [8-9]) Dãy {a n } + n=1 nếu hội tụ nếu và chỉ ε > 0, n 0 sao cho n > n 0, p nguyên dương ta có a n+p a n < ε. Định lý 3.2. (Định lý phủ định của nguyên lý Cauchy, Xem [8-9]) Dãy {a n } + n=1 phân kỳ nếu và chỉ nếu ε 0 > 0 sao cho n 0, n 1, m 1 > n 0 ta có a n1 a m1 ε 0. Định lý 3.3. (Định lý về sự hội tụ của dãy đơn điệu bị chặn, Xem [8-9]) 1. Nếu dãy {a n } + n=1 đơn điệu tăng và bị chặn trên thì có giới hạn lim a n = sup a n. n +

2. Nếu dãy {a n } + n=1 21 đơn điệu giảm và bị chặn dưới thì có giới hạn lim a n = inf a n. n + Định lý 3.4. (Định lý kẹp về giới hạn của dãy số, Xem [8-9]) Cho 3 dãy số {a n } n=1 +, {b n} + n=1, {c n} + n=1. Nếu với mọi N+ Và thì a n b n c n lim a n = lim c n = L n + n + lim b n = L. n + (L R). Bài toán 3.11. (Olympic Toán sinh viên 1994, Xem [3]) Cho I n = 4 Chứng minh rằng I n 2 2n+1 (2ne) 1/2. 0 x n. 4 x dx Bài toán 3.12. Cho dãy Chứng minh dãy {x n } + n=1 btcho Chứng minh {x n } + n=1 x n = 1 ln 2 + 1 ln 3 + + 1 ln n. phân kỳ. x n = ( 1 + 1 2 hội tụ. ) ( 1 1 ). 1 + ) ( 1 +. 4 2 n Bài toán 3.13. Cho x n = 1 + 1 2 + 1 3 + + 1 n ln n. Chứng minh dãy {x n } + n=1 hội tụ.

Bài toán 3.14. Chứng minh rằng với α > 0 và a > 1 22 n α lim n + a = 0. n Bài toán 3.15. Chứng minh rằng với mọi a > 0 a n lim n + n! = 0. Bài toán 3.16. (Xem [7]) Chứng minh lim n n n! = + và lim n! n n n = e 1. Bài toán 3.17. (Xem [7]) Chứng minh ( lim x + Bài toán 3.18. (Xem [7]) Cho 1 + 1 x) x= e và lim x ( 1 + x) 1 x= e. a n = b n.e 1/12n và b n = n!en n n+1/2. Chứng minh rằng mỗi khoảng (a n, b n ) chứa (a n+1, b n+1 ). 3.3 Bất đẳng thức siêu việt trong phương trình và hệ phương trình Bài toán 3.19. Giải phương trình Bài toán 3.20. Giải phương trình Bài toán 3.21. Giải phương trình Bài toán 3.22. Giải phương trình log 3 2 ( 4 x + x + 5) = 1. 4 x + 2 x = 4x + 2. 3 x2 = cos x. 2 cos x2 + 3x 5 = 2 x + 2 x.

23 Bài toán 3.23. Giải phương trình Bài toán 3.24. Giải phương trình Bài toán 3.25. Giải phương trình 3x 2 2x 3 = log 2 (x 2 + 1) log 2 x. log 3 x 2 + x + 3 2x 2 + 4x + 5 = x2 + 3x + 2. 2 1+x + 2 1 x + 3 1+x + 3 1 x = 5 1+x + 5 1 x. Bài toán 3.26. Giải hệ phương trình { e x e y = (log 2 y log 2 x)(xy + 1) (1) x 2 + y 2 = 1. (2) Bài toán 3.27. Giải hệ phương trình x2 2x + 6. log 3 (6 y) = x y2 2y + 6. log 3 (6 z) = y z2 2z + 6. log 3 (6 x) = z. Bài toán 3.28. Giải hệ phương trình log 5 x = log 3 (4 + y) log 5 y = log 3 (4 + z) log 5 z = log 3 (4 + x). Bài toán 3.29. Giải hệ phương trình { x 2 + 3x + ln (x 1) = y + 8 (1) y 2 + 3y + ln (y 1) = x + 8 (2).

24 KẾT LUẬN Luận văn "Bất đẳng thức trong lớp hàm mũ, logarit", tác giả đã trình bày được những vấn đề sau: 1. Luận văn đã trình bày chi tiết các kiến thức cơ bản bổ trợ về tính đơn điệu, tính lồi lõm của hàm số nói chung và của hàm số mũ, hàm logarit nói riêng và một số bất đẳng thức cổ điển, định lý liên quan. 2. Vận dụng linh hoạt các bất đẳng thức cổ điển và giải một số bài toán bất đẳng thức trong lớp hàm mũ, hàm logarit thông qua các bài toán cụ thể. 3. Áp dụng bất đẳng thức hàm mũ, logarit trong các bài toán tìm giá trị lớn nhất, nhỏ nhất. 4. Áp dụng bất đẳng thức siêu việt vào các bài toán khảo sát dãy số và giới hạn. 5. Nêu cách giải một số lớp phương trình, hệ phương trình đặc biệt sử dụng hàm siêu việt. Tuy nhiên, do thời gian thực hiện không nhiều và khả năng còn hạn chế nên luận văn mới chỉ đưa ra được một số bài toán bất đẳng thức trong lớp hàm siêu việt và áp dụng vào một số bài toán về dãy số và giới hạn, phương trình và hệ phương trình. Về bất đẳng thức nói chung và bất đẳng thức trong lớp hàm siêu việt nói riêng còn rất nhiều vấn đề, rất nhiều bài toán phức tạp hơn và những ứng dụng hay hơn, rộng hơn. Trong thời gian tới em sẽ tiếp tục tìm hiểu sâu hơn về nội dung này. Em rất mong nhận được ý kiến đóng góp của thầy cô và các bạn. Em xin chân thành cảm ơn!

25 Tài liệu tham khảo [1] Nguyễn Văn Mậu, 2006, Bất đẳng thức định lý và áp dụng, NXB Giáo dục. [2] Nguyễn Văn Mậu, 1993, Phương pháp giải phương trình và bất phương trình, NXB Giáo dục. [3] Nguyễn Văn Mậu, Lê Ngọc Lăng, Phạm Thế Long, Nguyễn Minh Tuấn, 2006 Các đề thi Olympic Toán sinh viên toàn quốc NXB Giáo dục. [4] Nguyễn Văn Mậu, Các bài thi Olympic Toán trung học phổ thông Việt Nam, 1990-2014, NXB Giáo dục. [5] D.S. Mitrinovic (1970), Analytic Inequalities, Springer. [6] Rajendra Bhatia (2008), The Logarithmic Mean, Indian Statistical Institute. [7] Teodora-Liliana T.R., Vicentiu D.R., Titu Andreescu (2009), Problems in real analysis: Advanced calculus on real axis, Springer. [8] Trần Đức Long, Nguyễn Đình Sang, Hoàng Quốc Toàn, 2005, Giáo trình giải tích 1, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. [9] Trần Đức Long, Nguyễn Đình Sang,Nguyễn Viết Triều Tiên, Hoàng Quốc Toàn, 2001, Bài tập giait tích 1, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội.