LUẬT TỤC CỦA CÁC DÂN TỘC TÀY, NÙNG VỚI VẤN ĐỀ QUẢN LÝ XÃ HỘI VÀ NGUỒN TÀI NGUYÊN 1 VƯƠNG XUÂN TÌNH Luâ t tu c, vơ i y nghi a la tri thư c dân gian vê

LUẬT TỤC CỦA CÁC DÂN TỘC TÀY, NÙNG VỚI VẤN ĐỀ QUẢN LÝ XÃ HỘI VÀ NGUỒN TÀI NGUYÊN 1 VƯƠNG XUÂN TÌNH Luâ t tu c, vơ i y nghi a la tri thư c dân gian vê qua n ly cô ng đô ng co vai tro lơ n trong xa hô i, nhâ t la xa hô i tiê n giai câ p. Luâ t tu c, co thê la tha nh văn hay bâ t tha nh văn, co thê đươ c đi nh danh kha c nhau như hương ươ c (ơ ngươ i Viê t), tâ p qua n pha p (mô t sô vu ng dân tô c Tây Nguyên) hay quy ươ c (nhiê u dân tô c ta i miê n nu i phi a Bă c), nhưng đê u ha m chư a như ng quy đi nh liên quan tơ i nhiê u mă t cu a đơ i sô ng va buô c ca c tha nh viên pha i tuân theo. Như ng quy đi nh â y vê căn ba n la đa m ba o lơ i i ch chung cu a cô ng đô ng, đươ c mo i ngươ i thông qua va cam kê t thư c hiê n. Ai la m tra i luâ t tu c se bi xư pha t hoă c bi cô ng đô ng lên a n, tâ y chay. Như vâ y, luâ t tu c đươ c sinh ra tư nô i ta i cu a cô ng đô ng, thươ ng đươ c cô ng đô ng tư nguyê n thư c hiê n, thâ m chi tư kiê m soa t lâ n nhau trong qua tri nh thư c hiê n. Kha i niê m cô ng đô ng (community) chu ng tôi du ng ơ đây la cô ng đô ng dân cư, đươ c hi nh tha nh tư nhiên trong li ch sư, tương đương vơ i ca c đơn vi la ng, ba n, buôn, so c ơ tô c Viê t va ca c dân tô c thiê u sô kha c. Vi thê, luâ t tu c không giô ng vơ i luâ t pha p ơ chô : luâ t pha p thuô c Nha nươ c, mang lơ i i ch cu a mô t giai câ p nhâ t đi nh va bă t ca c giai câ p kha c, nho m xa hô i kha c pha i tuân theo. Nhi n chung vơ i ngươ i dân trong cô ng đô ng, luâ t pha t la thư quyê n lư c tư bên ngoa i va tâ t nhiên, tha i đô cu a ngươ i dân đô i vơ i luâ t pha p vư a châ p nhâ n nhưng cu ng hay đô i pho hoă c đê pho ng. Vơ i cô ng đô ng cu a ca c dân tô c ơ Viê t Nam trong qua tri nh pha t triê n, kê tư khi co giai câ p va nha nươ c, hâ u như luâ t tu c va luâ t pha p đê u song song tô n ta i. Nhưng co xu hươ ng chung: luâ t pha p nga y ca ng bao tru m, ha n chê vai tro cu a luâ t 1 Bài viê t in trong Kỷ yê u Hô i tha o quô c tê : Viê n Nghiên cư u Văn ho a dân gian (2000), Luâ t tu c và phát triển nông thôn hiện nay ở Việt Nam, Nxb. Chính tri quô c gia, Hà Nô i, tr. 370-410. 1

tu c; tuy nhiên, không pha i lu c na o luâ t pha p cu ng xăm xoi va o mo i ngo nga ch cu a ca c cô ng đô ng vô n đa da ng na y. Mă t kha c, luâ t pha p bi đô i thay theo thê chê nha nươ c, song nhiê u khi a ca nh cu a luâ t tu c la i kha vư ng bê n. Đo la ly do ta i sao luâ t tu c cu a ca c tô c ngươ i ơ Viê t Nam cu ng như nhiê u nươ c trên thê giơ i vâ n tô n ta i va pha t huy vai tro. Đê chư ng minh cho ca c luâ n điê m trên, trong ba o ca o na y, chu ng tôi xin nêu vi du vê vai tro luâ t tu c cu a ca c dân tô c Ta y, Nu ng trong qua n ly cô ng đô ng va nguô n ta i nguyên, co so sa nh vơ i ngươ i Viê t va mô t sô tô c ngươ i kha c ta i vu ng Tây Nguyên nươ c ta. Do điê u kiê n tư liê u ha n chê nên chu ng tôi chu yê u đê câ p tơ i luâ t tu c cu a hai tô c ngươ i kê trên ơ ca c ti nh La ng Sơn, Bă c Giang va Ha Giang. 1. Cô ng đô ng la ng ba n - môi trươ ng luâ t tu c cu a ca c dân tô c Ta y, Nu ng Ngươ i Ta y va ngươ i Nu ng chu yê u sô ng ta i ca c ti nh Đông Bă c va Viê t Bă c nươ c ta. Theo kê t qua điê u tra năm 1989, dân sô cu a dân tô c Ta y la 1.190.342 ngươ i - xê p thư 2 trong 54 dân tô c cu a ca nươ c, va dân tô c Nu ng, vơ i 705.709 ngươ i, đươ c xê p ha ng thư 7 2. Ngoa i ne t giô ng nhau bơ i cu ng nho m ngôn ngư Ta y - Tha i, hai tô c ngươ i na y đê u phâ n lơ n sô ng ơ khu vư c thung lu ng, nhiê u nơi co n xen ke nhau va lâ y canh ta c lu a nươ c la m hoa t đô ng kinh tê chu đa o. Đây chi nh la nguyên nhân khiê n cho văn ho a, trong đo co tri thư c vê luâ t tu c cu a ho co nhiê u ne t tương đô ng. Ca hai dân tô c Ta y, Nu ng đê u co như ng bô phâ n sinh sô ng ơ Viê t Nam tư lâu đơ i, trong đo ngươ i Ta y cô co n tham gia va o qua tri nh hi nh tha nh cu a ngươ i Viê t cô. Vơ i đô ng ba o Nu ng, phâ n lơ n mơ i di cư tư Trung Quô c sang khoa ng va i ba trăm năm trơ la i đây. Mă t kha c, ta i ca c vu ng biên giơ i phi a Bă c, nơi li ch sư tô c ngươ i vơ i nhiê u biê n đô ng, co n co như ng nho m Ta y, Nu ng mơ i đê n Viê t Nam qua ng tư mô t thê kỷ trươ c. Tư sau năm 1954 đê n nay, diê n cư tru cu a hai dân tô c na y ta i như ng ti nh thuô c vu ng Đông Bă c, Viê t Bă c nga y ca ng tăng lên va co mô t sô di cư va o Tây Nguyên. Ti nh riêng ca c ti nh ơ miê n Bă c, trong cuô c tô ng điê u tra dân sô năm 1960 sô huyê n co trên 1.000 ngươ i Ta y cư tru la 59, đê n năm 1989 la 2 Dư a theo ti lê tăng dân sô hằng năm, đê n năm 1995, dân sô cu a dân tô c Ta y ươ c ti nh co 1.413.071 ngươ i, Nu ng: 813.627 ngươ i. 2

73; co n chi sô tương tư ơ ngươ i Nu ng la 44 va 53 huyê n. Ta i ti nh Đă k Lă k - nơi hiê n nay co đông ngươ i Ta y va ngươ i Nu ng di cư tư do tơ i, nê u như năm 1979 chưa co huyê n na o co trên 1.000 ngươ i Ta y hoă c ngươ i Nu ng, đê n năm 1989, ngươ i Ta y đa co ơ 4 huyê n va ngươ i Nu ng co ơ 5 huyê n vơ i sô lươ ng đa kê tơ i sinh sô ng. Cu ng theo kê t qua điê u tra dân sô năm 1989, qua thô ng kê ta i 5 ti nh: Ha Tuyên, Cao Bằng, La ng Sơn, Hoa ng Liên Sơn, Bă c Tha i, đa co 1.123 xa (chiê m 82 % sô xa trong khu vư c) co ngươ i Ta y va 864 xa (chiê m 63,1 %) co ngươ i Nu ng cư tru (Khô ng Diê n, 1995, tr. 35-36). Ca c hô gia đi nh Ta y, Nu ng hay sô ng tâ p trung theo ba n. Đây la cô ng đô ng dân cư tư nhiên cu a ca c tô c ngươ i na y, thươ ng đươ c xây dư ng trên như ng va t đâ t bằng chân đô i nu i, hươ ng ra ca nh đô ng; hoă c trên như ng go đâ t cao cu a thung lu ng, xung quanh la ruô ng nươ c. Vi chu yê u tu cư ơ như ng thung lu ng he p, đâ t canh ta c ruô ng nươ c ha n chê nên trong xa hô i truyê n thô ng, khi ngươ i dân thươ ng chi trô ng lu a mô t vu vơ i năng suâ t thâ p, đa không cho phe p ca c ba n cư tru mâ t tâ p. Theo mô t ta i liê u thô ng kê, va o năm 1938, trong 117 ba n cu a 16 xa co ngươ i Ta y, Nu ng ơ châu Cao Lô c ti nh La ng Sơn, chi co 10 ba n (8,5 %) vơ i trên 30 nha, 15 ba n (12,8 %) dươ i 5 nha ; co n la i, tơ i 82 ba n (79,9 %) co tư 5-30 no c nha (Viê n Dân tô c ho c, 1992, 152-153). Cu ng như nhiê u dân tô c kha c, ngươ i Ta y, Nu ng sô ng trong cu ng đơn vi cư tru thươ ng co mô i quan hê ra ng buô c, bơ i ho co chung ca c yê u tô như sau: Trươ c hê t, chung nơi cư tru, trong đo co rư ng, sông, suô i, ba i chăn tha, nguô n nươ c ơ pha m vi đi a vư c cu a ba n. Thư hai, chung tôn gia o, ti n ngươ ng: Mo i ngươ i đê u thơ cu ng chung thô thâ n, hoă c tha nh hoa ng cu a ba n - vi thâ n ba o hô cho đơ i sô ng toa n cô ng đô ng. Thư ba, chung văn ho a, vơ i biê u hiê n ro ne t ơ ngôn ngư va tâ p qua n thô ng nhâ t. Thư tư, chung huyê t thô ng: Trươ c năm 1945, hâ u như ca c ba n Ta y, Nu ng la công xa nông thôn, ba n i t cu ng co tư 2-3 ho, ba n nhiê u co ha ng chu c ho. Tuy nhiên, vâ n co n thâ y như ng ba n Ta y, Nu ng chi co 1 ho, vi du như ba n Chu ơ xa Hu ng Sơn, huyê n Tra ng Đi nh, ti nh La ng Sơn, vơ i duy nhâ t do ng ho Nguyê n (Viê n 3

Dân tô c ho c, 1992, 157). Vi thê, yê u tô do ng ma u ơ chư ng mư c nhâ t đi nh vâ n co vai tro trong đơ i sô ng công đô ng. Như ng yê u tô chung trên đây khiê n cô ng đô ng pha i tăng cươ ng cô kê t, va mă t kha c, tư thân mô i gia đi nh hoă c ca c tha nh viên cu ng luôn co nhu câ u hơ p ta c, se chia. Sô ng trong xã hô i tiê u nông, nhâ t la ơ đi a ba n miê n nu i chia că t, vơ i điê u kiê n thiê u di ch vu xa hô i, yêu câ u hơ p ta c va tương trơ trong lao đô ng sa n xuâ t, trong đơ i sô ng la tâ t yê u. Vi thê, ơ la ng ba n Ta y, Nu ng xuâ t hiê n kha nhiê u ca c loa i hội (hô i đô ng niên, hô i la m nha, hô i đi câ y, hô i chăn trâu) va mô t sô nơi co n co ca phe đê giu p đỡ nhau trong tang ma. Tư lâu, xa hô i Ta y, Nu ng ơ miê n nu i phi a Bă c đa nằm dươ i sư kiê m soa t cu a ca c thê lư c phong kiê n Viê t Nam, va sau na y, thư c dân Pha p cu ng đă t bô ma y cai tri. Trươ c Ca ch ma ng tha ng Ta m năm 1945, tô chư c xa hô i truyê n thô ng cu a vu ng Ta y, Nu ng hâ u hê t chi co n ơ câ p ba n. Tô chư c mường - thiê t chê câ p trên ba n co n râ t hiê m hoi, như chi tô n ta i ơ mô t sô nơi thuô c vu ng cao, vu ng sâu cu a ti nh Cao Bằng. Sau năm 1954, ta i vu ng miê n nu i phi a Bă c, la ng ba n cu a ho la i nằm trong thiê t chê chi nh tri cu a Nha nươ c Viê t Nam dân chu cô ng ho a (sau na y la Cô ng ho a xa hô i chu nghi a Viê t Nam). Tuy nhiên, như se phân ti ch ơ ca c phâ n tiê p theo, Nha nươ c Trung ương không pha i lu c na o cu ng nă m bă t hoă c kiê m soa t đươ c tâ t ca mo i hoa t đô ng ơ la ng ba n. To m la i, cô ng đô ng xa hô i la ng ba n cu a ca c dân tô c Ta y, Nu ng vơ i như ng ra ng buô c vê đâ t đai, ta i nguyên, tâm linh va do ng ma u, vơ i nhu câ u câ n đươ c tương trơ hoă c se chia chi nh la cơ sơ, môi trươ ng chu yê u cho sư ra đơ i va tô n ta i cu a luâ t tu c. 2. Luâ t tu c truyền thống trước năm 1954 Luâ t tu c ta i vu ng ca c dân tô c Ta y, Nu ng đươ c hiê u như la như ng quy ươ c cu a cô ng đô ng va trươ c năm 1954, không pha i la ng ba n na o cu ng co. Như ng quy ươ c â y thươ ng la bâ t tha nh văn, đươ c thươ ng xuyên nhă c nhơ trong cô ng đô ng va ngươ i dân tư gia c thư c hiê n như mô t tâ p qua n. Vê hi nh thư c, quy ươ c cu a la ng ba n Ta y, Nu ng kha c vơ i hương ươ c cu a la ng Viê t, bơ i hương ươ c đươ c biên soa n bằng 4

văn tư. Điê u đo co thê gia i thi ch bơ i nhiê u nguyên nhân, song mô t trong như ng ly do cơ ba n la ca c quy ươ c đo thươ ng đơn gia n, dê nhơ ; va mă t kha c, điê u kiê n dân tri cu a hâ u hê t ca c la ng ba n cu a hai tô c ngươ i na y không cho phe p xây dư ng luâ t tu c bằng văn ba n. Mă c du trong xa hô i Ta y, Nu ng trươ c năm 1954 đa co chư nôm Ta y va đa xuâ t hiê n như ng tri thư c, song sô ngươ i biê t chư co n i t ỏi. Mô i la ng ba n co hay không co luâ t tu c thươ ng phu thuô c va o quy mô dân cư và mô i quan hê xa hô i ta i la ng ba n đo. Qua kha o sa t điê n da chu ng tôi thâ y, vơ i như ng la ng co tư lâu đơ i như Na Ngâ n hay Ba n Tẳng (xa Bằng Kha nh - Lô c Bi nh - La ng Sơn) hoă c Sao Ha (Mai Sao - Chi Lăng - La ng Sơn), nô i dung cu a quy ươ c đa tương đô i phong phu. Song vơ i như ng la ng mơ i tha nh lâ p trươ c năm 1954 không lâu, sô hô gia đi nh co n i t ỏi (như ba n Na Lô c, xa Mai Sao, lâ p qua ng năm 1930, đê n năm 1954 co khoa ng hơn 10 hô ) la i không co quy ươ c, va nê u pha i ba o vê hoa ma u, cây cô i, ca c gia đi nh chi câ n nhă c nhơ nhau. Viê c xây dư ng quy ươ c la do trươ ng ba n va như ng ngươ i gia co uy ti n trong ba n chi u tra ch nhiê m. Ca c quy ươ c na y thươ ng đươ c nhă c nhơ va o như ng di p sinh hoa t cô ng đô ng, va đă c biê t ơ di p cu ng tho tỷ - theo ca ch go i cu a ngươ i Ta y, hoă c cô c ba n, theo ngôn ngư cu a đô ng ba o Nu ng, tư c cúng thô thâ n va o di p đâ u năm. Tho tỷ hay cô c ba n, theo quan niê m cu a ca c dân tô c Ta y, Nu ng la vi thâ n ba o vê cho cuô c sô ng cu a con ngươ i, gia su c, mu a ma ng trong mô t khu vư c cư tru nhâ t đi nh. Nơi cư tru â y thươ ng chung đi a thê : mô t re o đâ t, sươ n đô i, da i đâ t do c ven suô i Vi vâ y ta i mô i la ng ba n, co thê chi co mô t nơi thơ thô thâ n - nê u ca c hô cu ng cư tru trong mô t không gian liê n kê ; hoă c co thê co va i nơi - nê u ho sô ng trong mô t đi a hi nh bi phân că t. Chô cu ng thô thâ n co cây cô i râ m ra p va ngươ i ta la m ca i miê u nhỏ, bên trong chi đă t mô t ô ng hương. Đây đươ c coi la nơi thiêng liêng, câ m mo i ngươ i không đươ c chă t cây cô i, lâ y cu i, không đươ c chăn tha gia su c. Theo quan niê m cu a đô ng ba o, nê u ai vi pha m se bi động thổ, nghi a la sau đo cuô c sô ng cu a dân cư trong khu vư c â y không bình yên. Ti n ngưỡng thơ thô thâ n co vi tri quan tro ng trong đơ i sô ng tâm linh cu a ngươ i Ta y, Nu ng. Ho cho rằng thô thâ n co uy lư c râ t lơ n, co thê giu p mo i gia đi nh la m ăn thi nh vươ ng song cu ng co thê trư ng pha t ho nê u vi thâ n na y không ha i lo ng. Ta i nhiê u đi a phương, lê cu ng thô thâ n đươ c tô chư c va o chiê u nga y mô ng mô t Tê t ha ng năm. Ca c hô gia đi nh tư mang lê vâ t tơ i (ơ vu ng La ng Sơn, lê vâ t thươ ng co 5

mô t con ga trô ng thiê n va ca c loa i ba nh tra i). Ngươ i ha nh lê, ơ ba n dân tô c Ta y la trươ ng thó do ca c gia đi nh thơ chung mô t thó bâ u lên. Đo la ngươ i co uy ti n trong cô ng đô ng, hiê u biê t phong tu c tâ p qua n cu a dân tô c. Vi thê nhiê u khi trươ ng thó cu ng chi nh la trươ ng ba n, hoă c mô t ngươ i đư ng đâ u cu a nho m hô gia đi nh. Khi cu ng, đa i diê n cu a ca c hô ngô i ơ phi a sau. Trong ba i cu ng, trươ ng thó đo c tên tư ng hô vơ i đâ y đu tha nh viên, đô ng thơ i ba o vơ i vi thâ n như ng ngươ i đa chê t, như ng ngươ i mơ i chuyê n cư hoă c nhâ p cư trong năm. Cu ng xong, mo i ngươ i ngô i quây quâ n ta i nơi ha nh lê cu ng nhau ăn ba nh, uô ng rươ u (riêng con ga mang vê đê mo i ngươ i cu ng thu hươ ng). Song thươ ng trươ c lu c ăn mo i ngươ i đa ho p ba n, nhă c la i như ng quy ươ c, cam kê t cu a la ng ba n (hoă c cu a nho m gia đi nh cu ng thơ chung thó). Trươ ng thó ba o ca o như ng viê c xa y ra trong năm, như ng ai vi pha m quy ươ c va co thê xem xe t bô sung quy ươ c. Co nơi như ta i ba n Pô Lu ng cu a ngươ i Nu ng ơ xa Vinh Quang, huyê n Hoa ng Su Phi (Ha Giang), quy ươ c cu a ba n la i gă n vơ i viê c thơ thô thâ n diê n ra ta i khu rư ng câ m, dươ i mô t gô c cây to ma dân đi a phương go i la cây táng lò. Nghi lê đươ c tiê n ha nh va o ngày 30 tháng Giêng âm li ch ha ng năm. Lê vâ t gô m co ga va lơ n, do mo i nha đo ng go p, đươ c giê t thi t tư dươ i ba n rô i mang lên rư ng câ m nâ u nươ ng. Thư c ăn du ng đê cu ng chi chê biê n đơn gia n bằng ca ch luô c. Trên chiê c ba n cu ng ghe p bằng tre, ngươ i ta đă t ga va thu lơ n cu ng mô t ba t thi t lơ n lên đo (thi t đươ c lâ y tư mô i bô phâ n cu a con lơ n mô t i t). Cơm cu ng nâ u bằng ga o cu a gia ba n. Ca c chu hô khi tơ i đây, mô i ngươ i mang theo mô t chai rươ u, the hương va nă m cơm. Khi cu ng, gia ba n se lâ y cu a mô i chu hô va i que hương đê thă p. Trong lơ i khâ n, ngoa i câ u mong thô thâ n, ông co n khâ n câ u ca vua cu a dân tô c La Chi (tương truyê n la ngươ i đâ u tiên khai pha khu vư c na y) phu hô cho dân ba n. Trươ c khi ăn uô ng, gia ba n cu ng nhă c la i như ng quy ươ c cu a ba n va viê c thư c hiê n quy ươ c đo trong năm. Ta i mô t sô nơi, ca c quy ươ c không chi tô n ta i trong mô t ba n ma co khi co n gă n kê t ơ pha m vi liên ba n. Vơ i ngươ i Nu ng ơ xa Pô Lô, huyê n Hoa ng Su Phi (Ha Giang), ha ng năm, sau khi ca c ba n tô chư c lê cu ng ta i khu rư ng câ m cu a mô i ba n, vào ngày 2-2 âm li ch, 5 ba n trong xa (trong đo co ba n Pô Lu ng - xưa thuô c xa Pô Lô ) la i tô chư c cu ng ơ rư ng câ m chung cu a ca c ba n na y. Mu c đi ch cu a lê đo tương tư như lê cu ng ta i rư ng câ m cu a mô i ba n, song bao tru m pha m vi rô ng hơn. Lê vâ t la mô t con lơ n nhỏ do ca c gia đi nh go p tiê n mua. Tơ i dư chi co đa i diê n cu a ca c 6

ba n. Năm na o đươ c mu a, ngươ i ta cu ng bằng trâu va tâ t ca ca c chu hô đê u tham gia. Trong lê cu ng na y, như ng quy ươ c cu a ca c ba n vô n giô ng nhau la i đươ c khẳng đi nh tha nh quy ươ c chung cu a liên ba n. Tu c lê â y cu ng tương tư như cu a ngươ i Nu ng ta i 3 ba n Kim Ly, Ba n Chang va Na Don thuô c xa Đô i Câ n, huyê n Tra ng Đi nh, ti nh La ng Sơn. Va o nga y 4-4 âm li ch ha ng năm, dân cu a 3 ba n tô chư c cu ng thâ n đa (dươ i gô c đa). Lê vâ t đươ c lâ y tư nguô n thu cu a ruô ng công va co n do ca c gia đi nh đo ng go p. Sau khi cu ng, mo i ngươ i cu ng ăn uô ng va ba n công viê c chung (Viê n Dân tô c ho c, 1992, tr. 161-162). Vê nô i dung quy ươ c, tu y theo tư ng đi a phương co như ng kha c biê t, song nhi n chung thươ ng bao gô m ca c khoa n chi nh như sau: - Ba o vê trâ t tư an ninh. - Ba o vê sa n xuâ t va thu y lơ i. - Ba o vê rư ng va đâ t đai. - Tương trơ giu p đỡ nhau. Ba o vệ trâ t tư an ninh: Quy ươ c thươ ng đê ra ca c phương a n pho ng chô ng trô m cươ p, nhằm giư gi n ta i sa n va ti nh ma ng cu a tha nh viên trong cô ng đô ng. Nê u ai thâ y co ngươ i la va o ba n hoă c pha t hiê n co ke trô m pha i ba o cho mo i ngươ i. Lu c co trô m cươ p, tâ t ca ca c tha nh viên pha i hơ p lư c đê vây bă t va cư u trơ nhau. Ba o vệ sa n xuâ t va thu y lơ i: Co quy ươ c nêu đê n mu a vu, tư ng nho m gia đi nh canh ta c gâ n nhau pha i cu ng hơ p sư c ra o chă n ba o vê mu a ma ng. Ơ ba n Na Ngâ n va ba n Tẳng xa Bằng Kha nh (Lô c Bi nh) co n quy đi nh như ng khu vư c riêng tha trâu bo. Khi đê n thơ i vu gieo trô ng, nhâ t la lu c lu a mơ i gieo hay đê n thơ i vu thu hoa ch, ca c gia đi nh pha i cư ngươ i trông nom, chăn dă t trâu bo, không đươ c tha rông. Đô i vơ i lơ n, dê va ca c loa i gia câ m, ca c hô pha i nhô t trong chuô ng hay ra o chă n ơ khu vư c riêng. Ai vi pha m se chi u pha t theo hi nh thư c: - Bô i thươ ng thiê t ha i, bằng ca ch trô ng đê n, tra giô ng, tra sô lương thư c tu y theo thơ i vu va điê u kiê n nơi trô ng (nơi đâ t tô t hoă c đâ t xâ u). - Pha t bằng tiê n (mư c đô pha t ơ mô i nơi co quy đi nh riêng). 7

Ta i ba n Pô Lu ng, luâ t tu c quy đi nh: nê u gia su c nhà ai pha hoa i hoa ma u cu a ngươ i kha c tơ i lâ n thư 3, chu ruô ng (nương) co quyê n đa nh chê t con vâ t đo. Thi t con vâ t đươ c chia la m hai phâ n, mô t nư a cho chu ruô ng (nương) va nư a co n la i cho chu con vâ t bi giê t. Vê thu y lơ i, ta i thôn Sao Ha (Mai Sao - Chi Lăng) co n quy đi nh ca c gia đi nh co ruô ng nươ c pha i tu sư a, đă p đâ p, khơi mương, đô ng thơ i că t cư mô t ngươ i chuyên la m nhiê m vu trông coi nươ c. Khi nươ c lu, ngươ i na y co tra ch nhiê m nhâ c tâ m va n ngăn do ng đê phân lu. Ba o vệ nguô n nươ c: Quy ươ c na y thươ ng đươ c ban ha nh ta i như ng la ng ba n sư du ng nguô n nươ c ma ch, như ba n Pô Lu ng. Theo quy đi nh, ca c gia đi nh không đươ c chă t pha rư ng va đô t râ y la m nương ơ như ng nơi đâ u nguô n nươ c; không đươ c tha trâu, ngư a, dê ta i khu vư c đâ u nguô n hoă c ca nh chô giê ng đa o. Ba o vệ rư ng va đâ t đai: Mô i la ng ba n đê u co quy đi nh ro ra ng vê ranh giơ i, đâ t đai cu a la ng đo. Ranh giơ i phân đi nh giư a ca c la ng thươ ng căn cư va o sông suô i, khe nu i, ma nh đâ t, va t ruô ng ma cư dân trong ba n đa canh ta c tư lâu đơ i. Co thê co như ng đươ ng ranh giơ i chi mang ti nh ươ c lê nhưng đê u đươ c mo i ngươ i tôn tro ng. Ranh giơ i na y thươ ng do ngươ i gia hoă c như ng ngươ i co công khai pha vu ng đâ t hoa ch đi nh. Trong mô i la ng, mo i tha nh viên đê u co quyê n khai pha đâ t đai đê trô ng tro t, thu ha i lâm thô sa n. Như ng ngươ i gia co n co tra ch nhiê m trao truyê n cho con cha u biê t vê đâ t đai, ranh giơ i cu a la ng mi nh. Ca c quy ươ c ba o vê rư ng va đâ t đai cu a la ng ba n, thươ ng gô m như ng nô i dung sau: - Không đê ngươ i cu a la ng kha c xâm pha m (la m râ y, chă t cây, lâ y cu i). - Phân phô i va điê u ho a viê c khai pha đâ t đai. Như ng ma nh rư ng riêng (hô i, tre, tru c, vâ u) cu a gia đi nh pha i tư giư. - Quy đi nh viê c trô ng cây rư ng (nhâ t la tre, vâ u, tru c) ơ khu vư c ven suô i, hoă c ta i như ng nơi không canh ta c đươ c hoa ma u. - Ai chă t chô m cây, be trô m măng, đê trâu bo pha hoa i bi pha t theo quy đi nh. Viê c xư pha t ca c vu vi pha m quy ươ c thươ ng do trươ ng ba n (hoă c trươ ng tho - ngươ i đư ng đâ u nho m hô gia đi nh) giư vai tro tro ng ta i. Ông ta đê n tâ n nơi đê xem xe t mư c đô thiê t ha i. Nê u thiê t ha i do gia su c gây nên, chu gia su c va ngươ i bi 8

ha i thươ ng tư thương lươ ng. Trong trươ ng hơ p không thương lươ ng đươ c, trươ ng ba n se chiê u theo quy ươ c đê bă t ngươ i co gia su c pha hoa i đê n bu. Ca c trươ ng hơ p ăn trô m cây cô i, hoa ma u cu ng đươ c xư ly theo ca ch trên. Nê u trươ ng ba n không gia i quyê t nô i, đưa lên ly trươ ng (đa i diê n chi nh quyê n câ p xa ) gia i quyê t. Tương trơ giu p đơ nhau trong la ng ba n thươ ng đươ c thư c hiê n va o ca c di p cươ i xin, tang ma, la m nha, hoă c khi gă p hoa n na n. Chẳng ha n, quy ươ c cu a ba n Pô Lu ng quy đi nh: nê u gia đi nh na o co ngươ i bi chê t, ca c hô pha i co tra ch nhiê m giu p đỡ. Khi đê n viê ng, mô i hô mang mô t con ga nhỏ (5-6 la ng), 1 go i ba nh dày, 6 ô ng ga o (tương đương 2,5kg), 2 ô ng đâ u tương, 1 chai rươ u, 1 bo cu i, 1 the hương; ngoa i ra, co n pha i tham gia mo i công viê c nê u đươ c phân công. Dân ba n cư 3 ngươ i chuyên giu p như ng gia đi nh co tang lo liê u ca c viê c: ngươ i thư nhâ t lo viê c đong, đê m ca c thư phu ng viê ng; ngươ i thư hai chi đa o như ng viê c như đa o huyê t, khiêng quan ta i; va ngươ i thư ba lo tô chư c ăn uô ng. Cu ng liên quan tơ i giu p đỡ nhau trong đa m ma, ơ ngươ i Ta y, Nu ng co n co tô chư c phe. Phe co thê la tô chư c cu a toa n ba n, song co khi bao gô m mô t sô hô gia đi nh gă n bo vơ i nhau. Như vâ y trong trươ ng hơ p sau, phe thươ ng chi tô n ta i ơ như ng ba n lơ n va co thê kê t na p tha nh viên cu a nơi kha c, ba n kha c. Chẳng ha n, phe cu a ngươ i Nu ng ta i ba n Kim Ly gô m ca như ng ngươ i ơ Thâ t Khê (cu ng ti nh). Mo i ngươ i trong phe cư ra tu m phe (tru m phe) đê điê u khiê n công viê c. Khi mô t gia đi nh tha nh viên trong phe co tang, mo i công viê c như đa o huyê t, pha t đươ ng, sư a nha, lâ y cu i, nâ u nươ ng đê u đươ c phe lo liê u. Ca c tha nh viên trong phe ho p vơ i nhau mô i khi co đa m đê xem xe t như ng viê c đa qua va phân công viê c mơ i. Kỷ luâ t trong phe râ t nghiêm khă c. Ai đê n châ m hoă c không hoa n tha nh nhiê m vu đê u bi pha t nă ng. Vơ i phe cu a ngươ i Ta y ơ La ng Sơn co n co phường con ca, gô m như ng ngươ i ha t, thô i ke n, mu a chim phươ ng hoa ng. Viê c luyê n tâ p cu a phươ ng đươ c tô chư c ơ như ng căn lê u xa la ng ba n (Viê n Dân tô c ho c, 1992, tr.165-166). Ơ nơi không co quy ươ c, như ca c ba n cu a như ng nho m ngươ i Nu ng ta i Sơn Đô ng - Bă c Giang, do đô ng ba o mơ i lâ p cư hoă c như ng ngươ i trong ba n thươ ng la anh em, ho ha ng vơ i nhau. Vi thê, nê u co ai sai pha m trong sa n xuâ t, đơ i sô ng, ngươ i ta chi nhă c nhơ hoă c tư thương lươ ng. Tâ p qua n cu ng thô thâ n ta i đây cu ng phô biê n, song hoa t đô ng trong nga y lê na y chi ơ li nh vư c ti n ngưỡng - tư c cu ng 9

câ u phu c. Nhưng vê thu y lơ i, nhiê u nơi la i râ t chu tro ng hơ p ta c giư a ca c hô gia đi nh. Ta i ba n Đa Cô i, xa Gia o Liêm, viê c tô chư c trong công ta c thu y lơ i kha chă t che. Ngươ i chi u tra ch nhiê m viê c na y trươ c toa n dân ba n la kha n tra i - tư c trươ ng ba n. Giu p viê c trươ ng ba n co mô t ngươ i go i la te nă m (ông coi nươ c), do dân ba n bâ u ra. Hê thô ng thu y lơ i (gô m đâ p va mương dâ n nươ c) do ca c hô cu ng hơ p sư c la m. Trươ ng ba n la ngươ i qua n ly va điê u ho a nguô n nươ c cho ca c gia đi nh. Ha ng năm va o vu ca y câ y hoă c lu c nă ng ha n, trươ ng ba n pha i thông ba o cho ca c hô va să p xê p thơ i gian đê ho dâ n nươ c va o ruô ng. Dươ i sư điê u ha nh cu a trươ ng ba n, ông coi nươ c se trư c tiê p tha o nươ c tư đâ p va o ruô ng cu a mô i hô gia đi nh. Nhi n la i luâ t tu c cu a đô ng ba o Ta y, Nu ng trong xa hô i truyê n thô ng, thâ y tương đô ng vơ i luâ t tu c cu a nhiê u dân tô c kha c, như Viê t, Ê-đê ơ khi a ca nh: môi trươ ng cho vâ n ha nh cu a luâ t tu c chu yê u ta i cô ng đô ng (ba n, la ng, buôn). Song luâ t tu c Ta y, Nu ng chưa đươ c văn ba n ho a phô biê n như luâ t tu c Viê t. Đa ng tiê c cho đê n nay, chu ng tôi chưa co mô t quy ươ c na o cu a hai dân tô c Ta y, Nu ng đươ c ghi bằng chư. Luâ t tu c cu a hai tô c ngươ i na y cu ng không mang ti nh thô ng nhâ t như luâ t tu c Ê-đê: tuy buôn la môi trươ ng vâ n ha nh, nhưng nô i dung cu a luâ t tu c la i kha giô ng nhau, đươ c nhiê u cô ng đô ng ghi nhâ n va tuân thu, truyê n tu ng dươ i da ng văn ho c dân gian đê mo i ngươ i dê thuô c, dê nhơ. Vê nô i dung, luâ t tu c Ta y, Nu ng không phong phu như luâ t tu c cu a ngươ i Ê-đê va ngươ i Viê t. Vơ i đô ng ba o Ê-đê, trong xa hô i truyê n thô ng, luâ t tu c la công cu chi nh đê điê u ha nh mo i hoa t đô ng xa hô i (Luâ t tu c Ê-đê, 1996); co n ơ cô ng đô ng ngươ i Viê t, hương ươ c cu ng thươ ng bao gô m kha nhiê u điê u khoa n, như hương ươ c ca c la ng Mô Tra ch: 30 điê u, La Ca : 39 điê u, Đô ng Lư: 40 điê u, La Tinh: 51 điê u (Bu i Xuân Đi nh, 1998, tr.29). Trong hương ươ c cu a ngươ i Viê t, thâ m chi co điê u khoa n co n ghi ti mi ca chô ngô i nơi đi nh đa m, phâ n biê u cu a như ng ngươ i thu hươ ng. Điê u đo pha n a nh sư phân ho a giai câ p sâu să c trong xa hô i truyê n thô ng ơ tô c ngươ i na y. Như tri nh ba y ơ phâ n trên, tư lâu, Nha nươ c phong kiê n đa can thiê p va o la ng ba n vu ng Ta y, Nu ng bằng hê thô ng luâ t pha p; vi thê luâ t tu c chi gia i quyê t như ng vâ n đê cu a nô i bô cô ng đô ng hoă c xư ly ca c vi pha m nhỏ. Vi du, sư ta c đô ng cu a bô ma y chi nh quyê n cu a ngươ i Pha p trong ba o vê nguô n rư ng tư nhiên trươ c 1954 đa kiê m soa t va ha n chê lơ i i ch cu a cô ng đô ng. Ta i mô i huyê n, ho đê u đă t chư c quan kiê m lâm va chư c na y do mô t ngươ i Pha p nă m giư. Chi u tra ch nhiê m vê ba o 10

vê nguô n lơ i tư nhiên ơ đi a phâ n thuô c ca c đi a phương la ly trươ ng. Đê ba o vê rư ng, ngươ i Pha p nghiêm câ m hoă c ha n chê khai tha c ca c loa i gô quy hiê m như lim, nghiê n. Ơ huyê n Sơn Đô ng, ti nh Bă c Giang, dân không đươ c khai tha c gô lim la m nha. Ai xây câ t nha cư a pha i ba o ly trươ ng, quan kiê m lâm; va lu c la m xong ho se tơ i kiê m tra. Nê u nha chư c tra ch pha t hiê n ngươ i na o la m nha bằng loa i gô câ m, se pha t râ t nă ng. Quan kiê m lâm cu ng quy đi nh, nê u ai bă t sô ng đươ c ca c loa i thu quy như hô, gâ u pha i nô p cho quan. Ta i Chi Lăng, La ng Sơn, ngươ i Pha p cho phe p dân la m nha bằng gô nghiê n song trươ c khi la m pha i đăng ký sô lươ ng. Lu c la m nha xong, ho đê n kiê m tra, nê u vươ t sô gô đăng ky cu ng bi pha t. Viê c khai tha c gô ba n hoa n toa n bi câ m. Ngoa i ra, ngươ i Pha p cu ng nghiêm câ m dân không đươ c la m cha y rư ng. Ơ huyê n Chi Lăng (La ng Sơn), co lâ n quan kiê m lâm Pha p đa pha t tiê n ca mô t ba n - mô i hô pha i nô p 2 ha o (tiê n Đông Dương) vi ngươ i ba n na y la m cha y rư ng nhưng không pha t hiê n đươ c đi ch danh thu pha m. Vơ i săn bă n thu rư ng, chi đươ c du ng su ng ki p va ca c loa i vu khi tư ta o. Ai bă n thu bằng loa i su ng đa n cu a quân đô i se bi bỏ tu. Tâ t nhiên đây không chi ba o vê rư ng ma co n co ly do an ninh chi nh tri. Như ng quy đi nh va ca ch thư c thi luâ t pha p như thê ta o nên pha n ư ng trong nhân dân, như le n lu t, vu ng trô m, bao che đê khai tha c nguô n ta i nguyên bi câ m. Trong khi đo, như ng điê u khoa n cu a luâ t tu c la i thươ ng đươ c ca c tha nh viên trong cô ng đô ng tuân thu nghiêm ngă t. 3. Luâ t tu c trong giai đoa n 1954-1986 Sau khi ho a bi nh đươ c lâ p la i ơ miê n Bă c Viê t Nam (1954), dân sô cu a ca c dân tô c Ta y, Nu ng ta i như ng điê m kha o sa t vâ n chưa đông va mô i ba n trung bi nh trên dươ i 20 hô gia đi nh. Vi thê, ngươ i dân canh tác ruô ng nươ c là chi nh. Chẳng ha n ta i xa Gia o Liêm, huyê n Sơn Đô ng (Bă c Giang), ngươ i Nu ng chu yê u trô ng lu a nươ c. Ho cu ng la m nương, song chi pha t mô t sô ma nh ơ chân đô i quanh khu vư c cư tru. Như ng ngo n nu i bên ca nh ca c thôn Đa Cô i, thôn Re m bây giơ, cây rư ng vâ n râ m ra p và ho co thê khai tha c gô la m nha, thu ha i rau rư ng, săn bă n lu c câ n thiê t. Ti nh tra ng đo cu ng tương tư ơ ca c ba n thuô c xa Mai Sao huyê n Chi Lăng. Cư dân Ta y, Nu ng cho biê t, lu c â y ho vâ n thươ ng xuyên du ng ca m bâ y, su ng ki p đê diê t trư muông thu pha hoa i mu a ma ng. 11

Tư như ng năm 60, như nhiê u nơi kha c, hơ p ta c xa nông nghiê p đươ c thiê t lâ p ơ vu ng đô ng ba o Ta y, Nu ng. Lu c đâ u mô i ba n la mô t hơ p ta c xa, sau chuyê n lên hơ p ta c xa bâ c cao, ba n trơ tha nh đô i sa n xuâ t. Do điê u kiê n cu thê ơ mô i đi a phương, mư c đô tô n ta i cu a hơ p ta c xa cu ng kha c nhau: co nơi duy tri liên tu c, co nơi như ơ xa Bằng Kha nh (Lô c Bi nh) lu c hơ p lu c tan. Bô ma y hơ p ta c xa đa m nhiê m vai tro điê u ha nh trong la ng ba n. Như ng hoa t đô ng cu a no vư a co chư c năng cu a cơ sơ sa n xuâ t, vư a đa m ba o nhiê m vu ha nh chi nh (thu thuê, thươ ng pha t). Vi thê, mô t sô luâ t tu c, nhâ t la luâ t tu c gă n vơ i sa n xuâ t, ba o vê rư ng va nguô n ta i nguyên thuô c sơ hư u tâ p thê bi tiêu vong. Ti n ngưỡng thơ thô thâ n ta i mô t sô nơi cu ng bi ba i trư. Đê ba o vê nguô n ta i nguyên, theo chu trương cu a chi nh quyê n Trung ương, mô t sô hơ p ta c xa (như ơ xa Gia o Liêm - Sơn Đô ng), qua n ly nghiêm ngă t viê c la m nương riêng cu a hô gia đi nh. Hô na o muô n co nương thêm ngoa i phâ n ruô ng nương cu a hơ p ta c xa, chi đươ c la m ơ nơi quy đi nh - thươ ng la khu vư c chân đô i nu i hoă c rư ng cỏ tranh. Mô i mu a la m nương, ca n bô Pho ng Nông nghiê p cu a huyê n cư ngươ i xuô ng ca c xa đê kiê m tra viê c thư c hiê n quy đi nh la m nương đu ng hay không. Ta i xa Mai Sao - Chi Lăng, ca c hơ p ta c xa co n phân chia đi a vư c sông suô i đê sư du ng. Ke m theo, co như ng quy đi nh ba o vê viê c đa nh bă t ca va ba o vê nguô n nươ c (câ m đa nh ca bằng mi n, bằng thuô c đô c). Mô i hơ p ta c xa đê u co tô ba o vê. Nhiê m vu chi nh cu a tô la ba o vê hoa ma u cu a hơ p ta c xa. Trong thơ i kỳ na y, ca c hơ p ta c xa đê u câ m mo i ngươ i tha rông gia súc. Nê u gia đi nh na o đê gia su c pha hoa i hoa ma u cu a hơ p ta c xa se bi pha t. Trươ c khi pha t, hơ p ta c xa đê u cư mô t tô bi nh xe t mư c đô thiê t ha i (tô na y thươ ng co đa i diê n ban qua n tri, tô trươ ng va mô t tha nh viên trong đô i ba o vê, đô i trươ ng sa n xuâ t cu a đô i co hoa ma u bi mâ t va chu gia su c). Ca ch pha t va mư c pha t ơ mô i nơi cu ng kha c. Ta i xa Gia o Liêm, căn cư va o mư c đô thiê t ha i, se quy ra tho c va ngươ i bi pha t pha i tra bằng tho c. Co n ơ xa Mai Sao, gia su c pha hoa i thư hoa ma u gi, chu nuôi pha i đê n hoa ma u đo. Bên ca nh ba o vê hoa ma u cu a hơ p ta c xa, co n co ba o vê hoa ma u cu a ca c gia đi nh trô ng trong vươ n, ơ ba i hoă c nương khai pha thêm. Nê u gia su c pha hoa i, chu gia su c vâ n pha i đê n bu theo phương thư c truyê n thô ng. 12

Viê c ba o vê rư ng ơ mô i đi a phương theo nguyên tă c thuô c tra ch nhiê m cu a chi nh quyê n, song thươ ng co sư phô i hơ p giư a chi nh quyê n vơ i hơ p ta c xa. Mô i xa đê u co ban ba o vê rư ng va trươ ng ban thươ ng la xa đô i trươ ng dân quân. Xa Mai Sao - Chi Lăng quy đi nh: nê u xa viên cu a đô i sa n xuâ t na o la m nương va o khu vư c rư ng gia, đô i trươ ng sa n xuâ t pha i ba o cho ban ba o vê rư ng (thơ i gian na y chưa co trươ ng thôn). Sau năm 1954 va trong thơ i kỳ hơ p ta c xa, như ng nơi như huyê n Sơn Đô ng, Chi Lăng đa cho phe p dân lâ y gô lim va gô nghiê n đê xây dư ng nha cư a hoă c đo ng đô du ng. Ta i huyê n Sơn Đô ng, va o đâ u như ng năm 90, kiê m lâm cu a huyê n đê n ca c nha dân đê kiê m tra viê c sư du ng gô lim va căn cư va o lươ ng gô sư du ng đê đa nh thuê. Riêng ta i huyê n Lô c Bi nh, do phong tra o hơ p ta c xa không đươ c bê n vư ng nên ti nh tra ng pha rư ng tư nhiên la m nương diê n ra phô biê n hơn. Cư dân Ta y, Nu ng ơ xa Bằng Kha nh thươ ng lên tâ n nu i Mâ u Sơn (ca ch 5-7km) đê pha t rư ng la m nương. Song nhi n chung, ta i hai huyê n Sơn Đô ng va Chi Lăng, rư ng tư nhiên vâ n đươ c ba o vê kha tô t. Trong thơ i kỳ na y, truyê n thô ng sơ hư u rư ng va như ng cây trô ng tư thơ i ông cha vâ n đươ c chi nh quyê n va cô ng đô ng tôn tro ng. Như ng nguyên tă c kê thư a rư ng va cây rư ng ơ ca c hô gia đi nh đươ c tuân thu theo quy ươ c truyê n thô ng. Ta i ca c gia đi nh ơ Sơn Đô ng, Chi Lăng, co mô t sô loa i cây đươ c ngươ i dân trô ng nhiê u hơn trươ c đây, như tre hoă c cây ăn qua. Nguyên nhân khiê n ho trô ng tre nhiê u bơ i tre ngày càng khan hiê m trong rư ng tư nhiên. Tre đươ c trô ng ơ như ng nơi đâ t hoang quanh ba n, ven bơ suô i. Nguyên tă c ba o vê măng tre đê không bi mâ t trô m, không bi trâu bo ăn vâ n tuân thu theo ca ch thư c cô truyê n. Kê tư sau cuô c chiê n tranh biên giơ i năm 1979, rư ng tư nhiên va ca rư ng cu a ca c hô gia đi nh ơ huyê n Lô c Bi nh bi ta n pha năng nê. Lu c na y, co mô t lư c lươ ng lơ n bô đô i va dân công đo ng quân ta i đi a phương. Cây rư ng bi đô n chă t nhiê u, vư a phu c vu cho nhiê m vu quân sư (la m hâ m, bă c câ u da chiê n), vư a đa p ư ng nhu câ u cu i đô t va thâ m chi, mô t sô ngươ i co n lơ i du ng đê mang vê vu ng đô ng bằng. Vi thê chi trong vo ng va i ba năm, rư ng cu a Lô c Bi nh đa bi pha tru i. Nguyên nhân chu yê u do chiê n tranh, song cu ng co n do hơ p ta c xa lu c hơ p lu c tan, bô ma y qua n ly thiê u hiê u qua, trong khi ca c quy ươ c truyê n thô ng không đươ c pha t huy. 13

4. Vai trò cu a luâ t tu c trong giai đoa n hiện nay Tư năm 1986 - thơ i điê m mơ đâ u công cuô c Đô i Mơ i do Đa ng Cô ng Sa n Viê t Nam khơ i xươ ng va la nh đa o, dươ i sư ta c đô ng cu a ca c chi nh sa ch Khoa n 10, Luâ t Đâ t đai va viê c cu ng cô bô ma y câ p thôn ba n, cô ng đô ng cu a hai dân tô c Ta y, Nu ng cu ng như ca c dân tô c kha c đa co nhiê u biê n đô i. Hô gia đi nh nông dân, trong thơ i kinh tê quan liêu bao câ p chi giư vai tro cung câ p nhân lư c cho hơ p ta c xa, nay la i trơ la i vi tri là cơ sơ sa n xuâ t. Cu ng vơ i qua tri nh chuyê n đô i â y, vi tri cu a hơ p ta c xa nông nghiê p nga y ca ng ha n chê, song la i đă t ra nhu câ u mơ i trong tô chư c sa n xuâ t và điê u ha nh xa hô i ơ nông thôn. Giai đoa n Đô i Mơ i cu ng la thơ i kỳ la ng ba n Ta y, Nu ng đa na y sinh như ng vâ n đê, tha ch thư c mơ i. Dươ i ta c đô ng cu a gia tăng dân sô, kê ca tăng tư nhiên va tăng cơ ho c, quy mô la ng ba n vươ t trô i so vơ i trươ c đây. Theo kê t qua điê u tra cu a chu ng tôi, va o khoa ng đâ u như ng năm 90 ta i vu ng Ta y, Nu ng ơ huyê n Lô c Bi nh ti nh La ng Sơn, trung bi nh mô i la ng ba n co tư 40-50 hô va không hiê m ca c ba n co tơ i ha ng trăm hô gia đi nh. Như vâ y nê u so vơ i đâ u thê kỷ na y, quy mô la ng ba n ơ đây đa tăng lên gâ p đôi. Dân sô tăng khiê n bi nh quân ruô ng đâ t nga y ca ng gia m. Ta i thôn Phiêng Quăn (xa Lu c Thôn) - nơi gâ n thi trâ n huyê n, co tơ i 96 % sô hô co bi nh quân ruô ng đâ t dươ i mư c 2 sa o/ngươ i; co n thôn Ba n Chu (xa Khuâ t Xa ) - thuô c vu ng xa huyê n lỵ, chi sô tương tư la 48 %. Nê u ti nh bi nh quân theo hô, ơ Phiêng Quăn co 52 %, Ba n Chu co 58,9 % sô hô chi co tư 15-25 sào/hô (Viê n Dân tô c ho c, 1993, tr. 178-179). Đâ t canh ta c ruô ng nươ c ha n chê khiê n ngươ i nông dân pha i tăng vu va tăng cươ ng diê n ti ch nương râ y. Đă c điê m chung vê ruô ng đâ t cu a ca c hô gia đi nh Ta y, Nu ng la thươ ng xen ke nhau. Ngay đâ t rư ng đươ c giao hiê n nay cu ng trong ti nh tra ng xen ke bơ i khi giao, hâ u hê t đê u dư a trên như ng ma nh nương ma ca c hô canh ta c tư lâu. Đă c điê m xen ke trong canh ta c dâ n tơ i nhu câ u mơ i vê ba o vê hoa ma u va cây trô ng. Mă t kha c, do chuyê n đô i cơ chê, nhâ t la tư khi thư c hiê n Khoa n 10, khiê n ti nh tra ng tranh châ p ruô ng đâ t diê n ra phô biê n. Ta i huyê n Lô c Bi nh, tư đâ u năm 1989 đê n tha ng 5-1990 co 189 vu tranh châ p, vơ i diê n ti ch 80,7 mâ u, chu yê u diê n ra ta i khu vư c cu a ngươ i Ta y, Nu ng (Viê n Dân tô c ho c, 1993, tr. 180). Đo co n chưa kê nhiê u vu tranh châ p kha c đươ c ca nhân hay cô ng đô ng tư gia i quyê t. 14

Cu ng vơ i pha t triê n kinh tê thi trươ ng va xu hươ ng đô thi ho a, ti nh hi nh an ninh, trâ t tư ơ ca c la ng ba n Ta y, Nu ng cu ng nga y mô t phư c ta p, nhâ t la ca c ba n ơ ven thi trâ n hoă c ven quô c lô. Na n trô m că p, cơ ba c, nghiê n hu t, đa nh chư i nhau co chiê u hươ ng gia tăng. Trong khi đo, viê c xư ly cu a chi nh quyê n không thê bao qua t va chưa hẳn lu c na o cu ng ki p thơ i. Tư đă c điê m nêu trên, đă t ra nhu câ u tiê p tu c liên kê t giư a ca c hô hoă c nho m hô gia đi nh, va nhu câ u câ n mô t quy ươ c mơ i phu hơ p vơ i điê u kiê n hiê n nay ơ cô ng đô ng la ng ba n, nhằm đa m ba o an ninh va qua n ly xa hô i. Trên thư c tê trong mô t thâ p kỷ qua, viê c ta i lâ p quy ươ c đa diê n ra ta i nhiê u la ng ba n Ta y, Nu ng. Hiê n tươ ng na y cu ng giô ng như ơ la ng ngươ i Viê t ta i đô ng bằng Bă c Bô. Tuy nhiên trươ c khi quy ươ c cu a cô ng đô ng đươ c ta i lâ p, đa co như ng tiê n đê va qua tri nh chuâ n bi. Trươ c hê t, ơ li nh vư c canh ta c: do tái lâ p vai tro cu a hô gia đi nh trong sa n xuâ t nên mô t sô ca ch thư c ba o vê hoa ma u truyê n thô ng đươ c khôi phu c va pha t huy. Trong cô ng đô ng, thươ ng co sư tư kiê m soa t lâ n nhau đê ba o vê mu a ma ng. Ngươ i ta thươ ng thông tin cho nhau biê t ke gây ha i hoă c gia su c pha hoa i. Viê c gia i quyê t hâ u qua pha hoa i hoa ma u giư a ca c hô thươ ng tuân theo ca ch thư c cu. Mư c thâ p, ngươ i gây thiê t ha i chi xin lô i ngươ i bi ha i, nê u thiê t ha i không nghiêm tro ng hoă c giư a hai gia đi nh vô n co quan hê ho ha ng, thân câ n. Khi pha i bô i thươ ng, mư c bô i thươ ng chi tương đương như mư c thiê t ha i. Viê c tô chư c ba o vê lu c đâ u chu yê u do ca c hô gia đi nh tư lo liê u: co thê la m cho i, lê u, la n tra i đê canh giư hoa ma u hoă c thươ ng xuyên thăm nom. Thươ ng khi trô ng như ng loa i cây co gia tri kinh tê nhưng dê bi lâ y trô m như dưa, mi a, ho pha i la m lê u ngay ta i ruô ng đê canh va o di p să p thu hoa ch. Nê u xây dư ng trang tra i xa nha, ngươ i ta pha i la m la n đê mô t va i ngươ i trong gia đi nh chuyên coi giư. Ta i ca c đi a phương cu a huyê n Lô c Bi nh, đê ba o hiê u cho ngươ i chăn trâu bo biê t mô t đa m ruô ng (nương) mơ i gieo ha t hoă c mơ i trô ng câ y, ngươ i ta vâ n du ng dâ u hiê u truyê n thô ng: că m cây nêu la m bằng mô t que da i (trên đâ u que có treo tu m la hay tơ giâ y) ơ ngay đa m ruô ng (nương) đo. Do cu ng sô ng trong cô ng đô ng làng ba n co nhiê u mô i quan hê ra ng buô c nên mo i ngươ i nga i va cha m, đă c biê t như ng va cha m dâ n tơ i ca i co, thu ghe t nhau, 15

trong đo co viê c tra nh pha hoa i hoa ma u, cây cô i cu a nha kha c. Bơ i thê, ca c bâ c cha me thươ ng xuyên nhă c nhơ con ca i khi chăn tha gia su c pha i trông coi câ n thâ n, không đươ c trô m că p hoa ma u cu a mo i ngươ i. Tâ t nhiên trong làng ba n không thê không co mô t va i ngươ i thiê u tra ch nhiê m hoă c tre hư, nhưng vơ i như ng ngươ i na y, bao giơ cu ng bi cô ng đô ng lên a n, theo do i. Bơ i vâ y, trươ c sư c e p cu a dư luâ n, ca c ha nh vi xâ u kê trên cu ng bi ha n chê. Mư c đô cao hơn cu a lên kê t giư a ca c hô gia đi nh sau khi thư c hiê n Khoa n 10 la sư phô i hơ p trong canh ta c va ba o vê hoa ma u. Điê u đo vư a la nhu câ u, vư a kê thư a truyê n thô ng trươ c đây. Vê phô i hơ p trong sa n xuâ t, co thê kê tơ i ca c hiê n tươ ng: như ng hô co ruô ng cu ng mô t xư đô ng cu ng nhau la m thu y lơ i va ba o vê nguô n nươ c tươ i (ngươ i Ta y ơ thôn Sao Ha, xa Mai Sao - Chi Lăng); mươ n hoă c thuê đâ t cu a nhau trong mô t vu đê trô ng ma u; cu ng thư nghiê m mô t loa i giô ng mơ i hay cây trô ng mơ i (ca c thôn Na Ngâ n, Ba n Tẳng cu a xa Bằng Kha nh - Lô c Bi nh). Chi nh sư phô i hơ p na y đa khiê n ca c hô ca ng quan tâm va ba o vê tha nh qua lao đô ng cu a nhau: ho giư gi n quyê n lơ i chung đê không bi xâm pha m; báo cho nhau biê t nê u co ngươ i kha c gây thiê t ha i; cu ng kê t hơ p trông coi hoa ma u (ca c hô trô ng dưa ơ Lô c Bi nh). Ta i mô t sô nơi, trong thơ i gian chưa ta i lâ p quy ươ c, ngươ i dân đa vâ n du ng như ng tâ p qua n truyê n thô ng trong tô chư c ba o vê hoa ma u. Chẳng ha n ơ các thôn Na Ngâ n, Kho n Kheo xa Bằng Kha nh - Lô c Bi nh, Na Lô c - xã Mai Sao - Chi Lăng, như ng hô ơ gâ n nhau thơ chung thô thâ n, tra ch nhiê m ba o vê cây trô ng, vâ t nuôi cu a nhau ca ng ro rê t. Ha ng năm va o nga y cu ng thô thâ n, trươ c hoă c trong lu c ăn uô ng, ngươ i ta đê u nhă c nhơ không đê gia su c, con tre pha hoa i hoa ma u cu a nha kha c. Thâ m chi co thôn như Kho n Kheo, do ca thôn chi co mô t thô thâ n nên trong nga y đo, viê c ba o vê cây trô ng, vâ t nuôi cu a thôn cu ng đươ c nêu ra. Như vâ y, nhu câ u ba o vê mu a ma ng cu a ca c gia đi nh va nho m hô gia đi nh la tiê n đê cho viê c ta i lâ p quy ươ c cu a nhiê u la ng ba n Ta y, Nu ng hiê n nay. Mă t kha c trong như ng năm qua, mô t sô dư a n trô ng rư ng, xây dư ng hê thô ng thu y lơ i, trô ng cây ăn qua đươ c triê n khai ta i vu ng na y ca ng đă t ra nhu câ u co quy ươ c trong cô ng đô ng nhằm ba o vê tha nh qua lao đô ng cu a ngươ i dân. Vi thê, ta i nhiê u thôn ba n đa tiê n ha nh xây dư ng quy ươ c mơ i. Điê m kha c biê t cu a quy ươ c na y so vơ i quy ươ c truyê n thô ng la chi chu tro ng vâ n đê ba o vê sa n xuâ t và an ninh trâ t tư, và đê u ghi tha nh văn ba n, đươ c chi nh quyê n câ p xa phê duyê t. Như vâ y, vai tro cu a câ p xa là 16

theo do i viê c soa n tha o quy ươ c cu a thôn co phu hơ p vơ i luâ t pha p hay không; la m tro ng ta i trong xư ly pha t cu a câ p thôn khi co vi pha m cu a ngươ i bên ngoài. Khác vơ i quy ươ c truyê n thô ng, môi trươ ng vâ n ha nh cu a quy ươ c mơ i la thôn, không pha i ba n. Trong cơ câ u tô chư c ha nh chi nh hiê n nay, xa tuy la câ p cơ sơ, nhưng vâ n co n ca c chân rê t, đo la ca c thôn. Trên thư c tê, thôn co thê tương đương như ba n trươ c đây, song co khi do va i ba n hơ p tha nh. Trong trươ ng hơ p sau, môi trươ ng cu a luâ t tu c mơ i không pha i la cô ng đô ng dân cư tư nhiên ma la cô ng đô ng hành chính. Ca c trươ ng thôn đê u la u y viên u y ban (hoă c hô i đô ng) nhân dân xa, đươ c hươ ng phu câ p ha ng tha ng. Trươ ng thôn co tra ch nhiê m ba o vê đi a giơ i cu a thôn mi nh, thu thuê, giư gi n trâ t tư an ninh. Đê soa n tha o quy ươ c, mô i thôn cư ra mô t ban trong đo co đa i diê n cu a Đa ng, chi nh quyê n, đoa n thê. Vê nô i dung quy ươ c mơ i, qua tham kha o quy ươ c cu a ca c thôn Đa Cô i - xã Gia o Liêm (Sơn Đô ng, Bă c Giang), thôn Ba n Tẳng - xa Bằng Kha nh (Lô c Bi nh, La ng Sơn), chu ng tôi thâ y ca c quy đi nh chu yê u liên quan đê n ba o vê hoa ma u va trâ t tư, tri an. Mă t kha c, mô t sô điê u khoa n co n chưa cu thê va thiên vê hi nh pha t mà ít chú ý giáo du c y thư c ba o vê mu a ma ng, ta i nguyên trong cô ng đô ng. Viê c phô biê n quy ươ c thươ ng chu yê u thông qua ca c cuô c ho p thôn va i t gă n vơ i hoa t đô ng ti n ngưỡng. Co thê no i, như ng quy ươ c na y chưa kê thư a tinh hoa cu a quy ươ c truyê n thô ng. Nhi n chung, quy ươ c mơ i vâ n chi pha t huy ơ pha m vi thôn ma i t co ta c du ng ơ môi trươ ng rô ng hơn. Vi thê viê c tham gia cu a ngươ i dân trong kiê m soa t va ba o vê nguô n ta i nguyên quô c gia trên đi a ba n ho cư tru chưa hiê u qua. Tuy nhiên, sư c sô ng cu a ca c quy ươ c mơ i câ n pha i co thơ i gian kiê m nghiê m. 5. Kết luâ n Trong xa hô i truyê n thô ng, luâ t tu c cu a ca c dân tô c Ta y, Nu ng la như ng quy ươ c do cô ng đô ng la ng ba n xây dư ng va đươ c ca c tha nh viên tư nguyê n châ p ha nh, co vai tro nhâ t đi nh trong qua n lý xa hô i va ba o vê nguô n ta i nguyên. Như ng ba n không co quy ươ c do dân sô i t va mô i quan hê gia đi nh, do ng ho chiê m vi tri chu đa o. Nô i dung cu a quy ươ c thươ ng thiê t thư c, tro ng tâm la ba o vê hoa ma u, vâ t nuôi, nguô n ta i nguyên; xây dư ng va giư gi n hê thô ng thu y lơ i, pho ng chô ng trô m că p, giu p đỡ, tương trơ nhau trong tang ma hay lu c hoa n na n. Sư vâ n ha nh cu a luâ t 17

tu c thươ ng gă n vơ i hoa t đô ng ti n ngưỡng - tu c thơ thô thâ n. Môi trươ ng đê thư c thi luâ t tu c chu yê u la cô ng đô ng la ng ba n, song cu ng co khi ơ pha m vi liên ba n. Qua luâ t tu c truyê n thô ng cu a ca c dân tô c Ta y, Nu ng, chu ng tôi thâ y nô i lên như ng gia tri co thê kê thư a va pha t huy như sau: Thứ nhâ t, luâ t tu c ba o lưu như ng kinh nghiệm qua n lý cộng đô ng. Các quy ươ c va viê c thư c hiê n quy ươ c đươ c nêu trong như ng la ng ba n không nhằm mu c đi ch trư ng pha t ngươ i sai pha m ma chu yê u khơi dâ y y thư c, tra ch nhiê m cu a ngươ i dân trươ c cô ng đô ng. Ý thư c va tra ch nhiê m â y đươ c biê u hiê n ơ ca hai phương diê n: ho vư a la ngươ i thi ha nh, vư a gia m sa t cô ng đô ng thi ha nh. Vi thê, quy ươ c la cu a mô i ngươ i, ơ trong cô ng đô ng, không pha i tư ngoa i đưa tơ i. Ca c quy ươ c đươ c tuân thu nghiêm ngă t, hiê m thâ y ngươ i vi pha m ca ng sa ng tỏ vâ n đê na y. Thứ hai, luâ t tu c ba o lưu như ng gia trị văn ho a tộc người. Vơ i viê c nhă c nhơ va kiê m điê m thư c hiê n quy ươ c va o di p lê hô i, cu ng thô thâ n đâ u năm, hoa t đô ng cu a luâ t tu c trên thư c tê đươ c gắn kê t vơ i sinh hoa t văn ho a. Đây cu ng la ly do vi sao luâ t tu c dê đươ c cô ng đô ng châ p nhâ n. Qua xem xe t như ng điê u khoa n cu a luâ t tu c, co thê hiê u đươ c mô t sô khi a ca nh văn ho a tô c ngươ i, nhâ t la vê tô chư c xa hô i, mô i quan hê va sư phân ho a xa hô i. Như ng gia tri nêu trên vâ n co thê pha t huy trong sư nghiê p pha t triê n nông thôn hiê n nay, nhâ t la trong xây dư ng ca c la ng văn ho a. Song chu ng ta kê thư a va pha t huy vâ n đê gi? Nhi n la i, luâ t tu c truyê n thô ng ro ra ng chi phu hơ p trong điê u kiê n mô t xa hô i thuâ n nông. Vơ i bô i ca nh hiê n nay khi nê n kinh tê thi trươ ng pha t triê n, xuâ t hiê n nhiê u hi nh thư c kinh doanh, tha nh phâ n dân cư trong mô t sô thôn ba n phong phu hơn (nông dân, tiê u thương, thơ thu công), như ng nô i dung va ca ch thư c triê n khai thư c hiê n quy ươ c se biê n đô i. Viê c xây dư ng quy ươ c mơ i nên kê thư a yê u tô tô t đe p cu a quy ươ c truyê n thô ng, đo la ti nh cộng đô ng (mo i ngươ i cùng tham gia xây dư ng va châ p ha nh), ti nh nhân ba n và hơ p lý (đê cao tra ch nhiê m, hi nh pha t co ly co ti nh); ha n chê mă t yê u cu a quy ươ c la chi ta c du ng tô t trong pha m vi mô i thôn ba n, va đưa va o quy ươ c vâ n đê ba o vê rư ng, nguô n ta i nguyên quô c gia có trên đi a bàn cu a đi a phương. 18

Ta i liệu tham kha o 1. Khô ng Diê n (1995), Dân sô va dân sô tộc người ở Việt Nam, Nxb. Khoa ho c xa hô i, Ha Nô i. 2. Phan Đa i Doa n (1992), La ng Việt Nam - Một sô vâ n đề kinh tê - xã hội, Nxb. Khoa ho c xa hô i, Ha Nô i. 3. Địa chi Ha Bắc (1982), Ty văn ho a va Thư viê n ti nh Ha Bă c. 4. Bu i Xuân Đi nh (1998), Hương ươ c va qua n lý la ng xã, Nxb. Khoa ho c xa hô i. 5. Diê p Đi nh Hoa (Chu biên) (1990), Tìm hiểu la ng Việt, Nxb. Khoa ho c xa hô i, Ha Nô i. 6. Lưu Hu ng (1994), Buôn la ng cổ truyền xứ Thươ ng, Nxb. Văn ho a dân tô c, Ha Nô i. 7. Kiê n thu c ba n địa cu a đô ng ba o vùng cao trong nông nghiệp va qua n lý ta i nguyên thiên nhiên, Nxb. Chi nh tri Quô c gia, Ha Nô i, 1996. 8. Luâ t tu c Ê-đê (tâ p qua n pha p), Nxb. Chi nh tri Quô c gia, Ha Nô i, 1996. 9. Rita Liljestrom, Eva Lindskog, Nguyen Van Ang and Vuong Xuan Tinh (1998), Profit and Poverty in Rural Vietnam, Curzon. 10. Ha Văn Thư - La Văn Lô (1984), Văn ho a Ta y - Nùng, Nxb. Văn ho a, Ha Nô i. 11. Viê n Dân tô c ho c (1978), Ca c dân tộc i t người ở Việt Nam (ca c tỉnh phi a Bắc), Nxb. Khoa ho c xa hô i, Ha Nô i. 12. Viê n Dân tô c ho c (1992), Ca c dân tộc Ta y Nùng ở Việt Nam, Nxb. Khoa ho c xa hô i, Ha Nô i. 13. Viê n Dân tô c ho c (1993), Những biê n đổi về kinh tê - văn ho a ở ca c tỉnh miền nu i phi a Bắc, Nxb. Khoa ho c xa hô i, Ha Nô i. 14. Viê n Dân tô c ho c (1994), Những biê n đổi về kinh tê - xã hội ở ca c tỉnh miền nu i phi a Bắc, Nxb. Khoa ho c xa hô i, Ha Nô i. 19

Phu lu c Luâ t tu c cu a mô t số làng ba n Tày, Nùng Ba n Sao Ha (xã Mai Sao huyện Chi Lăng - La ng Sơn) Sao Ha nằm ơ phía Tây Nam cu a xã Mai Sao, hiê n có 73 hô gia đi nh, cư tru do c theo con suô i Sao đô ra sông Thương. Dân sô cu a ba n ti nh đê n năm 1996 co 398 ngươ i, hâ u hê t là dân tô c Tày (chi có 3 hô vơ i 16 nhân khâ u la ngươ i Nùng). Ba n hiê n có 400 ha diê n tích tư nhiên, trong đo co 38 ha canh ta c va 15 ha đâ t trô ng ma u. Trươ c năm 1954, ba n Sao Ha thuô c xã Mai Sao, tô ng Quang Lang, huyê n Ôn Châu - La ng Sơn. Va o khoa ng năm 1954, ba n mơ i có 20 hô gô m toàn ngươ i Tày. Các hô lúc â y cư tru tha nh 3 cho m, vơ i cho m đông nhâ t là 12 hô. Đây là ba n đươ c lâ p tư lâu đơ i. Ho Vi có công lâ p ba n, sô ng ơ đâ t na y đươ c 15 đơ i, tư c ca ch đây qua ng 300 năm. Bao quanh khu cư tru cu a Sao Ha có ca nu i đâ t va nu i đa, song diê n tích núi đa nhiê u hơn. Rư ng tư nhiên ơ Sao Ha trươ c đây co nghiê n, đinh, sê n là loa i cây gô quý và các loa i này chi mo c ơ nu i đa. Diê n ti ch nu i đâ t chiê m ti lê i t hơn, tư lâu đơ i la nơi đô ng ba o canh ta c nương râ y. Dòng suô i Sao tư bao đơ i là nguô n nươ c ăn, nươ c sinh hoa t, du ng đê tươ i tiêu, cung câ p cho ngươ i dân nguô n lơ i thu y sa n. Do c hai bơ suô i, các hô gia đi nh trô ng tre và vâ u. Ngoa i ra xưa kia, mô t sô gia đi nh cu ng co vươ n trúc riêng, trô ng ơ như ng thung lu ng nhỏ gâ n nơi cư tru. Trong xã hô i truyê n thô ng, ba n đa co nhiê u quy ươ c, nhâ t là trong ba o vê rư ng và tài nguyên. Ba n quy đi nh: mo i thành viên pha i co nghi a vu ba o vê lãnh thô cu a ba n, không đê ngươ i khác xâm pha m. Ca c gia đi nh pha i tuân thu quy đi nh vê sư du ng đâ t đai va ba o vê hoa màu, gia súc. Cu thê gô m các nô i dung sau: Câ m không đươ c chă t cây hoă c đê trâu bò phá cây cô i ơ nơi thơ thó tỷ. Nê u ai vi pha m ma năm â y trong ba n có di ch bê nh, hỏa hoa n đê n mư c pha i mơ i thâ y cúng vê cúng gia i ha n, ngươ i đo pha i chi u hoàn toàn phí tô n cho lê â y. 20

Câ m không đê cháy rư ng. Ai làm cháy rư ng pha i chi u toàn bô sô tiê n pha t cu a ca ba n vơ i quan trên (quan kiê m lâm quy đi nh: làng nào làm cháy rư ng, mô i hô bi pha t 2 ha o, tương đương 100kg tho c). Chô đâ t nào că m nêu (đoa n cây da i, trên đâ u có gài cành lá), tư c chô đo đa có chu, không ai đươ c tư ý xâm pha m. Vào di p đâ u năm, ca c gia đi nh trô ng thêm tre, vâ u quanh khu đâ t mơ i khai pha đê đa nh dâ u quyê n sơ hư u. Khi cày câ y, gieo trô ng, nhà nào có trâu bò pha i cư ngươ i chăn dă t. Nê u trâu bò phá lúa non, chu trâu pha i câ y la i. Trâu bo ăn lu a să p gă t pha i đê n bằng tho c; ăn ngô đa trô bă p, cư đê m gô c rô i tính ra sô bă p đê tra. Pha i nhô t lơ n trong lúc mùa vu, chi đươ c tha rông tư tha ng 11 đê n tháng 2 (âm li ch) - lu c đa thu hoa ch xong. Ai ăn trô m tre, vâ u cu a nhà khác, nê u bi bă t lâ n đâ u pha i kiê m điê m trươ c dân ba n. Nê u tái pha m, bi pha t gâ p đôi gia tri cu a thư lâ y trô m. Ai ăn că p măng, se tính mô i gô c măng đê n mô t cây tre (vâ u). Trâu bo ăn măng cu a ngươ i khác pha i đê n bằng tiê n, tương ư ng vơ i giá tri cu a cây măng ba n ơ chơ. Vê nguô n nươ c: Đoa n suô i tư ba n Sao Thươ ng đê n ba n Nà Lô c thuô c quyê n qua n lý cu a Sao Ha, câ m dân các ba n kha c không đươ c đa nh bă t tôm cá. Câ m dân ba n không đươ c dùng thuô c đô c đa nh bă t cá. Ai vi pha m, pha t bằng tiê n tương ư ng vơ i giá tri sô cá ơ suô i bi chê t bơ i ca ch đa nh bă t đo va tiê n pha t se sung công quỹ. Nê u ngươ i hoă c trâu bò nhà nào làm hỏng đươ ng dâ n nươ c vào ruô ng bằng tre, vâ u, chu gia đi nh pha i làm la i. Trươ c năm 1954, chi nh quyê n cu a ngươ i Pháp nghiêm câ m khai thác gô quý (đinh, lim, sê n) đê bán. Có lâ n, trong ba n co ngươ i xe lâ u loa i gô na y đê bán, bi quan kiê m lâm pha t 30 đô ng ba c tră ng tương đương 2 con trâu. Khi la m nha, tuy không đươ c khai thác gô vươ t sô lươ ng đăng ky, song vâ n co ngươ i vi pha m. Trong thơ i kỳ hơ p tác xã, Sao Ha chi có mô t đô i sa n xuâ t cu a hơ p tác xã hơ p nhâ t (gô m các ba n: Sao Thươ ng, Sao ha, Tin Đe o, Na Muôn, Khun De, Nà Lô c). Ơ giai đoa n này, ruô ng do tâ p thê qua n ly, co n nương do ca c hô tư khai pha. Nương đươ c làm ơ khu vư c nu i đâ t, diê n tích khai phá do kha năng cu a mô i gia đi nh. Tuy 21