Microsoft Word - 44 THANH Do Mai.doc

Bản ghi

1 MT S NGHIÊN CU V S PHN ÁNH GIÁ TR CÁ NHÂN THÔNG QUA VIC S DNG NGÔN NG - NHÌN T GÓC GIAO TIP GIAO VN HOÁ VIT NAM VÀ CÁC NC NÓI TING ANH MAI THANH PHAN VÂN QUYÊN ÀO THU TRANG B môn Vn hc - Giao tip Giao vn hóa Khoa Ngôn ng & Vn hóa các nc nói ting Anh I. t vn Giá tr cá nhân (individualism), giá tr c bn, óng vai trò quan trng v mt quan im, lòng tin, gi nh, giá tr hàng ngày trong v n hoá các nc nói ting Anh (Anh- Úc-M). Vì vy, giá tr cá nhân c phn ánh rt rõ rt trong ting Anh, ngôn ng giao tip hàng ngày ca h. Ngi dân các nc nói ting Anh, nht là ngi M, c khuyn khích t rt nh ý thc v giá tr cá nhân, v s t khng nh mình. Nhng ngi hc ting Anh có th ã tng gp nhiu câu thành ng hoc câu ca ming nh : Do your own thing (T làm vic ca mình), I did it my way (Tôi làm vic ó theo ý ca tôi), You ll have to decide that for yourself (Bn phi t quyt nh chuyn ó.) v..v. Giá tr cá nhân ca ngi Anh không phi là s ích k, ch bit bo bo riêng mình. H vn t li ích cng ng lên trên, nhng h cao giá tr ca m!i cá nhân, trách nhim ca m!i cá nhân vi cuc s"ng và các quyt nh trong cuc i mình. Trong ting Vit, giá tr cng ng c t lên cao hn giá tr cá nhân. Chúng ta có th thy rõ iu này qua kho tàng các câu ca dao t#c ng (nh bu i th ng ly bí cùng, tuy rng khác ging nhng chung mt giàn, mt con nga au c tàu b c,...), trong l"i nói chuyn hàng ngày ca ngi dân Vit. Trong giao tip giao v n hoá gia ngi Vit và ngi thuc các nc nói ting Anh, nu không hiu úng giá tr cá nhân m!i nn v n hoá quan nim, chúng ta d$ gp phi nhng nh kin, nhng rào ch%n, dn n ngng tr giao tip, nhng cú s"c v n hoá, thm chí to nhng hình nh xu trong nhau. Bài vit này nh&m m#c ích gii thiu v giá tr cá nhân di góc nhìn ca ngôn ng và v n hoá, ng thi a ra mt chút so sánh gia giá tr cng ng và giá tr cá nhân trong ting Anh và ting Vit. Trong bài vit này, chúng tôi xin mn phép dùng c#m t các nc nói ting Anh ch Anh-Úc-M và nhng ngi thuc các nc nói ting Anh là nhng ngi ' các nc trên có ngu n g"c Anglo-Saxon. Các giá tr v n hoá c cp n trong bài là nhng giá tr c coi là ph( bin, nhng không phi tuyt "i, ' c Vit Nam và các nc nói ting Anh c trích dn t các ngu n t liu b'i các hc gi là ngi bn x. II. Phát trin 1. Giá tr cá nhân và giá tr cng ng: nhìn t góc vn hoá Giá tr nn tng trong v n hoá các nc nói ting Anh, c bit ' M, là giá tr cá nhân. Ngi dân ' nhng qu"c gia nói ting Anh có ngu n g"c Anglo-Saxon (the Anglicist) c dy d! và thm nhu)n t nh và giá tr bn thân. Mt l)n na xin nh%c li, giá tr cá nhân ' ây không phi là s ích k (selfishness) hay v k (egoism) hoc

2 mang tính tiêu cc mà là s cao tính c lp (independence), t do cá nhân (individual freedom), s tôn trng riêng t (privacy) ca m!i con ngi. Trong v n hoá M, do lch s u tranh sinh t n, t n ti trong môi trng khai phá kh%c nghit, con ngi phi bit t da vào bn thân mình, không th trông ch vào chính quyn hay mt lc lng siêu nhiên nào khác. Vì vy, ngi M coi trng t t'ng t do cá nhân, iu mà không mt chính ph hay mt c quan công quyn nào có th can thip. Vi h, mt ngi lí t'ng là ngi bit tôn trng giá tr bn thân, t da vào mình, c lp trong mi quyt nh. Theo Gary Althen (1988), giá tr v n hoá M bao hàm giá tr cá nhân (individualism), s tôn trng riêng t (privacy), tính bình ng (equality), tính thân thin (informality), tính thng th%n và t khng nh mình (directness and assertiveness). Nhng c#m t nh: free to make up your own mind (t do a ra quyt nh ca mình), You made your bed, now lie in it. (T làm, t chu/ t h'ng), look out for number one. (Kim tìm v trí s" mt), one man, one vote (m!i ngi mt phiu ngh*a là ý kin ca m!i cá nhân c tôn trng nh nhau)... cho thy rõ nhng giá tr ó. Individualism regards man - every man - as an independent, sovereign entity who possesses an inalienable right to his own life, a right derived from his nature as a rational being. Individualism holds that a civilized society, or any form of association, cooperation or peaceful co-existence among men, can be achieved only on the basis of the recognition of individual rights -- and that a group, as such, has no rights other than the individual rights of its members." -- Ayn Rand (Ch ngh*a cá nhân coi con ngi - m!i mt con ngi là mt thc th c lp, có ch quyn, h có quyn bt kh xâm phm vi chính cuc i mình, quyn này xut phát t bn cht ca mt thc th có ý trí. Ch ngh*a cá nhân bao hàm ý ngh*a mt xã hi v n minh, hay bt c hình thc t( chc, hp tác hoc bt c s t n ti hoà bình gia ngi vi ngi nào ch có th t c trên c s' công nhn quyn ca m!i cá nhân và r&ng mt nhóm, hay mt t( chc tng t, không th vt qua quyn cá nhân ca m!i thành viên trong nhóm ó. - Ayn Rand Tht vy, trong mt nn v n hoá, khi giá tr ca m!i con ngi c cao thì s bình ng c tôn vinh. B'i vì, theo h m!i con ngi là mt thc th c sinh ra, bình ng v mt sinh hc, v mt xã hi. Khi ã tr' thành nhng cá nhân bình ng trên các phng din, con ngi có quyn t khng nh mình trc ngi khác. +iu này khin s thng th%n (frankness), trc tip (directness) và s t khng nh mình (self-assertiveness) c xem nh mt quy chu,n giao tip trong xã hi các nc nói ting Anh. H xem trng nhng ngi thng th%n (frank), c'i m' (open) và trc tip (direct) khi giao tip. Có rt nhiu c#m t trong ting Anh di$n t iu này. Let s lay our cards on the table, (Hãy nga bài lên bàn), Let s stop playing games and get to the point, (Hãy ngng chi trò và i thng vào vn ), Don t beat around the bush, (+ng ánh vòng quanh b#i rm na)... Trong v n hoá giao tip ca ngi Vit, theo Hu +t (2000), chúng ta có mt nn v n hoá mang c trng màu s%c nhân v n ch ngh*a, n(i bt nht là quan im s"ng trng tình, trng ngh*a ca ngi Vit Nam. Qua thc ti$n i s"ng, ngi Vit luôn hng n mt quan nim giao tip duy tình, nh&m m bo s oàn kt nht trí cho cuc sông hài hoà vui v-. Nhiu câu thành ng, t#c ng, ca dao ã úc kt sâu s%c các

3 ý t'ng s"ng, cách quan nim ca ngi Vit: Có tình, có lý, thu tình t lý,... Khía cnh th hai ca i s"ng v n hoá Vit, c.ng theo Hu +t là c trng mt nn v n hoá làng xã có tính bn a cao. Là mt nc nông nghip, ngi Vit c t( chc thành cng ng xã hi qua n v làng, xã, g%n kt cht ch/ vi i s"ng ca m!i cá nhân, m!i gia ình, ng thi quy nh các hành vi ng x, các kiu v n hoá giao tip ca m!i cá nhân. Trong ý thc ca ngi Vit Nam, quan h gia ình, h hàng là quan h thân tc, quan h làng xóm là quan h xã hi mang tính trc tip g)n g.i nht trong i s"ng m!i con ngi. Chính vì vy, giá tr cng ng (community value) - m!i cá nhân hy sinh quyn li riêng t vì li ích cng ng, vì m#c ích hài hoà nhóm (group harmony) - trong v n hoá Vit c cao hn giá tr cá nhân (individuality value) trong v n hoá các nc nói ting Anh. Ý thc cng ng ' ây mang bn s%c v n hoá rt riêng bit, c áo, to tình thân ái, g)n g.i gia nhng ngi cùng chung s"ng. Ch ngh*a duy tình ca ngi Vit không ch c bc l qua không gian v n hoá mà còn c bc l qua tr#c thi gian (Hu +t, 2000: 49). Cách ng x ca ngi vit c th hin qua nhiu câu thành ng, t#c ng, ca dao: - Có trc, có sau - Nhìn trc, ngó sau - Có trên có di - Có c có mi... Theo tr#c không gian, ngi vit luôn ý thc rõ v m"i quan h xung quanh. Do ó, nói hay làm vic gì phi chú ý n trc hay sau. Còn theo tr#c thi gian, trc và sau c hiu là quan h tha k nht quán. Tính tôn ti (hierarchy), trt t (order) to thành mt tp quán lâu i ca quan h xã hi. Nh vy có th thy r&ng, do lch s hình thành phát trin xã hi ca m!i dân tc, giá tr v n hoá c.ng c nh hình theo. Nhng giá tr ó nh h'ng sâu s%c n các quan h giao tip trong xã hi và phn ánh m nét trong ngôn ng. 2. Giá tr cá nhân và giá tr tp th: nhìn t góc ngôn ng Nh%c n khái nim giá tr cá nhân trong ngôn ng, chúng ta không th không nh%c n quan im ca Edward Hall (1970). S khác nhau gia giá tr cá nhân(individualism) và giá tr tp th (collectivism) liên quan n khái nim ng cnh thp (low-context) và ng cnh cao (high-context). Trong cu"n Beyond Culture (1970), E. Hall a ra khái nim v ng cnh cao và ng cnh thp. Ng cnh cao c dùng ch xu hng ca mt nn v n hoá s d#ng nhng thông ip thuc ng cnh cao vt trên thông ip ng cnh thp trong giao tip hàng ngày. +iu này có ngh*a nn v n hoá ó nghiêng v nhóm/ tp th. Nhóm/ tp th ó có cùng tri nghim, quan nim và cùng chung mt phông nn tng (background) có th hiu c thông ip. Nói cách khác, trong nn v n hoá ng cnh cao, ng cnh là )u m"i chính, giúp ngi giao tip hiu c thông ip c chuyn ti. 0 ây, t và cách chn t c bit quan trng vì ch c)n vài t c.ng có th chuyn ti c mt thông ip ln. +iu này có ngh*a, vn c chuyn ti mt cách gián tip. Ng cnh thp c dùng ch xu hng mt nn v n hoá không nghiêng v nhóm/ tp th. Thông ip c chuyn ti qua li nói và t ng thay vì ng cnh. Ngi tham gia giao tip vì vy c)n phi trc tip, công khai hn khi di$n t.

4 Ngi Vit Nam nói riêng và mt s" các nc Châu Á nói chung nh Nht Bn, Trung Qu"c a thích cách giao tip ng cnh cao (high-context communication) hn, ni mà ngi ta nói ít, hiu nhiu, trong khi ngi Anh-M-Úc chung cách giao tip ng cnh thp (low-context communication) do ngi tham gia giao tip phi di$n t ý mu"n/ nh ca mình mt cách công khai, trc tip rõ ràng. Có th hiu r&ng giao tip ng cnh cao và ng cnh thp tng ng vi giá tr tp th/cng ng và giá tr cá nhân vì theo Gudykunst (1988: 44), giao tip ng cnh cao c s d#ng trong các nn v n hoá tp th/ cng ng trong khi thành viên ca các nn v n hoá cá nhân s d#ng l"i giao tip ng cnh thp. Giá tr cá nhân và giá tr cng ng/ tp th còn c phn ánh thông qua tính không trang trng / trang trng(formality/formality) trong ngôn ng. Tính trang trng trong vic s d#ng ngôn ng c quan sát t góc giá tr cng ng. Khi mt nn v n hoá cao giá tr cng ng, nó cao tính tôn ti, trt t. Vic c x theo ó c.ng phi có trên, có di. Ngôn ng c.ng c dùng theo b"i cnh, bày t s kính trng l$ phép vi "i tác trong giao tip. Ngc li, trong mt nn v n hoá giá tr cá nhân c cao hn, tính bình ng (egalitarianism) c th hin rõ hn. Ngi giao tip có xu hng s d#ng tên gi tr"ng không trc tip, s d#ng nhng chc danh bình dân nói chuyn vi nhau hn, ngôn ng không trang trng uc th hin nhiu hn. Giá tr cá nhân và giá tr tp th/ cng ng còn c th hin qua s t khng nh mình/ t h mình (self-assertiveness/ self- abasement). Trong ting Anh, t t khng nh bn thân dùng ch nhng ngi di$n t tình cm và nhu c)u ca mình mt cách thng th%n trc tip. Trong nhng nn v n hoá coi trng giá tr cá nhân, ngi ta thng có xu hng di$n t ý mu"n, thái cm xúc mt cách công khai còn trong v n hoá cao giá tr tp th, ngi ta cho r&ng che giu cm xúc tht ca mình là iu nên làm, là thái lch s trong giao tip. Giá tr cá nhân và giá tr tp th/ cng ng c phn ánh rõ rt nht trong vic s d#ng s trc tip/ gián tip ( directness/indirectness) ca ngôn ng. + khng nh v trí, bn s%c cá nhân ca mình, ngi dân thuc nhng nn v n hoá cao tính cá nhân a chung l"i nói trc tip, thng th%n bày t quan im cá nhân ca mình trong khi ' các nn v n hoá cao tính cng ng, l"i nói gián tip rt c khuyn khích. Hofstede Geert (1991,2001) a ra n m chiu v n hoá (cultural dimensions) liên quan n các giá tr v n hoá, ó là - Ch s khong cách quyn lc -Power Distance Index (Small vs. Larger powerful distance) - Giá tr cá nhân - Individualism (vs. Collectivism) - Giá tr nam quyn - Masculinity (vs. Femininity) - Ch s Lng tránh Bp bênh - Uncertainty Avoidance Index (Weak vs. strong uncertainty avoidance) - nh hng lâu dài - Long-Term Orientation (vs. short-term orientation) Trong s" các chiu v n hoá so sánh gia phng +ông và phng Tây trên, chiu v n hoá giá tr cá nhân n(i bt hn c. Giá tr cá nhân theo Hofstede Geert, là m!i cá nhân trong mt nhóm v n hoá xác nh bn s%c riêng mình n âu trong nhóm. M!i ngi có th phát trin tính cách riêng c.ng nh chn la bn bè, nhóm hi ca mình.

5 Còn trong v n hoá tp th, m!i cá nhân hành ng vi t cách thành viên ca mt nhóm có inh hng lâu dài nh gia ình, nhóm tôn giáo, nghip oàn v..v. 3. Mt s phn ánh giá tr cá nhân/ giá tr cng ng trong ting Anh và ting Vit. S phn ánh )u tiên có th nhn ra c là s t khng nh mình/ t h mình trong cách giao tip ca ngi Anh và ngi Vit. S t h mình không phi là du hiu tiêu cc trong giao tip ca ngi Vit. Ngi Vit có thiên hng th hin s khiêm t"n b mt (face modesty) nh&m tôn trng ngi nói chuyn. +ây c xem nh mt phép lch s giao tip nht là trong các hành vi khen/ áp li li khen, yêu c)u, ngh, phê phán v..v. Ngc li ngi Anh t ra thng th%n hn trong cách tip nhn li khen, khi ngh. Ví d# khi c ngi khác khen chic áo ang mc 1p, ngi Vit có th s d#ng nhng câu ph nhn li khen, khen phn h i... áp li li khen nh: Áo xu y mà, Áo c lâu trong t, có dám mc i ch i âu, Áo ca cu còn p h n, Cu c nói th... tuy trong b#ng ngi c khen cm thy rt vui sng. Còn ngi Anh h tip nhn li khen mt cách thng th%n b&ng li nói Cám n. L"i di$n t vòng vo thng xut hin nhiu trong các nn v n hoá cao giá tr tp th. S gián tip, hay l"i nói dn d%t, a,y vn c xem nh mt nguyên % #!"#$%&'&()' %*+,-" )./.)+012.3$45%* ":1;'0<=>.?@"A/B9C$&5D 'EF&BGC. HIJ@KLMNNOP 0 ây ngi nói a ra rt nhiu lí do: lí do vì sao n ây ri b la kim c ít tin by t lòng cm phn i vi ng i ch mun c tr! v nhà r i sau cùng mi n m#c ích chính: xin tin tàu xe v nhà. Hãy xem mt on hi thoi khác b&ng ting Anh: Paul: Hey, John. John: Yeah? Paul: Could you do me a favour? John: Sure. What is it? Paul: Well, the thing is I m short of money until Friday. Could you lend me $ 10, do you think? John: Yes, OK. Paul: That s very nice of you, John. Thanks a lot... John: That s all right. (The New Cambridge 3, Student s book- Cambridge University Press, 1993:18) (Paul: Này John. John: Gì vy? Paul: Cu giúp mình mt vi"c c không? John: c. Vi"c gì vy? Paul: #, vn là mình thiu tin n tn th 6. Cu có th cho mình vay 10 ô-la c không? John: c thôi. Paul: Cu tht t$ t, John. Cám n nhiu.

6 John: Không sao âu. (The New Cambridge 3, Student s book- Cambridge University Press, 1993:18) +ây là mt ch t nh: hi vay (xin) tin. Trong khi ngi Anh hi thng vay tin, nhân vt trong on hi thoi ca ngi Vit li vòng vo mt h i, a ra th lí do r i mi cp n m#c ich chính: hi xin tin. Tuy nhiên, iu này có th gii thích r&ng trong xã hi chúng ta, tính gián tip c s d#ng nhiu khi cp n nhng ch khó nói. Nu cô gái trong on v n ting Vit trên không a ra nhng lí do trên mà hi thng ngay: em v ây xin cô và các anh ch m%i ng i mt ít, tám ch&c ngàn mua vé xe là em v. thì a ph)n s/ b hi ngc li: Ti sao i làm mà còn phi xin tin? Th là ip khúc lí do trên s/ không th tránh khi. S tôn trng riêng t c.ng là mt c im ca giá tr cá nhân. S quan tâm ln nhau c phn ánh trong v n hoá cng ng. Ngi Anh rt tôn trng t do cá nhân ca ngi khác nên h cm thy khó chu khi b hi nhng câu chào xã giao rt ph( bin ca ngi Vit nh: i âu y?, Bác n c m cha?, Bác ang làm gì y?. Vic s d#ng t xng hô c.ng mang m nét v n hoá c trng ca m!i dân tc. Vi ngi M, s bình ng c th hin rt rõ trong cách dùng t ng, cách xng hô không trang trng vi nhau. H có th xng hô vi nhau b&ng tên riêng thân mt cho dù có s cách bit v tu(i tác, a v, chc v#... Accountant (50 years) : Hello, my name is Bob Thomas Student (20 years) : It s nice to meet you, Mr. Thomas. Accountant : Please, just call me Bob./ Why don t you call me Bob? Student : All right, Bob. K toán (50 tu(i) : Xin chào, tên tôi là Bob Thomas. Sinh viên (20 tu(i) : Rt vui c gp ông, ông Thomas. K toán : Xin hãy gi tôi là Bob/ Sao cu không gi tôi là Bob. Sinh viên : c thôi, Bob. Còn trong ting Vit, vì tính tôn ti, trt t, nên không có chuyn mt nhân viên trtu(i gi cp trên ca mình ã lu"ng tu(i b&ng tên không, nh th gi là bt kính. H phi dùng chc danh (title) cng thêm tên t lòng kính trng. Giá tr cá nhân còn c phn ánh thông qua v trí ca tên riêng và h trong ting Anh. Nhng ai ã bit ting u bit, tên h ca mt ngi Anh c s%p xp theo th t: tên riêng r i n h. Ph)n cá nhân c nh%c n trc khi xng danh, ph)n cng ng (h) c cp n sau. Còn trong ting Vit, hin nhiên h i trc và tên theo sau. Ph)n cng ng (h) óng vai trò cc k2 quan trng liên quan n t( tiên (dòng h), sau ó n truyn th"ng và tp t#c. III. Kt lu n Trên ây ch là mt s" t(ng hp tóm t%t và nhn xét nho nh góp ph)n làm t ng thêm hiu bit ca ngi c vi quá trình giao tip giao v n hoá gia ngi Vit và ngi thuc các nc nói ting Anh, hy vng s/ b( sung thêm v"n kin thc giúp ngi c tránh c nhng rào cn v mt v n hoá và nhng ngng tr giao tip không áng có trong giao tip giao v n hóa. Chúng tôi mong mu"n trong tng lai có th tin hành nhng nghiên cu c# th sâu hn v vn này. Chúng tôi c.ng ý thc rõ ràng r&ng nhng nhn xét trên vn còn nhiu thiu sót và mong nhn c ý kin óng góp ca ngi c. Xin chân thành cám n.

7 Renferences 1. Hu t Vn hoá và Ngôn ng giao tip ca ng i Vi"t Nhà xut bn V n Hoá Thông Tin Althen, G. American ways A guide for Foreigners in the United States Intercultural Press, Inc Ayn Rand Hall, E. Beyond culture Anchor Books Edition Random House, Inc, New York -1977, Hofstede, G. Culture s consequences: comparing values, behaviors, institutions and organizations across nations, 2 nd ed. Thousand Oaks, CA: Sage. Vài nét v tác gi: 1. +! Mai Thanh - Chc danh: Ging viên - maithanhdo@yahoo.co.uk - +in thoi: Phan Vân Quyên - Chc danh: Ging viên - quyen_0706@yahoo.com.uk - +in thoi: ào Thu Trang - Chc danh: Ging viên - trangtiny@yahoo.com - +in thoi: n v công tác: B môn V n hc Giao tip Giao v n hoá, Khoa NN VH các nc nói ting Anh

8 MT S NGHIÊN CU V S PHN ÁNH GIÁ TR CÁ NHÂN THÔNG QUA VIC S DNG NGÔN NG - NHÌN T GÓC GIAO TIP GIAO VN HOÁ VIT NAM VÀ CÁC NC NÓI TING ANH MAI THANH PHAN VÂN QUYÊN ÀO THU TRANG B môn Vn hc Giao tip Giao vn hoá Khoa Ngôn ng & Vn hóa các nc nói ting Anh Giá tr cá nhân (individualism), óng vai trò quan trng v mt quan im, lòng tin, gi nh, giá tr hàng ngày trong v n hoá các nc nói ting Anh (Anh-Úc-M). Trong khi ó, ngi Vit cao giá tr cng ng hn giá tr cá nhân. Bài vit này nh&m m#c ích gii thiu v giá tr cá nhân di góc nhìn ca ngôn ng và v n hoá, ng thi a ra mt chút so sánh gia giá tr cng ng và giá tr cá nhân trong ting Anh và ting Vit. Có th thy r&ng, do lch s hình thành phát trin xã hi ca m!i dân tc, giá tr v n hoá c.ng c nh hình theo. Nhng giá tr ó nh h'ng sâu s%c n các quan h giao tip trong xã hi và phn ánh m nét trong ngôn ng. Trong giao tip giao v n hoá gia ngi Vit và ngi thuc các nc nói ting Anh, nu không hiu úng giá tr cá nhân m!i nn v n hoá quan nim, chúng ta d$ gp phi nhng nh kin, nhng rào ch%n, dn n ngng tr giao tip, nhng cú s"c v n hoá, thm chí to nhng hình nh xu trong nhau.