D L ADD (PART -1) 502 (Chapt.2).p65

õ ±Ôø fl ø é ±1 øî õ ± Û±Í œ [øî Î ] Û±Í œ-502 G - 1 1± Ü œ Mê ø ıapple ± Ú á ±Ú A-24 25, ±Ú á ±øúfl Œé S, Œ " 1-62, Ú Î ± Œ ÃÓ ı X Ú 1, Î M 1 õ Àapple - 201309 Œ ıª ± È Î ø ıvî Î ø ıvî Î ø ıvî. Ú ±,,. Ú 1

2

Ò ± 2 ø é Ì ±1n ø fl Ú1 øˆ Ú Ò ± ±ÔøÚ 2.0 Ûø1 2.1 ø é Ì Î ÀV 2.2 ø é Ì ±1n ø fl Ú1 øˆ Ú 2.2.1 ø é fl Œfl øffl øˆ Ú 2.2.2 ø ı Œfl øffl øˆ Ú 2.2.3 ø é ±Ô«œ Œfl øffl øˆ Ú 2.2.4 Ô«øˆ øm fl øˆ Ú 2.2.5 Í Ú±Rfl ı±apple øˆ Ú 2.3 øˆ Ú 1 Ó Ú± 2.4 Ò ± øè 1 Û1± ±ø øfl ø øfl À ± 2.5 øó øú1œé Ì1 ı±à ı ±ø «Î M 1±ª œ 2.6 øòfl Ê ±øú ıõ ±1n õ Û øô 2.7 Ò ± Œ 1 Ú œ Úœ 3

4

ø é Ì ±1n ø fl Ú1 øˆ Ú 2.0 Ûø1 õ Ô Ò ± ÀÈ ±Ó ±À Û±Ú±À ±Àfl ø é Ì ±1n ø fl Ú1 Δ ÀÓ Ê øî ˇÓ Δ Ôfl ± Ò±1̱, õ øsê ± ±1n Î Û±apple ±Ú 1 ø ı À Ò Ú fl ø1à º ø é fl ø ±À Û ±À Û±Ú±1 øˆ :Ó ±1 Û1± ÀÓ ± 1 Ò ± ÀÈ ± Ò Ú fl ø1 ± Û øú Û±À Œ õ ÀÓ fl ø q È ± ±ÚÀÈ ±1 Û1± Û Ôfl ±1n ø / Ó ± 1 ø é Ì1 øúê ÛÔ Ô±Àfl º Í ± ±1n 1 Û1Ó øúˆ «1 fl ø1, ø q fl À ø é Ì1 ø ıøˆ iß ÛXøÓ Ì fl À1º Œ ı±à ı Œ ÌœÀfl ±Í ±Ó Œ øó ± ø é ±Ô«œ1 apple È ±fl ø é ± õ apple ±Ú fl 1± ŒÓ øó ± ŒÓ À ±fl fl ø é Ì1 ø ıøˆ ißó ±1 fl Ô± ÚÓ 1±ø ı ±À, ÀÈ ± Δ À 1±fl œ ø é fl ø ±À Û ± Û øú ±ˆ fl 1± øˆ :Ó ±1 fl õ Ó ± 3 ±Ú fl fl ± «º È ± apple 1 ø q fl fl Œfl ª ±S øúøapple«ü È ± ÛXøÓ ª Ú fl ø1 ø é ± øapple ı Û1± Ú± ± º õ Ó ± 3 ±Ú1 ±Ò±Ú ±øú ıõ ±À Û±Ú±À ±Àfl ø é Ì1 ø ıøˆ iß ÛXøÓ À ı±11 ±Ê Ó i ±øú ı ±ø ı ±1n ±À Û±Ú±À ±fl 1 Œ Ìœ1 ø é ±Ô«œ1 ø é Ì1 õ À ±Ê Ú Û 1± ıõ Î Û Mê ˆ ±Àª À ı±1 ı ª ±1 fl ø1 ı ±ø ıº Ú ˆ ± ±Ó fl í ıõ íà ø é fl -ø fl Ú1 ø ıøˆ iß øˆ Ú ±ÀÂ, Œ ÀÚñ ø é fl Œfl øffl øˆ Ú, ø ı Œfl øffl øˆ Ú, Ô«øˆ øm fl ø é Ì ±1n Í Ú±Rfl ø é ̺ Ò ± ÀÈ ±Ó ÀÚ Ò1Ì1 øˆ Ú ıì«ú± fl 1± í ı ±ÀÓ ±À Û±Ú±À ±Àfl øúê 1 Œ ÌœÀfl ±Í ±1 ı±à ı Ù õ ø é Ì ÛXøÓ ±1n øˆ Ú Ì fl ø1 ø é ±Ô«œ1 ø fl Ú Ù õ fl ø1 Ó ø ı Û±ø1 ıº Ò ± ÀÈ ±1 Ò±1̱ ± M fl ø1 ıõ ±À Û±Ú±À ±fl fl õ ± 14 I ± 1 õ À ±Ê Ú í ıº 2.1 ø é Ì Î ÀV Ò ± øè 1 Ê ø1 ÀÓ ± Û øú ø é fl Œfl øffl, ø ı Œfl øffl ±1n ø é ±Ô«œ Œfl øffl øˆ Ú1 Δ ıø Ü 1 ı ± ± fl ø1 ı Û±ø1 ıº ø é Ì-ø fl Ú Ûø1Àª Ó fl À ±À ı±11 ˆ ø fl ± Î À~ fl ø1 ı Û±ø1 ıº Î apple ± 1Ì fl ± «øˆ øm fl ø é Ì1 ø ı À ı ± ± fl ø1 ı Û±ø1 ıº 5

øú Û ÌÓ ± ±1n ± Ô«1 ±Ê Ó Û±Ô«fl øúì«fl ø1 ı Û±ø1 ıº ø é Ì-ø fl Ú õ øsê ±Ó Ô«øˆ øm fl øˆ Ú1 Δ ıø Ü ±1n Î Ûfl ±ø1ó ± Î À~ fl ø1 ı Û±ø1 ıº ø é Ì ±1n ø fl Ú õ øsê ±Ó Δ ıø Ü ±1n Î Ûfl ±ø1ó ± ıì«ú± fl ø1 ı Û±ø1 ıº ø é Ì-ø fl Ú õ øsê ±1 ø ıøˆ iß øˆ Ú ŒÓ À ±fl 1 Δ ıø Ü, Î Ûfl ±ø1ó ±, ı Ó ±apple ı«ó ± ±øapple 1 Û1Ó øˆ øm fl ø1 Ó Ú± fl ø1 ı Û±ø1 ıº 2.2 ø é Ì ±1n ø fl Ú õ øsê ±1 øˆ Ú 1±fl œ ø é fl ±1n 1±fl œ ø é ±Ô«œ ø ±À Û Œ ÌœÀfl ±Í ±1 ø ıøˆ iß fl ± «±ª œ1 ø ı À ±À Û±Ú±À ±fl 1 øˆ :Ó ± ±À ± fl À ±Ú ±ø Œ ÌœÀfl ±Í ±1 Í Ú ±1n Ó ±Ó øfl ÀÈ Œ ø ı À ı±1 ˆ ±ø ı ± º È ± Œ ÌœÓ õ ± ±Ú ı 1 ø é ±Ô«œ1 apple Ô±Àfl, ø é Àfl ŒÓ À ±fl fl Œ ÌœÀfl ±Í ±Ó ı± fl ø Í ± Ó øúê 1 øú LaÌÓ 1±À º ±Ò±1ÌÀÓ, 1±fl œ ø é Àfl È ± ø ıà ø ı 1 Û1± È ± øúøapple«ü Û±Í øúøapple«ü 1 øˆ Ó 1Ó ÛÏ ˇ± º ÀÚapple À1 Œ Ìœ Œfl ±Í ±Ó øó øúè ± øapple Ô±Àfl ø é ±Ô«œ, ø é fl ±1n ø ı - ıdº ±1 õ Ò±Ú é Δ À ø é ±Ô«œ fl À ±ÀÓ Œ ÌœÓ õ apple ±Ú fl 1± :±Ú ±1n Œ ı±ò ± M fl ø1 ı Û±À1º ±À Û±Ú±À ±Àfl Ê ±ÀÚ Œ ø øú Δ À Œ ÌœÀfl ±Í ±1 fl ± «±ª œ 1 ±Ò±1Ì ıì«ú±º ±Àfl Ã, ± fl ±ø ø é fl 1 ø fl Ú1 øapple Ó Û Ú1 fl Ù 1± º ±À Û±Ú±À ±Àfl ˆ ± ıfl À ±Ú ±À Û±Ú±À ±fl 1 ø é fl fl À ±À Û±Ú±À ±fl fl Œfl ÀÚÕfl ø fl ± øâ ı± ±À Û±Ú±À ±Àfl Œ ÌœÓ Œfl ÀÚÕfl ø fl ± ±1n Ó 1 õ ùü 1 Î M 1 øapple fl 1±fl œ ø é Àfl ø ıøˆ iß Û±Í ø ıøˆ iß Ó ø fl ± ÀÓ Œ ÌœÓ apple ± Àfl ÛXøÓ ª Ú fl À1 ŒÚøfl ø fl Ú Ù õ fl ø1 ıõ ø é Àfl Œfl ÀÚapple À1 È ± ÛXøÓ ı± ÛXøÓ 1 ø Ìfl øú ı«± Ú fl À1 øó ± Ó 1 Ûø1ø öøó 1 ıì«ú± ÛÏ ˇfl º Ûø1ø öøó 1 ø ø úó ± õ ±Ôø fl ô 1Ó øìó ø fl ± ÀÓ ø ıøˆ iß ÛXøÓ ±1n Œfl à ı ª ±1 fl À1º Œ ÀÚñ  ø ı1 ±1n ±ø «1 ± Ó øúàapple«ú±à1 ı ± ±, ø é ±Ô«œfl ± ±Ò±Ú fl ø1 ı øapple ±, øìó 1 øfl  ±Ú Ò±1̱ Œ ÌœÓ õ apple ±Ú fl 1±1 Ó ±Ò Œfl ±ª±º Œ øó ± ÀÚ ÛXøÓ ı ª ±11 fl Ô± ŒÓ fl Œ ±Ò± í, ŒÓ øó ± ŒÓ 1 Î M 1 Δ À ëø é ±Ô«œ fl 1 ÀÚ±À ± øúøapple«ü Û±Í Ó Ú±1 ı±à ıíº øfl c Œfl ÀÚÕfl ŒÓ ÛXøÓ øú ı«± Ú fl À1 ŒÓ fl Œ ë Ûø1ø öøó 1 Û1Ó øúˆ «1 fl ø1ºí ŒÓ Û Ú1 fl ëø é ±Ô«œ fl À ø fl ±1 ı±à ı õ dó Δ À ŒÚ, ŒÓ À ±Àfl ± ± fl 1± Ò1ÀÌ Û±Í 1 Ò±1̱À ı±1 ± M fl ø1 ı Û±ø1À ÀÚ, Û±Í 1 øó 1 À À ŒÓ À ±fl 1 ÀÚ±À ± ı±øï ˇ Δ À ÀÚ ±øapple º ÛXøÓ ı± ÛXøÓ ÀÚapple À1 øú ı«± Ú fl À1± ±1n Œfl øó ± ı± ø Àfl ±ª±1 ÀÓ ± ÛXøÓ 6

øú fl ø1 ı œ ± ºí ±À Û±Ú±À ±fl À1± øú( ø ø úó ±1 apple À1 øˆ :Ó ± º ±À Û±Ú±À ±Àfl õ ÀÓ fl øapple ÀÚ øúøapple«ü Û±Í ÛÏ ˇ± ı1 ı±à ı Ûø1fl øäó ˆ ±Àª ÛXøÓ øú ı«± Ú fl ø1, øfl c Œfl øó ± ı± Œ ÌœÀfl ±Í ±1 Ûø1Àª 1 Ù Ó øúøapple«ü ÛXøÓ 1 Ûø1ªÓ«Ú fl ø1 ı œ ± º Œ Ìœ Œfl ±Í ±1 fl ± «±ª œ1 øó øúè ± õ Ò±Ú øapple fl ø ıà ı Ú± fl ø1 øó øúè ± ø ıà øˆ ÚÓ ˆ ± fl 1± ø é fl Œfl øffl, ø ı Œfl øffl ±1n ø é ±Ô«œ Œfl øffl øˆ Úº øó øúè ±1 Î Ûø1 ±Ú apple È ± øˆ Ú ±À ñ Ô«øˆ øm fl øˆ Ú ±1n Í Ú±Rfl øˆ Ú ø À ı±à1± ıó«±ú Ó ø ıà ˆ ±Àª ı ª ±1 fl 1± ø ıà Õfl õ ±Ôø fl ô 1Ó º Ó 1 øó øúè ± Œ Ìœ1 Œfl ±Í ±1 Ûø1ø öøó fl 2, 3 ±1n 4 ± ıõ Œ Ü fl 1fl Ûø1ø öøó 2 Ó Ô«Œ Ìœ1 ø é ±Ô«œ fl À øúê 1 Î 2 Ó ± Ú ø1 Œ ÌœÓ ıø À º í1± ±1n ŒÂ ±ª± œ Û Ôfl ˆ ±Àª ıø À º ŒÓ À ±Àfl ø Œ1 ı± ÛÀÏ ˇ±ª± qøú ±ÀÂ, ŒÓ ±Ú 1 Û±flƒ La1  ø ı Œapple ª± Ó ±1 ø ıøˆ iß 1 fl ± «±ª œ1 ı ± ± fl ø1àâ º ø é ±Ô«œ fl À ÀÚ±À ±À À1 qøú ±À ±1n ø é Àfl Œfl ±ª±ø øú ø ø À º ÀÚ Ó ø Œ1 ı± Œfl ±ÀÚ± ı± Ê Ú ±Ú Ù ±À Ú øapple ± Œapple ø À ı± ±Ú1 Δ ÀÓ fl Ô± Œfl ±ª± Œapple ø ÀÂ, ŒÓ øó ± ŒÓ ŒÓ À ±fl fl fl ø1àâ º ŒÓ ø é ±Ô«œ fl fl Δfl À ë ÀÚ ÀÚ ıø Ô±fl ± ±1n fl qú±ºí øapple Œfl ±ÀÚ± ı± ±Ê ÀÓ õ ùü Œ ±ÀÒ ŒÓ øó ± ŒÓ fl Œ Œ ±1 ø Àfl ±ª± Œ í ıõ øapple ±º ı ± ± ±1n n Ó ø ø Û1 ø ÛÂ Ó Œ Ìœ øfl  ø Œ1 ı± õ ùü1 Î M 1 øapple fl È ± º ŒÓ ø é ±Ô«œ1 ˆ À ı±1 qò1± øapple À ±1n qx Î M 1 øapple ± fl fl õ ± fl À1º Ûø1ø öøó 3 ø ±ø À1 Û= Œ ÌœÓ ˆ ± ± ø fl ± º ŒÓ 1 ø Àfl ±ª±1 fl ±S λ Δ À Œ Œ Ìœ1 ı±à ı õ dó fl 1± Û±Í Û øô Úº ŒÓ 1 Ú ±Ó Ó Û±Í Û øô Ú Ô±Àfl ±1n ±Ú Ó ífl Î ± º ŒÓ Û±Í 1 È ± Î ± 1Õfl ÛÀÏ ˇ ±1n Œ Ìœ ŒÓ ÀÚapple À1 ± ıï ˇ± øú ı ø ı ±À1º ŒÓ ø é ±Ô«œ fl fl ŒÓ 1 apple À1 Î ± 1Õfl ÛøÏ ˇ ı fl º ŒÓ 1 Û±Í ÀÈ ±1 õ Ò±Ú øapple À ı±1 ı Ê ± øapple À ±1n Û±Í 1 Œ Ó ø é ±Ô«œ fl fl õ ùü Œ ±ÀÒº Œ øó ± Œfl ±ÀÚ±  ±S õ ùü Œ ±ÀÒ ŒÓ øó ± ø ±ø À1 Û±Í 1 øúøapple«ü Àfl ±È ± ŒÂ apple ± Î M 1 Î ø ± ı øapple À º Œ Ìœ1 Œ Ó ŒÓ Û±Í 1 Œ Ó Ôfl ± Ú œ Úœ fl ø1 ı fl º ŒÓ 1 Û±Í Û øô1 ı±ø 1Ó Ú± ± º 7

Ûø1ø öøó 4 ø œ ± Ó Ó œ Œ Ìœ1 ø é ±Ô«œ fl 1 Δ ÀÓ ±ÒœÚÓ ± øapple ª Î appleƒ ± ÛÚ1 ı±à ı ø ıøˆ iß fl ± «±ª œ õ dó fl 1±Ó ı ô Δ ±øâ º ŒÓ ÀÚ õ døó À ı±11 Z±1± ø é ±Ô«œ fl fl λ ±ø Ó fl ø1øâ º ø é ±Ô«œ fl À øúê 1 ±Ê Ó øfl  ±Ú apple Í Ú fl ø1øâ ±1n ø ıøˆ iß fl ± Ó øúà ±øê Ó Δ øâ º È ± apple À Œ ÌœÀfl ±Í ± Ê ± øâ, È ± apple À Œapple Àõ fl œó øú ı«± Ú fl ø1øâ, ±Ú È ± apple À ±Ú ŒÚÓ ± fl 1  ø ı fl ø1øâ Ó ±øapple º ø œ ± Ú ı1àó ø é ±Ô«œ fl fl ± fl ø1øâ ±1n ÀÚapple À1 Œ Ìœ1 fl ± «±ª œ À øó ±ˆ fl ø1øâ º ÀÚ Ûø1ø öøó À ı±1 ± Ó 1 õ ùü1 Î M 1 øapple ıõ Œ ܱ fl 1fl º õ 1 Û1Ó Î À~ fl 1± øó øúè ± Ûø1ø öøó 1 Œfl ±ÚÀÈ ± ø é fl 1 Œ ıøâ øú LaÌÓ ±øâ õ 2 Œfl ±ÚÀÈ ± Ûø1Àª Ó ø é ±Ô«œ fl À Mê ˆ ±Àª fl ± fl 1±1 À ± Û± øâ õ Ô Ûø1ø öøó Ó, ø é fl Œ ÌœÀÈ ± Û Ì«ˆ ±Àª øú LaÌ fl ø1øâ º ŒÓ fl ± «À ı±1 fl ø1øâ ı± ø é ±Ô«œ fl fl fl ø1 ıõ øúàapple«ú± øapple øâ º Œ ÌœÀÈ ±Ó fl À ±ø øú ø é fl 1 Û1Ó øúˆ «1 œ ±øâ ±1n ø é ±Ô«œ fl À fl í ıõ fl ø ıò± Û± øâ º Œ ÌœÀÈ ± Δ À ø é fl Œfl øffl øˆ Ú Ì fl 1± Œ ÌœÀfl ±Í ±1 Î apple ± 1̺ ø ZÓ œ Ûø1ø öøó Ó, ø é fl ±1n ø é ±Ô«œ Î ˆ À Û±Í Û øô1 øúàapple«ú± Ú ø1 ø ı ıd1 Û1Ó &1n Q õ apple ±ÀÚÀ1 ± ı±øï ˇø º ÀÈ ± Δ À ø ı Œfl øffl øˆ Ú1 Î apple ± 1̺ Œ 1ÀÈ ± Ûø1ø öøó Ó, ø é ±Ô«œ fl 1 Ûø1Àª ÀÈ ±Ó øúàapple«ú± õ apple ±Ú fl 1± Δ øâ, ŒÓ À ±fl øúê 1 26 ± Ú ø1 ø ıøˆ iß Ûø1Àª Ó øúê øúê fl ± «Û±apple Ú fl ø1øâ ±1n ±1 Û1± ıuó ø øfl øâ º ÀÈ ± Δ À ø q Œfl øffl ı± ø é ±Ô«œ Œfl øffl øˆ Ú1 Î apple ± 1̺ ± fl À ±Ú ±ø øó ± øó øú È ± øˆ Ú1 ø ı À ø ı apple ˆ ±Àª ±À ± Ú± fl À1±º 2.2.1 ø é fl Œfl øffl øˆ Ú ø é ±Ô«œ ø ±À Û ± ±1 øˆ :Ó ±1 Û1± ±1n Ú øapple 1 Û1± ±ø ø ıù ± fl À1± Œ ø é fl Δ À Œ Ìœ1 fl À ± fl ± «±ª œ1 ± Ú fl Ó«± 1+ Ûº Œ ÌœÓ ø fl 1±, ı ±1 fl ± «1 Û1± ±1y fl ø1, øfl ±1n Œfl øó ± ø Àfl ±ª± í ı, Ú ± Ú ıê ± 1 ±, õ ùü Œ ±Ò±, ø é ±Ô«œfl Ûø1 ±Ú1 Ò1Ì ±1n ±øapple À ı±1 ø é Àfl øúò«±1ì fl À1º øˆ Ú1 õ Ò±Ú ø ıù ± Δ À À Œ ø é ±Ô«œÀ Ê ±øú ı ± fl À ±ø øú ø é Àfl Ê ±ÀÚº Œ ı±à ı, ø é Àfl fl À ± :±Ú ±1n Œfl à ø é ±Ô«œfl õ Ò±Ú fl ø1 ı ±À º ±ø ±Ò±1ÌÀÓ ëˆ ± í ı ø øˆ ø Ó fl 1± ø é ±Ô«œ 1±fl œà :±Ú ú øó Ó 1é Ì fl ø1 1±À ±1n ±ø apple ± Ú ± œ Ó ±fl Û Ú ú1ì fl À1º Ú ±ÀÓ, ø À ı±11 ú øó ømê apple ı«œó À ±Àfl ±fl 1é Ì ı± Û Ú ú1ì fl ø1 ı ŒÚ±ª±À1º ±Ú fl Ô±Ó fl í ıõ íà ú øó õ øsê ± ±1n Ó ±1 Û1± Û Ú ú1ì Δ À øˆ Ú1 apple È ± õ øsê ±º ø ı ±Ó Δ øé fl ø ôl±ø ıapple Œ ÛÀ ± øùë À1 (Paulo Friere) õ øsê ±ÀÈ ±fl 8

'Banking Education' ı ø øˆ ø Ó fl ø1àâ º fl ± «±ª œ 2.1 ø é Àfl ø Àfl ±ª± Œ Ìœ øó fl À Û ±À ±È ± øú1œé Ì fl 1fl ±1n ø é fl Ó Ô± ø é ±Ô«œ1 fl ± «±ª œ1 Δ ıø Ü 1 Ó ±ø fl ± õ dó fl 1fl º ø é fl Œfl øffl øˆ Ú1 ø ıò± ø fl º øapple ± Û øú ±À Û±Ú±1 fl ± «±ª œ Œ fl ø1àâ, ŒÓ ÀôL ±À Û±Ú±1 øú1œé fl Ó Ó Î À~ fl 1± Ó ±ø fl ±1 Δ ÀÓ Ó Ú± fl 1fl º ø é fl Œfl øffl øˆ Ú1 Δ ıø Ü ø é Ì-ø fl Ú õ øsê ±1 ø é fl Œfl øffl øˆ Ú1 øfl  ±Ú &1n Q Û Ì«Δ ıø Ü Ó Ó apple ±ø Ò1± í º :±Ú ø é fl 1 Û1± ø é ±Ô«œÕ Œõ ø1ó º ø é ÌÓ Õfl øòfl ø fl Ú/øÚÀapple«Ú±/Î ÀV 1 &1n Q øapple ± º ±Ò±1Ì ø é ±Ô«œ1 õ øó é 1±ø ø é Àfl ø fl Ú1 Û±Í œ ±1n ÛXøÓ ø ö1 fl À1º ø fl Ú õ apple ±Ú fl 1±1 õ ÀÓ fl ø é ±Ô«œ õ À ±Ê Ú ±1n ± fl fl &1n Q øapple ± º øúø ç ø é Ì, ÛÏ ˇ± ±1n ø ±, Œfl ±ÀÚ± ıd1 Û Ú ú1ì ø é Àfl ø Àfl ±ª± Ò1ÀÌ fl 1± º Œ ÌœÀfl ±Í ±Ó ø é ±Ô«œ1 Ì ø é fl 1 øúàapple«ú± Ú ± œ º Œ ıøâ ˆ ± Œé SÀÓ, ø é Àfl Ó fl«±1n ±À ± Ú±, ˆ ± ı1 ±apple ±Ú-õ apple ±Ú1 ı±à ı fl øapple À º ø é fl 1±fl œ Œ ıøâ ˆ ± Û±Í Sê 1 Û±Í œ Û Ì«fl 1±Ó ı ô Ô±Àfl º ø é fl 1±fl œ qx Î M 1Ó Œfl fœˆ Ó º Œ ÌœÀfl ±Í ±1 Ûø1 ± Ú± Û Ì«1+À Û ø é fl 1 Û1Ó øúˆ «1 œ, Œfl øó ± ı± ŒÓ 1 øˆ :Ó ±, ± Ô«±1n Œfl øó ± ı± ŒÓ 1 fl äú± ±1n ø ıà ı Ú±1 Û1Ó Œ Ìœ1 Ûø1 ± Ú± Ê øî ˇÓ º Œ Ìœ Œfl ±Í ±1 Ú ± Ú1 ÚœøÓ ±1n Ó ±1 õ À ± ø é fl 1 øú LaÌ1 Û1Ó øúˆ «1 œ º Œ Ìœ1 Ú ± Ú1 Δ À ø é ±Ô«œ1 ø é fl 1 õ øó Ôfl ± ±Ú Ó º ı±ø fl øˆ À1± Ú Œ ÀÚñ õ ± ±1n õ Ó ± ±Ú, Û 1 ±1 ±1n ±øô ±Ò±1ÌÀÓ ø é Àfl ı ª ±1 fl À1º øapple ±À Û±Ú±À ±Àfl ø é fl Œfl øffl øˆ Ú1 Δ ıø Ü ø ıàù Ì fl À1, ŒÓ øó ± ±À Û±Ú±À ±Àfl ±1n øfl  ±Ú Δ ıø Ü 1 Ó ±ø fl ± ıú± ı Û±ø1 ıº øó ± Ó 1 õ ùüà ı±11 Î M 1 øapple fl º õ 3 Ó Ó Î À~ fl 1± Œfl ±ÚÀÈ ± ø é fl Œfl øffl øˆ Ú1 ôl «Ó Ú 9

fl ] ø é Àfl øapple ± n Ó ø ø Û ø é ±Ô«œ fl À ø ±º ] ø é ±Ô«œ fl À apple œ ˆ ±Àª ±øè ±1n fl ± ÀÊ À1 ø ıøˆ iß ±ø «ΔÓ ±1 fl 1±º ] Œ ÛÔ±1Ó ø é ±Ô«œÀ œ ± øe fl ø1 Ôfl ±º ±À Û±Ú±1 Î M 1 ÛÀé fl À È ± ømê ± ıï ˇ± fl º ø é fl Œfl øffl øˆ Ú1 Î Ûfl ±ø1ó ± øˆ ÚÀÈ ± Û Ì«1+À Û ø é fl 1 Û1Ó øúˆ «1 œ º øapple ø é fl 1±fl œ1 Ú øó ı± fl ŒÓ ÀôL ŒÓ ÚÓ Ú ıd ø fl ±1 λ ± øapple ı Û±ø1 ı ±1n  ±S- ±Sœ fl fl ø ıô Ó øˆ :Ó ± õ apple ±Ú fl ø1 ı Û±ø1 ıº Ûø1 Û! ±1n øˆ : ı ømê 1 [ø é fl ] Û1± :±Ú, Ó Ô ±1n Œfl à Πøí ± ± Õ Œõ 1Ì fl 1±º øapple Ó øfl  ø ıó fl«±àâ øapple õ ø Ó Œ ÌœÀfl ±Í ±1 Û1± ıuàó ± Â ±S-  ±SœÀ Ù Ó ± ±ˆ fl ø1àâ, ø À ŒÓ À ±fl 1 ı øx ø ıfl ± Ó ø À º ø é ±Ô«œ fl 1 ı±à ı ø é ± Œé SÓ ıuàó ± ÚÓ Ú, Ûø1ø Ó ı± ø ı Ó«Ò±1̱ ±ÀÂ, ø À ı±1 ø é ±Ô«œ fl À øúàê ø fl ±ÀÈ ± Ê Ú º ø é Àfl À ı±11 õ Ó é ı ± ± fl ø1à ø é ±Ô«œ fl Ù õ í ıº øfl  ±Ú ±ø ±, ± œ ±1n Ûø1Àª ø é ±Ô«œ fl À ± ø Œ ±ª±ÀÈ ± ø ı Ûapple Ê Úfl í ı Û±À1º ÀÚ Œé SÓ, ø é Àfl Û1œé ± ı± fl ± «±ª œ1 øúàapple«ú± õ apple ±Ú fl 1± Î ø Ó º È ± Î ± 1 Œ ÌœÀfl ±Í ±Ó, íó ıuó ø é ±Ô«œ Ô±Àfl, ŒÓ ÀÚ Œé SÓ ø fl Ú1 fl Ù ÛXøÓ 1 õ À ±Ê Úº ø é fl Œfl øffl øˆ Ú1 œ ± ıxó ± øˆ Ú1 ÀÔ Ü œ ± ıxó ± ±À º ±À1 Œfl È ± ±Ú Ó Ó apple ±ø Ò1± í º ±Ó ø À Ó Œfl ±ÀÚ± ıd1 ø fl Ú ı± ˆ ± ıò±1±fl ø é Àfl ªÓ ±1̱ fl À1, Œ ı±à ı ø é ±Ô«œÀ ˆ ± Ú± Û± ±1n ÀÚ±À ± Ó ı ± ±Ó Ê Àijº øapple ø é fl 1 :±Ú1 Ûø1 1 œ ± ıx, ŒÓ ÀôL ŒÓ ø é ±Ô«œ1 õ À ±Ê Úœ Ó ± Û 1ÌÓ Û1± º ø é ±Ô«œ fl 1 ±Ê Ó Ó fl«±1n ±À ± Ú±1 Œfl ±ÀÚ± ø ıò± Ú±Ô±Àfl º Î ± 1 Œ ÌœÓ, ø é ±Ô«œ fl fl ı ømê Ó ÀÚ±À ± øapple ı ŒÚ±ª±À1º ø é Àfl Œfl øó ± Â ±S- ±Sœfl ø ôl± øú Û ÌÓ ±1 ı±à ı Œfl ±Í ± øúøapple À º  ±S- ±Sœ1 Ê Ú œ Ó ±Ó ı±ò± Ê ij± º ± Ú õ øsê ± õ Ò±ÚÕfl ± œfl ø ıò1º ıó«±ú 1 øúø Ú± øˆ ÚÓ ø ı1ó 10

±1n ± œfl ± Ú1 ø ıò± Ú± º ø é Àfl Û±Í Sê ÀÓ Û Ì«fl 1±ÀÈ ± Ê 1n 1œº øapple ø é ±Ô«œ fl À Ò±1̱À ı±1 ı øê Ú± Û±, ŒÓ ÀôL Œ ıøâ Î ± 1 fl Ô± Ú º õ 4 ø é fl Œfl øffl øˆ Ú1 Œé SÓ Ó 1 Œfl ±ÚÀ ı±1 Î ømê Ó fl ] È ± Œ Ìœ1 ı±à ı õ dó Û±Í Sê øúøapple«ü Ó Û Ì«í ı ±ø ıº ] ø é ±Ô«œ1 Î Û Mê ÛÏ ˇÚ ± Ô«1 ø ıfl ± º ] øˆ Ú1 ø é ±Ô«œ fl Œ ıøâ øú ±Ú ıøó«ó ±º õ ÀÓ fl Î ømê 1 õ øó øsê ±1 ı±à ı fl À È ± ømê øapple fl º 2.2.2 ø ı Œfl øffl øˆ Ú ø ı Œfl øffl øˆ Ú1 øapple Δ À ø é Àfl ø é ±Ô«œfl õ apple ±Ú fl 1± Û±Í œ, ø ı ÀÈ ±1 ôl «Ó Û±Í 1 Û1Ó øòfl &1n Q õ apple ±Ú, ±1 ±ø1 Ù ±À ø é Ì ø fl Ú õ øsê ±ÀÈ ± À1º Œ ıøâ ˆ ± ÀÓ øúøapple«üˆ ±Àª Ò± «fl ø1 øapple ± Û±Í Sê ±1n Û±Í Û øôfl ø é Ì-ø fl Ú1 ı±à ı fl ÀÍ ±1ˆ ±Àª ±øú ± º ø ı 1 Û±Í Û øô Ú Δ À ұ1̱, Î apple ± 1Ì ±1n Ú œ Úœ1 ˆ Î ˇ± apple, ø À ı±1 ø é Ì-ø fl Ú1 õ øsê ±1 ı±à ı õ À ±Ê Úœ º øúøapple«ü Œ Ìœ1 ı±à ı Ò± «fl 1± ÛXøÓ Œé SÓ ı ª ±1 fl 1± º ë Û±Í Û øôà Û±Í Sê fl ±fl ±1 1+ Û øapple À, ±1 ôl «Ó fl À ±ø øú ø fl ± ı ±À º fl ÛXøÓ Ó øúàapple«ú± apple ±fl ÛøÏ ˇ ı ±À ±1n &1n Q Û Ì«ÛÏ ˇÚ Û Ú1± ı øm 1 Z±1± ÚÓ 1±ø ı ±À º õ ÀÓ fl Ò ± 1 Œ Ó Ôfl ± õ ùü 1 Î M 1 Œ Ãø fl ˆ ±Àª ı± ø ø Ó ±fl ±1Ó fl ø1à Û±Í Û øô Úfl Û Ú1± ı øm fl 1± Œ Ú ºí øó ± ±ø ëœú ÀÚ fl ±ø1fl ± ŒÙË ªfl«í- (National Curriculum Framework) [2005] ± ıàï ˇ±ª± Ó ± Ó ø ıà ı Ú± fl À1 ±º Œé SÓ ŒÙË ªÀfl«Ó Ó Î À~ fl 1± ø ı Œfl øffl øˆ Ú1 Û1Ó ± ıàï ˇ±ª± Ó ± Ó Δ À ÀÚÒ1Ì1ñ Û±Í Û øô Δ À ø é fl 1 ı±à ı õ Ò±Ú ±1n fl ±S λ º õ øó ÀÈ ± s, ı±fl ± ±1n ø ı ıd ø é ±Ô«œ1 ± Ó apple ±ø Ò1± º Û±Í Û øô1 œ ø ı ıd ±øapple Δ À ø é fl 1 ı±à ı ±ø «apple ±1 Z±1± ŒÓ ø fl Ú ÛXøÓ øúì«fl ø1 ı Û±À1º Û Ú ÛÍ Ú1 Z±1± ø é ±Ô«œ1 ú øó 1 Û1Ó &1n Q øapple ± º Ò ± 1 Œ Ôfl ± õ ùü ø é ±Ô«œ fl 1 ± Ú1 ı±à ı õ apple ±Ú fl 1± º ø é ±Ô«œ fl À Û±Í Û øô ± Œ Ãø fl ±1n ø ø Ó ˆ ±Àª õ ùü 1 Î M 1 øapple ı ±À º 11

ø é ±Ô«œ fl À Œ Ãø fl ı± ø ø Ó ±fl ±1Ó õ ùü1 Î M 1 apple ±ø Òø1 ı Û±À1º ø ı Àfl øffl øˆ Ú1 Δ ıø Ü øˆ Ú1 Δ ıø Ü Ó Ó apple ±ø Ò1± í ñ ±Ó ø ı ıd1 Û1Ó &1n Q øapple ± ±1n Œ ı±à ı Œ ÌœÓ Û±Í Û øô Ú Δ À fl À ± fl ± «±ª œ1 øˆ øm º ø ı ıd1 Û1Ó Û± «Ó ±ø Ôfl ± ı±à ı ø é fl 1±fl œ Δ À  ±S- ±Sœ1 ±ø «1+ Ûº ø é ±Ô«œ fl 1 ø é Ì õ À ±Ê Úœ Ó ± Û±Í Û øô1 Z±1± Û 1Ì í ı ı ø ˆ ı± º Œ ÌœÀfl ±Í ±1 Û±Í Û øôó ı±ô ª Ê œªú1 ±? Ôfl ± Û±Í fl À Œ Û±ª± ± º Œ Ìœ1 fl À ± ±apple ±Ú-õ apple ±Ú Û±Í Û øôàfl øffl º ±Ó &Ì Ó øapple Ó Õfl Ûø1 ±Ú Ó øapple Ó øòfl &1n Q øapple ± º Ûø1 ± ÛÚ1 ı±à ı Û±Í Û øô1 õ ùü ı ª ±1 fl 1± º øˆ ÀÚ ø é ±Ô«œfl Û±Í œ1 ø ı ıd œø Ó 1 øˆ Ó 1Ó õ fl ± 1 ø ıò± øapple À º Œ øó ± øúøapple«ü 1 øˆ Ó 1Ó Û±Í œ Œ, ŒÓ øó ± ø é ±Ô«œ fl À ı ˆ ±Àª Ú œ Ú fl ø1 ıõ ø ıò± Û± ±1n ø ı ıd Û ±Ú Û ˆ ±Àª ø øfl ı Û±À1º Ú øapple Ó, ø é ±Ô«œÀ ± 1Ì fl 1± :±Ú Û øôàfl øffl º ø fl Ú-ø é Ì õ øsê ±Ó Œfl ±ÀÚ± Ò1Ì1 ÚÓ ÚQ Ú± º Œ ıøâ ˆ ± ö ±1n Ó ±1 Û Ú ú1ìó À ±ª±, Ô«Û Ì«ø é ÌÓ Ú º Œ ı±à ı ø é fl ±1n ø é ±Ô«œ fl À õ ùüàfl à 1 ø ıfl ± 1 ø ıò± Ú± Û± º ŒÓ À ±Àfl Û±Í Û øô1 Ò ± 1 Œ Ó Ôfl ± õ ùü 1 Δ ÀÓ ı ô Ô±øfl ı œ ± º ø ı1ó ±1n ± œfl ± ÀÚ Û±Í Û øô1 fl À ± Ò±1̱ ±1n Ó ±À1± Ûø1 ø é Ì1 Ù 1+À Û Œ ±ª± ı ømê Q ø ıfl ± 1 øapple ± Ú1 Œé SÓ Ô«º ±1n ± Õ Œ ±ª±1 ± ÀÓ ±À Û±Ú±À ±fl 1 øó øú1œé Ì fl 1± í ıº õ 5 Ó Ó øfl  ±Ú Î ømê apple ±ø Ò1± Δ À º ±À1 Œfl ±ÚÀ ı±1 ø ı Àfl øffl øˆ Ú1 ı±à ı Î Û Mê Ó ±fl øúàapple«fl 1fl º fl ] ø é Àfl Œfl øó ± ı±à Œ ÌœÓ Û±Í Û øô ı ª ±1 fl À1º ] õ ÀÓ fl Ò ± 1 Œ Ó øapple ± õ ùü  ±S- ±SœÀ Î M 1 fl À1º ] ı±ô ª Ê œªú1 øˆ :Ó ±Ó &1Q øapple ± º ]  ±S- ±SœÀ apple ± Û±Í œ ö fl ø1 ıõ Œ ܱ fl À1º ] Û±Í Û øô ÚÓ ø é Ì1 õ Ò±Ú Î» ø ±À Û Ì fl 1± º 12

2.2.3 ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú ± 1 Ó ±À ÛÚ±À ±Àfl ø é fl Àfl øffl ±1n ø ı Àfl øffl øˆ Ú1 ø ı À Ò Ú fl ø1à º apple À ±È ± øˆ ÀÚ ± ±1 ±Ò±1ÌÀÓ õ ø Ó ±1n apple À ±È ±1 ±Ê Ó øfl  Œé SÓ fl Ûø1 ±ÀÌ ±apple ±À º fl øôó ±À Œ ëø é Àfl Ê Úfl Œ øè Ú ø fl ± íº ±Ó ø é fl ı± Œ øè Ú Œfl ±ÀÚ±ÀÈ ±Àª &1n Q Û Ì«Ú º øfl c Ê Ú &1n Q Û Ì«º Ê Ú Δ À ø é ±Ô«œ ±1n ø é fl -ø fl Ú õ øsê ±1 Œfl fø ıμ º ÀÚapple À1 ø ÀÈ ± øˆ ÀÚ ø é ±Ô«œ1 Ù ±À øúàapple «fl À1 ŒÓ ÀÚ øˆ Úfl ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú Œ ı± ±, ÀÈ ± ± ±Ó ±1 ø ı À ±À ± Ú± fl 1± í ıº Ó 1 Ûø1ø öøó À ı±1 ÛÏ ˇfl º ±À Û±Ú±À ±Àfl Û± ı Œ ± 1 øˆ ÚÚ apple È ±Ó Õfl ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú Û Ôfl º Ûø1ø öøó 5 ˆ ± ± ø é fl ø ø À ÛÀÏ ˇ±ª±1 Ó Û= Œ ÌœÓ õ ±ÔøÚfl ±ø ± ø ±À Û Û±Í Û øô Ú ı ª ±1 fl ø1àâ º ŒÓ Ú ±Ó Ó Û±Í Û øô ±1n ±Ú Ú ±Ó Ó ífl Î ± Δ ±À º ŒÓ ø ı ÀÈ ± ÛøÏ ˇ øapple À º Œ øó ± õ À ±Ê Ú Δ À ŒÓ Œ ı±î«ı ª ±1 fl ø1àâ º ŒÓ Û±Í ÀÈ ±1 &1n Q Û Ì«øapple À ı±1 ıì«ú± fl ø1 øapple À ±1n Ò ± 1 Œ Ó Ôfl ± õ ùü øòàâ º Œ øó ± Œfl ±ÀÚ± ı±  ±S- ±SœÀ õ ùü Œ ±ÀÒ ŒÓ øó ± ŒÓ Œ õ Ôfl ± ŒÂ apple ÀÈ ± ÛøÏ ˇ Î M 1 Î ø ± ıõ Δfl À º ŒÓ ø é ±Ô«œfl ı Ê ± ıõ Û±Í Û øô1 ı±ø 1Ó Œfl ±ÀÚ± Î apple ± 1Ì apple ±ø Ò1± Ú± º Û1œé ±Ó Œ ıøâ ˆ ±  ±S- ±SœÀ Œ ı±ò Mê õ ùüà ı±11 Î M 1 fl ø1 ı Û1± Ú± fl ±1Ì ÀÚ õ ùü õ Ó é ˆ ±Àª Û±Í Û øô1 Û1± øapple ± Œ ±ª± Ú±ø º Ûø1ø öøó 6 ø ı:±ú ø é fl ø ø øfl  ±Ú ø é Ì ±ø ± Û= Œ ÌœÓ õ Àª fl ø1àâ º ŒÓ Ú ±Ó Ó Û±Í Û øô Ú Δ ±ÀÂ, Ú ±Ó Ó ífl Δ øfl  ±Ú Ò±1̱ Œ ı±î«ó ø ø øapple øâ ±1n ÀÓ øúê 1 Ù ± 1 øfl  ±Ú Î apple ± 1Ì øapple øâ º øapple ø é ±Ô«œ fl À ı øê Œ Û±ª± Ú±øÂ, ŒÓ øó ± ŒÓ Û Ú1 Ú Î apple ± 1Ì øapple øâ º ŒÓ ø é Ì1 Ê ø ı ª ±1 fl ø1øâ ±1n  ±S- ±SœÀfl ± ı ª ±1 fl ø1 ı øapple øâ º ŒÓ øúàê ø ôl± fl ø1 ø é ±Ô«œ fl fl øfl  ±Ú õ ùü øòøâ º ŒÓ øfl  ±Ú apple œ fl ± «fl ø1 ı øapple øâ º ŒÓ ı fl À À Û±Í Û øô1 Û1±  ±S- ±Sœfl õ ùü øòøâ º ŒÓ Û±Í Û øô1 ı±ø 11 Û1± øfl  ±Ú œ øapple øâ ±ÀÓ Â ±S- ±Sœ1 Œ ı±ò Ê Àijº Û1œé ±Ó  ±S- ±Sœ fl À Œ ı±ò Mê õ ùü 1 Î Û Mê ˆ ±Àª qx Î M 1 ø ø ı Û±ø1ø º øapple ±À Û±Ú±À ±Àfl Û1Ó Î À~ fl 1± apple À ±È ± Ûø1ø öøó 1 ±Ê Ó Ó Ú± fl À1, ŒÓ ÀôL ±À Û±Ú±À ±Àfl Œfl ±ÚÀÈ ± ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú Ó ±fl fl í ı Û±ø1 ıº øó ± È ± Û Ü Ò±1̱ í ıõ ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú1 Δ ıø Ü ÛÏ ˇfl º 13

ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú1 Δ ıø Ü øˆ ÚÓ Â ±S- ±Sœ1 ı ømê Ó õ À ±Ê Ú1 Û1Ó øˆ øm fl ø1 ø é Ì1 ÛXøÓ ±1n Œfl à øúò«±1ì fl 1± º ø é Àfl ø é Ì-ø fl Ú õ øsê ±1 ±1yøÌÀÓ ø é ±Ô«œfl øˆ À1±ø Ó fl ø1 ıõ Œ ܱ fl À1º ø é Ì-ø fl Ú õ øsê ±Ó ø é fl 1±fl œ Δ À ø ıò± õ apple ±Úfl ±1œ, øúàapple«fl Ú º ø é Ì õ øsê ±1 ı±à ı Ûø1Àª øï ˇ ŒÓ ± ± º  ±S- ±Sœ fl À apple œ ±1n ı ømê Ó apple À ±È ± øapple ÀÓ fl ± fl À1º  ±S- ±Sœ Úœ ±1 Δ ÀÓ Œ ±ª± ±apple ±Ú-õ apple ±Ú1 Û1± ø Àfl º  ±S- ±Sœ fl fl õ ùü Œ ±Ò± ±1n Û1œé ± fl ø1 ıõ ø ıò± øapple ± º  ±S- ±Sœ fl 1 Œ ÌœÀfl ±Í ±1 fl ± «±ª œ ± ı ±1 ø ıò± øapple ± º ±Ú øúò«±1ì Δ À ø é Ì-ø fl Ú õ øsê ±1 fl ±1n ø q fl fl ŒÓ À ±fl 1 fl ± «±ª œ fl 1±1 Ó ±Ú øúò«±1ì fl 1± º Œ ı±à ı ø é Ì õ øsê ± ±1n ±Ú øúò«±1ì Àfl À øè Ó º ıu Ò1Ì1 ø é Ì ±ø ± ı ª ±1 fl 1± ø À ı±1 ø é fl ±1n ø é ±Ô«œÀ Œfl à À À1 ı ª ±1 fl À1º ±Ó ø é Ì1 Ûø1Àª ÌÓ ±ølafl º  ±S- ±SœÀ õ ±À øúê 1 Ò±1̱ Û Ü fl ø1 ıõ ø é fl fl õ ùü Œ ±ÀÒº ±À Û±Ú±À ±Àfl Û1Ó Î À~ fl 1± Ó ±ø fl ± ÚÓ ±1n øòfl øapple ôlˆ «Mê fl ø1 ı Û±ø1 ıº  ±S- ±Sœ1 Δ ÀÓ Œ ÌœÓ fl ± «±ª œ fl 1±ÀÈ ± ø é Ì1 ı±à ı øó &1n Q Û Ì«º Œ ı±à ı ıó«±ú ± ±1 Œapple Ó õ ±Ôø fl ø ıapple ± Ó fl ± «øˆ øm fl ø é Ì1 (Activity-Based Learning ABL) õ À ± ı øx Û± À º fl ± «øˆ øm fl ø é Ì (ABL) fl ± «øˆ øm fl ø é Ì ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú1 fl Ò±1̱º fl ± «ı± ø é Ì fl ± «Ó ø é ±Ô«œ fl À 26 ±fl Ó ˆ ±Àª ±1n Ó Ó«ˆ ±Àª Ì fl ø1 ı ±À ±1n ±1 Û1± õ À ±Ê Úœ ø é Ì1 Ù ±Ù ±ˆ fl ø1 ı Û1± ± º øˆ ÚÓ ø é Ì õ øsê ± ±1n ø é Ì Ù ±Ù apple À ±È ±ÀÓ õ ±Ò±Ú øapple ± º ø ı apple ˆ ±Àª Ê ±øú ı1 ı±à ı Û±Í 1 4Ú Ò ± ÀÈ ± ± fl º ø é ±Ô«œ Œfl øffl øˆ ÚÓ fl ± «1 Î apple ± 1Ì È ± ± ± fl 14

fl ± «ñ ±Úø S1 ÛÏ ˇÚ Œ Ìœ Û= apple 1±fl œ  ±S- ±SœÀ Ó ±Ê ± ıõ ± ±Õ Δ øâ º ± ± Œ Û±ª±1 Û±Â Ó 1±fl œ Û «È Àfl ŒÓ À ±fl fl Ú Œ Û øapple øâ ± ±1 ø ıøˆ iß Í ± À ı±1 Î ø ± ı1 ı±à ıº øó ± ˆ ± ıfl Œ ± Û øú Ó ±Ó ±À ±1n  ±S- ±Sœfl ±Úø S1 Í ± Î ø ± ıõ ± fl ø1 ı ±À º ŒÓ À ±fl fl õ Ó é ˆ ±Àª Í ± À ı±1 Œapple ª± ±1n ıdà ı±1 Œfl ±ª±1 Ûø1ªÀÓ«± Û øú Ó Ó øapple ± Ò1ÀÌ fl ø1 ı Û±À1º ±Úø S Ú ŒÓ À ±fl fl øapple ı Û±À1º ø À ı±1 ø S Œ1í 1 1±ô ± ı Ê ± À Œ À ı±11 Δ ÀÓ ŒÓ À ±fl fl Ûø1 fl 1± øapple ı Û±À1º ŒÓ À ±fl fl apple 1Q Î ø ª±Ó ± fl ø1 ı Û±À1º ŒÓ À ±fl fl ±Úø S1 Û1± Ó Ó øapple ±À ı±1 Î ø ± ı øapple ı ±À º 1. Œfl ±ÚÀÈ ± ± ± Œfl I 1 Û1± Œ ıøâ apple 1Ó ªø öó Œ1í 1 Œ Ü Ú, Ó ±Ê ı± Ù ±ÀÈ Û 1 ø øsê 2. Œfl ±ÚÀÈ ± Œ1 1 Œ Ü Ú1 1 (i) ı11 Û 1 ıú±= ı± Ó ±Ê ıú±= (ii) ± ± ıú±= ı± Ó ±Ê º 3. Œfl ±ÚÀÈ ± Ú± Úapple œ1 1Ó Ó ±Ê ı± Œ1 1 Œ Ü Ú [λ Book on Assessment in Enviornment Studies, P, By NCERT, New Delhi] ± Û øú ˆ ±À ıàú Œ fl ± «±ª œ ø é fl Àfl øffl Œ ÌœÓ Õfl Û Ôfl ø é fl ı±  ±S fl ±1 Ì Œ ıøâ Û11 ±À ± Ú±1 Û1± ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú1 Î Ûfl ±ø1ó ± ÛÀfl«±À ± Ú± fl À1 ± ± fl º ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú1 Î Ûfl ±ø1ó ± Â ±S- ±Sœfl ø é Ì-ø fl Ú õ øsê ±1 Œfl fø ıμ Ó 1±À º ø é fl fl À ø é ±Ô«œ fl fl Ô«Û Ì«øapple À À1 ø é ± øapple ıõ ø é Ì õ øsê ± ±1n ±apple ±Úõ apple ±Ú Ñ apple ø ÜÀ1 Ûø1 ± Ú± ±1n øí Ó fl ø1 Ó ø ı ±ø ıº  ±S- ±Sœ1 Ê Ú œ Ó ±fl ø ıfl ± 1 ı±à ı ø ıò± õ apple ±Ú fl À1º  ±S- ±Sœ fl À ±Ù 1 ô 1 ıï ˇ± ıõ ø ıò± Û± ±1n ŒÓ À ±fl 1 ±Ê Ó õ øó À ±ø Ó ±1 15

Ûø1ÀªÀ ± øï ˇ Î ÀÍ º  ±S- ±Sœ1 Û±1apple ø «Ó ±fl Î Û Mê ˆ ±Àª œfl øó øapple ± º øfl c ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ ÀÚ± ±À ± Ú± Mê Ú º øapple øˆ ÚÀÈ ± ı ª ±1 fl 1± Ó Ô±ø Û fl À ± ±Ò±1Ì Â ±S- ±Sœ1 ±Ù 1 ô 1 øúøapple«ü 1 øˆ Ó 1Ó ı øx fl 1±ÀÈ ± fl øí Úº Ô«ı±Ú ±1n øúá ± ı±ú ø é fl 1 ˆ ±ªÓ øˆ ÚÀÈ ± Ù í ı ŒÚ±ª±À1º ±1 ı±à ı  ±S- ±Sœ õ À ±Ê Ú ı Ê ± À ıapple Ú œ ø é fl 1 õ À ±Ê Úº ø ıapple ± Ó øapple Î Û Mê ø é Ì Ûø1À ı øï ˇ ŒÓ ± ± Ú, ŒÓ øó ± ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú ı ª ±1 yª Ú º ø é Ì-ø fl Ú õ øsê ±1 apple È ± õ Ò±Ú øˆ Ú1 Ó Ú± fl ±À ± Ú± Ó Ó ø ı apple ˆ ±Àª apple ±ø Ò1± í º Ó ±ø fl ± 2.1 ø é fl Àfl øffl øˆ Ú ±1n ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú1 ±Ê 1 Ó Ú± fl ø é fl Àfl øffl øˆ Ú ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú Û±Í Î ÀV ø é Àfl Û±Í Sê Ú ø1 ø é Àfl øúò«±1ì fl ø1 øapple ± ÀÓ ø ı À ı±1 ÛÏ ˇ± ø é ±Ô«œÀ ø é Ì Î ÀV ±Ù ±ˆ fl À1º ø é ±Ô«œÀ ø é ±Ô«œ fl À qøú ±1n ÛøÏ ˇ ø é ±Ô«œÀ Û ı«:±ú1 Ó ÚÓ Ú Œfl ÀÚÕfl ø Àfl øú1n À Z ˆ ±Àª ø Àfl º :±Ú1 À ±Ê Ú fl ø1 ø Àfl º ŒÓ À ±Àfl ˆ ± Ú 1 Û± ıõ ±ÀÓ fl ±À fl 1±1 Û1Ó øˆ øm fl À1º ±ÒœÚˆ ±Àª ø Àfl º ø é ÌÚœøÓ Ó Ô õ apple ±Ú1 øˆ øm Ó ±ÀÓ fl ±À fl 1±1 Z±1± ø é ±Ô«œ fl À ø ıøˆ iß fl ± «fl À1º Û±Í œ ımê Ó ± ÛXøÓ ı ª ±1 øsê ø é Ì õ apple ±Ú fl ± «±1n Û1œé ± ± œfl À ± œ ø é Ì ±1n ± øˆ øm fl Î ÀV Ó ı ª ±1 º ø é Ì1 Ú œ Úœº Œfl ±ÀÚ± Œ ±È Ûø1fl äú± ±1n Œ ±È Û1œé ± Ú±Ô±Àfl º ø é fl 1 =Ó ø ı:ê Ú Ô±Àfl ±1n ŒÓ 1 Ú œ Úœ1 ı±à ı fl ± «øapple ± º ˆ ø fl ± øúàapple«ú± ±øú ø ı ±À º Œ ±È Û1œé ± Ú øá Ó fl 1± º ø é Ì1 ø é Àfl Ó Ô õ apple ±Ú fl À1 ±1n ø é fl Δ À ø ıò± õ apple ±Úfl ±1œ Ù Ó ± ø é ±Ô«œÀ ö1 Z±1± ø Àfl º ±1n ŒÓ À ±Àfl  ±S- ±Sœ1 Δ ÀÓ 16

ø À Ó ø é ±Ô«œÀ ö1 Z±1± ø Àfl, ÛXøÓ 1 Ù Ó ± øúò«±1ì ŒÚ±ª±ø1º øó ± Ó 1 õ ùü 1 Î M 1 fl 1fl º fl ± fl À1º ø é Àfl  ±S- ±Sœfl ø é Ì fl ± «±ª œó Ê øî ˇÓ fl ø1 ŒÓ ±À º ø é Àfl fl À ± ø é ±Ô«œfl ø é ÌÓ Ù Ó ± Œ Û±ª±1 ı±à ı ± fl À1º Û±1apple ø «Ó ± ø é Ì Î ÀV 1 fl º ø é ±Ô«œ1 ±Úapple G Î ißó fl ø1 ıõ ±Ú øúì«fl ø1 ıõ ±Ú øúì«fl 1± Î ø Ó º õ 6 øfl Œ ıøâ ˆ ± ø é Àfl ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú ±øú Ú À Ó 1 Œfl ±ÚÀÈ ± Œfl ±ÚÀ ı±1 Û11 õ ùüàè ±1 Î M 1 I) øˆ Ú ±øú ø ıõ ŒÓ À ±fl 1 õ À ±Ê Úœ :±Ú1 ˆ ±ª ±1n Œ ÌœÀfl ±Í ±1 ±apple ±Ú-õ apple ±Ú1 Œé SÓ Œfl Ã Û Ì«± Ô«1 ˆ ±ªº II) ŒÓ À ±Àfl õ ø Ó øˆ ÚÀÈ ± ø1 ıõ 26 ± Úfl À1º III) ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú ±øú ±ÀÈ ± fl øí Úº 2.2.4 ± Ô«øˆ øm fl øˆ Ú Œ øó ± ± Û øú Œ ÌœÓ Œfl ±ÀÚ± È ± Û±Í ÛÏ ˇ± Ô±Àfl, ŒÓ øó ± ± Û øú øúê Àfl øò ± ıñ ëø é ±Ô«œ fl À ± ± fl 1± ÀÓ Û±Í ÀÈ ±1 Û1± :±Ú,Œ ı±ò ±1n Œfl à ± M fl ø1 ı Û±ø1À ÀÚ í ˆ ±, øapple ± ± fl 1± ø é Ì Ù ±Ù Ó«ˆ ±Àª ı Mê fl 1± ±, ŒÓ øó ± ±ø ø é ±Ô«œfl Œfl ÀÚapple À1 ø fl ± ı± ø ıò± øapple Ó ±1 ø ı À Ûø1fl äú± fl ø1 ı ŒÚ±ª±À1±º øapple ø é Ì1 é Ó Î ÛÚœÓ í ı ±À ŒÓ ÀôL Û11 õ ùüàè ±1 Î M 1 øapple ı ±ø ıº ÀÚ Ò1Ì1 Ù ±Ù øˆ øm fl øˆ Úfl ± Ô«øˆ øm fl øˆ Ú Œ ı± ± º øfl c ± Ô«±ÀÚ øfl sàè ±1 Œfl ±ÀÚ± fl fl Ô«Ú± º Ó Ó øfl  ±Ú Î ømê apple ±ø Ò1± í º Œ À ı±1 Î Û Mê ˆ ±Àª ÛÏ ˇfl º ± Ô«Δ À ı±ô ª Û øôªœ1 fl ± «1 fl Ù Û±1apple ø «Ó ±, ±1 ı±à ı Œfl Ã, :±Ú, apple ø ܈ œ ± 1Ì1 õ À ±Ê Úº Ù ø é ±Ô«œ Œ ±ª±1 ı±à ı Ô«1 õ À ±Ê Úº ±Ù Δ À fl Œfl à ±fl ø ıà Ó«1 øˆ Ó 1Ó ø ıà ±Úapple G1 ı±à ı Û±apple Ú fl 1± 17

º ±Ù Δ ÀÂ Ê Ú ı ømê À Ê ij Ó ˆ ±Àª fl øï ˇ ± Ú± ôl«øúø Ó Δ ıø Ü ±1n ±1 ı ª ±À1 Ù Û±1apple ø «Ó ± ±ÀÚº ± Ô«Δ ÀÂ Ê Ú ı ømê 1 ı ± ± ±1n Ûø1 ± ÛÚ fl ± «[ Ûfl«Mê :±Ú ±1n Œfl à ] ÀÚ Î ømê 1 Û1± ± Ô«1 õ fl øó ÛÀfl«øfl Ò±1̱ fl ø1 ı Û±À1± ± Ô«Δ ÀÂ Ê Ú ı ømê À Ê«Ú fl ø1 ı œ ± õ À ±Ê Úœ Œfl Ã, :±Ú, apple ø ܈ œ ±1n ± 1̺ Δ À ı ømê 1 øfl  ±Ú Δ ıø Ü ı± ± Ô«ø À ı±1 Ù Û±apple Ú1 ı±à ı ± 1Ì fl 1± º [fl Ó fl ± «Ó ±] ±fl Û Üˆ ±Àª :± øapple ı Û±ø1 ±1n Œ ı±à ı Ûø1 ± ÛÀÚ± fl ø1 ı Û±ø1 ıº [ Ûø1 ± ÛÚ Mê ] ± Ô«1 Î ømê À ı±1 ±1 Ó Ê øî ˇÓ fl À ±À1 Œ ı±ò ÀÓ ø é fl ±1n ø é ±Ô«œ1 ı±à ı õ À ±Ê º [Œ ± ±À ± Ûiß] ±1 ø é ±Ô«œ1 Δ ıø Ü 1 Û1Ó øúˆ «1 fl ø1 ø ıøˆ iß ±Úapple G ı± ô 1 Ô±Àfl º [Î Û Mê Ó ±] ˆ ± ± ± Ô«õ ±Ôø fl 1 ô 11 øfl  ±Ú ± Ô«1 Î apple ± 1Ì Ó Ó apple ±ø Ò1± í º ñ qx Î 2 ±1ÀÌÀ1 fl Ô± Œfl ±ª± (Cl.III) ñ  ۱ ±1n ± À1À1 ø ±À ı±1 Mê ˆ ±Àª ÛÏ ˇ± (Cl.V) ñ øó ø ê n Ó ø ø Û õ apple ±Ú (Cl.V) ñ Ú Û±Í Û øô ÛÏ ˇ±1 ø Û Ó, ëfl ±1Ìí ±1n Ó ±1 Û1± ı ª ±1 fl ø1 õ ùü Î M 1 fl ø1 ı Û1± (Cl.IV) øìó 1 ± Ô«ñ ıd ±1n  ø ı ı ª ±1 fl ø1 1ñ20 ÌÚ± fl 1±º (Cl.I) ñ Δapple ÚøμÚ Ê œªú1 ±Ò±1Ì ±À ı±1 ÛXøÓ ı ª ±1 fl ø1 ±Ò±Ú fl 1±º (Cl.V) ñ õ apple M Ó Ô 1 Û1± Î ˇ Î 2 Ó ± øúì«fl 1±º (Cl.V) ñ Œfl ±Ì ±Ú La ı ª ±1 fl ø1 ø ıøˆ iß Œfl ±Ì fl Ú fl ø1 Ûø1 ± ÛÚ fl 1±º (Cl.IV) Ûø1Àª Ò Ú1 ± Ô«ñ Ûø1 ± 1 Î ± 1 ı± Úœ ± ±1n Ûfl«œ ı ømê Ó Ô± 1 ı 1œ ±1 õ øó ij±ú Œapple ª±º (Cl. I) ñ øúó õ À ±Ê Úœ ± œ1 λ Û±apple Ú1 ıdà ı±1 Ó ±ø fl ± fl 1±º (Cl. III) 18

ñ ±Úø S1 ø ıøˆ iß øapple À ı±1 ø Ú±Mê fl ø1 Ó ±1 ıì«ú± fl 1±º (Cl.V) ñ Œ ±ª± Û±Úœ1 Ûø1 ±1 fl ø1 ıõ ±Ò±1Ì Û1œé ± Û±apple Ú fl 1±º (Cl.IV) ± Ô«øˆ øm fl ø é ±Ó ı ª ±1 fl 1± apple È ±õ Ò±Ú s ëœfl à í (skill) ±1n ë ± Ô«í (competency) Δ ±À Û±Ú±À ±fl 1 Œ ø -Œ ø Δ À ŒÚøfl ˆ ±, Œfl Ã Δ À ø ıà ô 11 apple é Ó ±1 fl ± «ı± fl ± «1 ø Ü, ø À ı±1 ±Ò±1ÌÀÓ =± Ú fl fl ± «±1n ø ıà Õfl ±ø ± ±1n La Û±øÓ 1 Ûø1À ±ÒÚ1 Œé SÓ ı ª ±1 º øfl  ±Ú Œfl à Œ ÀÚ, ëœ ±Úfl ±À ±1n qxˆ ±Àªí, ±1n ë 1, ø ıapple ± ±1n Ú Í ± Ó ˆ ± ± 1Ì1 õ ± fl 1±í ±øapple À ı±1 Δ À :±Ú ±1n Ó ± Ó øˆ øm fl º ± Ô«±ˆ fl 1±1 fl ±1ÀÌ, Œfl ª Œfl à 1 ± M fl 1ÀÌ ÀÔ Ü Ú, Ê Ú ı ømê À Ò± «fl 1± Ò1ÀÌ Ù Ó ± õ apple «Ú fl ø1 ı ±ø ıº Ú ˆ ± ±Ó fl í ıõ íà Ê Ú ı ømê À Ô«Ê«Ú fl ø1 ıõ øúøapple«ü Œfl Ã Ó Û± «Ó ±ø [Î 2 ±Ú1 õ apple «Ú] Œapple ª± ı Û±ø1 ı ±ø ıº Î apple ± 1Ì 1+À Û, ±ø Ó Ó œ Œ Ìœ1  ±S- ±Sœ1 ı±à ı 2È ± fl 1 ±1 Œ ± 1 Œé SÓ Û± «Ó ±ø ±ˆ fl ø1 ıõ È ± ±Úapple G ø ö1 fl ø1 ı Û±À1 ±ñ Œ ÀÚñ ë2è ± fl 1 ±1 Œ ± øí fl ˆ ±Àª øúøapple«ü 1 fl À 80% fl ø1 ı Û±ø1À øapple Œ ÀÈ ± Œ Ìœ1  ±S- ±Sœfl 20 fl ± «[õ øó ÀÈ ±Ó 1Ú 1 Ô±øfl ı] fl ø1 ı øapple ±, ŒÓ øó ± Â ±S- ±SœÀ 16È ±Ó Õfl Œ ıøâ fl ø1 ı [ ı± 15 Ú 1 Û± ı] ±1n Œ ø ıà Œfl à ÀÈ ±Ó Û± «Ó ±ø Ê«Ú fl ø1 ı [ ı± apple é Ó ±]º ± ±1 õ ø Ó ø é fl Àfl øffl øˆ Ú íó Û±Í œ øúøapple«ü Ó Œ fl 1±Ó &1n Q øapple ±, øfl c ± Ô«øˆ øm fl øˆ Ú1 Œ ±È øó 1 Œé SÓ ø ıà :±Ú ±1n Œfl Ã Ó &1n Q ±À1± Û fl 1± º ø é ±Ô«œÀfl øffl øˆ Ú1 øúø Ú± ø À Ó ±1 é Δ À øúøapple«ü Œ Ìœ1  ±S-  ±Sœ fl À apple é Ó ± Ê«Ú fl 1±º øapple ± Û øú ± Ô«øˆ øm fl øˆ Ú ±øú ø ı ø ı ±À1, ŒÓ øó ± ± Û øú Ó Ó Î À~ fl 1± øapple À ı±1 fl øapple ı ±ø ıº ± Û øú Œfl ±ÀÚ± È ± Œ Ìœ ±1y fl 1±1 ± ÀÓ Î ÛÚœÓ ı± Ê«Ú fl ø1 ı œ ± ± Ô«Ûiß Î ømê Ú Ó ±ø fl ± õ dó fl ø1 ı ±ø ı [ È ± ø ıà Œ Ìœ ±1n ø ıà ø ı È ±1 ı±à ı]º Î ømê À Ó Úˆ ±Àª õ dó fl ø1 ı ±À ±ÀÓ ø é Ì-ø fl Ú õ øsê ± ±1n ±ÚøÚÒ«±1Ì øí fl 1+ ÛÓ º fl øí ÚÓ ± ıï ˇ± ıõ ± Ô«À ı±11 ±ôl Ûfl«Ô±øfl ı ±À º ø é Ì1 ø ı À ı±11 ±Ê Ó Ûfl«Ô±Àfl ø À ı±11 ø ıú ± fl 1± Ô±Àfl ±1n  ±S- ±Sœ fl À ± Ô«À ı±1 Û±1 fl ø1 ± ÀÓ øúøapple«ü ô 1 Ú ± œ ± ı ±À º Œ øó ± Ê Ú Ê Úœ ø é ±Ô«œÀ È ± ± Ô«Ó Ù Ó ± Ê«Ú Úfl 1±Õfl Û1ªÓ«œÀÈ ±Õ 1 í ı ŒÚ±ª±À1º ±Ù 1 ±Úapple G ø ö1 fl 1±1 &Ì ±1n Ù Ó ±1 ôl1± 1 Ó«Û± «Ó ±ø 1 ô 1 øúò«±1ì1 ı±à ı ı ª ±1 fl ø1 ı ±À º ø ıøˆ iß Ò1Ì1 øúàapple«±rfl Ê ø ±1n apple œ fl ± «±ª œ ı ª ±1 fl ø1  ±S- ±Sœ ±Ù 19

Ê«ÚÓ ± fl ø1 ı ±À º ÀÚ øúàapple«±rfl fl ± «œ ı ømê 1 ø ıfl ± 1 ı±à ı ı ª ±1 fl ø1 ı ±À ±1n õ ÀÓ fl ± Ô«1 ± Ú fl ø1 ı ±À º ±1 Î ÀV Δ À ± Ô«Ê«Ú fl 1±º Œ ı±à ı, ıu ø ıfl ä ÛXøÓ ı± ± œ ø À ı±1  ±S- ±SœÀ ±Ù Ê«Ú1 ı±à ı õ À ±Ê Úœ ŒÓ ÀÚÀ ı±1 ı ª ±1 fl ø1 ı ±À º øúò«±ø1ó ± Ô«Ó Î ÛÚœÓ í ıõ Û±Í Û øô, Ì ±Ò, Ú Î» ±1n ı±ô ª Ê œªú1 ± œ ı ª ±1 fl ø1 ı ±À º Œ øó ± ±À Û±Ú±À ±Àfl Œfl ±ÀÚ± ± Ô«1 ± Ûfl ±øí øúò«±1ì fl ø1 ı ø ı ±À1 ŒÓ øó ± Ìfl ±1œ1 :±Ú ±1n Ó ± Ó fl é 1±ø ı øfl c ÚÓ 1±ø ı ±ø ı Œ ø é ±Ô«œ1 ± Ô«1 õ fl Ó Û±1apple ø «Ó ± Δ À ±Ú øúò«±1ì1 õ ±Ôø fl λ º  ±S- ±Sœfl ø ıà ± Ô«±ˆ 1 ı±à ı øúàapple«ú±rfl fl ± «œ1 Z±1± øúê øó Ó 1 í ıõ Ú øó øapple ı ±À º  ±S- ±Sœfl Û±1apple ø «Ó ±1 ±Úapple G øúò«±1ì fl ø1 Ó ±»é øìfl õ øó Û ø Ü õ apple ±Ú fl ø1 ı ±À, ÀÚapple À1 ŒÓ À ±fl fl qx ÛÔ Œ ±ª±1 Œ Ü±Ó ı± ± Ô«Œé SÓ Û± «Ó ±ø Ê«Ú fl 1±Ó ± fl ø1 ı ±À º ø ıà ± Ô«1 Î ømê Ó Â ±S- ±Sœfl øúàapple«ú± øapple ± ÀÚ ±1n Œ øó ±Õ Àfl ŒÓ À ±Àfl fl ± «Ó apple é Ó ± Ê«Ú Úfl À1 ŒÓ øó ±Õ Àfl ø ı1ó ˆ ±Àª fl ø1 ıõ øapple ± ÀÚ ø é Ì1 øú ßÓ ô 1 1± Ü œ ø é ±ÚœøÓ 1986 (National Policy on Education, 1986) 1 õ øó À ıapple Ú Ú ø1 ø é Ì1 øú ßÓ ô 1 (Minium levels of Learning, MLLs) Δ À õ ±Ôø fl 1 õ Ô Œ Ìœ1 Û1± Û= Œ ÌœÕ ±1n ±1 ø ı Δ À ˆ ± ±, øìó ±1n Ûø1Àª Ò Úº Œ Ìœ Ó ± Ô«À ı±à1 ø ı - ıd1 Ûfl«Ú ± œ fl ±øapple SêÀ ÀÊ ±ª± Ô±Àfl º õ ÀÓ fl ± Ô«Ó Â ±S- ±Sœ õ ÀÓ fl À1 apple é Ó ±1 õ À ±Ê Ú, ŒÓ øó ±À ŒÓ À ±Àfl Û1ªÓ«œ Ûapple Àé ÛÕ ± ı±øï ˇ ı ı±à1º Œ ı±à ı ø é Ì1 apple é Ó ± fl Œfl à À ø ıøˆ iß ÛXøÓ õ À ± fl À1 ±1 é Δ À ± Ô«À Ò± «fl 1± Ú Ú Ó ô 1 Ê«Ú fl 1±º õ ÀÓ fl Ô«±ˆ fl 1±1 Œé SÓ ø qઠŒ øó ±Õ apple é Ó ± Ê«Ú Úfl À1 ŒÓ øó ±Õ Àfl ë ±ªÓ«Ú ÛXøÓ í Ûø1fl äú±-ø fl Ú- Û1œé ±- Û Ú ø fl Ú- Û Ú Û1œé ±í ±øú ø ı ±À º MLL fl ± «œ 1990 Ú1 Û1± ø ±ø À ±1n Û1ªÓ«œ Ó ø ıøˆ iß fl ±1ÌÓ ±1 &1n Q fl ø ±ø À º øfl c Œ ÌœÀfl ±Í ±1 ø é ÌÓ ± Ô«À ı±11 õ À ± ±1n ± Ô«øˆ øm fl ±Úapple G1 øú1+ ÛÌ ıó«±àú ø ±À º (NCERT, 1991) ±À Û±Ú±À ±Àfl ø ÛøÏ ˇÀ Ó ±1 Û1Ó øˆ øm fl ø1 Î M 1 øapple fl º 20

õ 7 ø é fl Àfl øffl ±1n ± Ô«øˆ øm fl øˆ Ú1 ±Ê 1 øó fl À øó øúè ± Û±Ô«fl ø fl º õ 8 Ó 1 Œfl ±ÚÀÈ ± ± Ô«øˆ øm fl øˆ Ú1 Δ ıø Ü Ú fl ]  ±S- ±SœÀ Û 1Ì1 ŒÚ Ó ± Ú œ Ú fl 1±º ] õ ÀÓ fl  ±S- ±SœÀ øúê øó Ú ± œ ø é Ì ±ˆ fl 1±º ] ŒÓ À ±Àfl apple Ó Úœ ±1 ± Œ ±ª±º ±À Û±Ú±1 Î M 11 Ô«ÚÓ fl À È ± ømê øapple fl º ± Ô«øˆ øm fl øˆ Ú1 Î Ûfl ±ø1ó ± ñ ± Ô«øˆ øm fl øˆ ÀÚ ø é ±Ô«œfl ö1 Û1± ±Ó 1± 1±À º ñ ±øê  ±S- ±SœÀ ø ø øfl À fl ±ø ±ÀÓ Ó ±fl Û± ø1 Ú± ±, ø À Ó ±À Û±Ú±À ±fl 1 øúàapple«ú±ó ŒÓ À ±Àfl È ± ô 1Õ apple é Ó ± Ê«Ú fl ø1àâ º ñ ± Ô«1 ±Úapple G ø é Ì1 Î ÀV 1 øˆ :Ó ±1 Δ ÀÓ õ Ó é ˆ ±Àª Ûøfl«Ó ±1n ±fl ø ı1ó ±1n «Ó ± øˆ øm fl ø ±À Û ± ± fl 1± º ñ ±Úapple G øúò«±1ì1 Ù ±Ù Û1ªÓ«œ Ó Â ±S- ±Sœ1 Î ißøó 1 Œé SÓ ı ª ±1 fl 1± º øú ß Û «± 1 ø é ±Ô«œ1 ı±à ı õ øó fl ±1 fl ø é Ì ±1n Î 2 Û «± 1 ø é ±Ô«œ1 ı±à ı Î Vœ ÛÚ fl fl ± «œ ± fl ±1œº ø À Ó ±1 é Δ À õ ÀÓ fl ı ømê À Œfl Ã Ó øú Û ÌÓ ± Ê«Ú fl 1±, ±1n fl À ± Œ Ìœ1  ±S- ±Sœ1 õ À ±Ê Úœ Ó ± Û 1Ì fl À1º ñ  ±S- ±SœÀ ıg Q ˆ ÛÀÔÀ1 ± Ô«Ê«Ú fl 1±Ó øfl  ±Ú Î Û Mê fl ± «±ª œ Œ ÀÚñ ±Ò Œfl ±ª±, Ú±È fl fl 1±, ı Ú Œfl ±ª±, ±Ô1 Ú œ Úœ, s Œ ±, ±apple, fl Ê ±øapple À ± fl À1º ñ øˆ ÚÓ ø é Ú-ø fl Ú õ øsê ±ÀÈ ± Δ À ±Úμapple ± fl ±1n ±fl «Ìœ º œ ± ıxó ± ø é ±Ô«œÀ ± Ô«±ˆ fl 1±1 Œé SÓ ø é fl 1 Û±Í œ1 :±Ú ÀÔ Ü &1n Q Û Ì«º øapple ø é fl 1±fl œ apple é Ó ± Ûiß Ú ŒÓ øó ± øˆ ÚÀÈ ± Ù í ı ŒÚ±ª±À1º fl À ± 1 ø é ± Ûø1Àª ø é ± Ì1 ı±à ı ±ÀÚ Î ÛÀ ± œ Ú ±1n øúò«±ø1ó Ú ø1 ±Ù ±ˆ fl ø1 ı Û1± Ú º ø À Ó ø é Ì1 øó  ±S- ±Sœ Ú ± œ Û Ôfl, Œ ı±à ı ø é ±Ô«œ fl fl øúò«±ø1ó 1 øˆ Ó 1Ó ±Ù Ê«ÚÓ ± fl 1±1 Œé SÓ ø é fl Ê Ú ø ıò±1 œú º fl Œ Ò± Ûiß Â ±S- ±Sœfl õ øó fl ±1 fl ı ª ö± õ apple ±Ú fl 1±1 Œé SÓ fl À ± ø é fl apple é Ó ± Û Ì«Ú º ±Ù 1 Œé SÓ øú Û ÌÓ ± Ê«Ú fl 1± ø é ±Ô«œ1 ı±à ı fl øí Ú fl ± ±1n ø ıà Õfl õ Ô Û «± 1 ø é ±Ô«œ1 ı±à ıº 21

±Ù fl ø ı apple ˆ ±Àª ±Ú Î Ûˆ ± Ó ˆ ± ı Û±ø1, ÀÈ ± Û «À ıé Ì fl 1± Δ À Œ fl À ± ø ı apple ˆ ±Àª Œ ±ª± ˆ ± À ı±à1 ±Úapple G1 Œé SÓ Í ± Ú± Û± º ø ı apple ±Ù 1 Ó ±ø fl ± Î Û ±Ù 1 fl ± «1 Ú'±fl 1Ì ±1n ˆ œé Ìœ ø ı - ıd apple ± ı ª ±ø1fl Ú í ı Û±À1º ± Õ Œ ±ª±1 ± ÀÓ ±À Û±Ú±1 øó øú1œé Ì fl 1fl º fl ] ±Ù Δ À ø é Ì Î ÀV º ] fl À ± ±Ù Ï øfl Œ Û±ª± Ú± ± º ] ±Ù À ı±1 ± Ú fl ø1 ı Û±ø1º ] ± Ô«øˆ øm fl ø é ÌÓ ø é Àfl ø ıøˆ iß Ò1Ì1 fl ± «±ª œ Î Û ö± ÛÚ fl À1 ±1n ø é Ì1 Ê ø ı ª ±1 fl À1º ] ø é Ì1 ± Ô«øˆ øm fl øˆ ÚÓ õ øó fl ±1 fl ø é Ì1 õ À ±Ê Ú Ú º ] Û± «Ó ±ø 1 ô 1Ó À ±Ù ±ˆ fl ø1 ı Û±ø1º ] fl ± «±ª œ Δ À ±Ù ±ˆ 1 ±ø ıfl ±øí º õ. 9 õ ±Ôø fl Œ Ìœ1 ø Àfl ±ÀÚ± ø ı 1 ±Ù 1 Î ømê 1 ±ø1è ± Î apple ± 1Ì øapple fl º 2.2.5 Í Ú±Rfl øˆ Ú (Constuctivist Approach) ± Û øú ˆ ±À ı ŒÚ Œ ø q fl À Œfl ª Ó ø é Ì1 ±1yøÌ fl À1 øapple ± Û øú ˆ ±À ı Œ ø é Ì1 ±1yøÌ fl À1 øapple ± Û øú ˆ ±À ı Œ ø é Ì1 ±1yøÌ ÀÓ, ŒÓ ÀôL Ó 1 fl ± «±ª œ fl 1fl º fl ± «ñ 2  ıâ 1œ ± ø qàª Õ ±1 ± ÀÓ fl 1± fl ± «1 Ó ±ø fl ± Ú õ dó fl 1fl º ÀÚ fl ± «1 Ó ±ø fl ± Ú õ dó fl 1fl º ÀÚ fl ± «±ª œ ø Ó ± Œfl ÀÚÕfl fl À1 ø Ó ± ø fl ± fl Ô±À ı±1 Œé SÓ Œfl ±ÀÚ± ı± ± fl À1 ŒÚøfl fl ±À1± ± ŒÚ±À ±ª±Õfl Ó ± ø Œfl ÀÚÕfl ø Àfl ± fl À ±Ú ±ø Ó 1 Ûø1Àª ÀÈ ± ± º 22

Ûø1ø öøó 7 ı±1 ø 1 ıœàú Œ ÌœÓ È ± ±Ò fl Ô± Δfl øâ ±1n ø ÛÂ Ó ŒÓ Œ ÀÈ ± ±Àfl Ã Û Ú1± ı øm fl ø1øâ º Œ øó ± ŒÓ  ±S fl fl ÀÈ ± Û Ú1± ı øm fl ø1 ı øapple øâ ŒÓ øó ± õ ± Û M 1 Ó ±  ±S- ±SœÀ Ó ±fl Û±ø1ø º ±Ó øfl ı± ÚÓ ÚQ ±À ÀÚ ø ôl±fl λ ± Œ ± ± ÀÚ øapple ŒÓ  ±S- ±Sœ fl fl È ± ±Ò fl í ıõ øapple À À ÀÓ Ú, ŒÓ øó ± ±S apple Ê Ú ı± øó øúê ÀÚÀ ±Ó apple ±ø À À ÀÓ Úº ŒÓ øó ± ŒÓ  ±S- ±Sœ fl fl Ú Â ø ı Œapple ª±À ±1n fl À ±Àª Û Üˆ ±Àª ± ı Û1±Õfl Œ ı1ó À ± ± ÔíÀ º ŒÓ øó ± ŒÓ  ø ı Ú ±  ±S- ±Sœ fl fl È ± ±Ò ø ø ı øapple À º 15 ø øúè Û±Â Ó øfl  ±Ú  ±S- ±SœÀ ±Ò ø ø ı Û±ø1À º øfl c Œfl ±ÀÚ±ÀÈ ± ±Ò À1 ø Ú± º Œ ±ÀÈ Àfl È ± ±Ò Àª Û Ôfl ±øâ º ±1 ø ÛÂ Ó ŒÓ  ±S- ±Sœ fl fl øfl  ±Ú s øapple À ±1n Ó ±1 Û1± ±Ò ø ø ı øapple À º Û Ú1  ±S- ±SœÀ ø ıøˆ iß ±Ò ø ø À º Àfl Î Û±apple ±Ú1 Û1Ó fl ø1 Œ ıà ±Ò ø ±ÀÈ ± Œfl ÀÚÕfl yª Û1 [ ø ı ı± s]  ±S- ±Sœ fl À ŒÓ À ±fl 1 fl fl ±fl - ± Ó ±fl, ±fl -Œapple Î Ó ±fl ±1n Î ˇ±fl 1 Û1± ±Ò qøúøâ º Œ øó ± ŒÓ À ±Àfl ±Ò ø ø ı ±1y fl ø1øâ ŒÓ øó ± ŒÓ À ±Àfl Û ı«øˆ :Ó ±1 Û Ú ú1ì fl ø1øâ º ŒÓ À ±Àfl ÚÓ Ú :±Ú1 Δ ÀÓ Û ı«1 øˆ :Ó ±1 g ö± ÛÚ fl ø1øâ ±1n Û Ú Í Ú1 ı±à ı Œ ܱ fl ø1øâ º ø é fl Àfl øffl Œ ÌœÀfl ±Í ±Ó ø é ±Ô«œ fl Δ À Œfl ª ±S qàú±ó ±º øfl c ÀÈ ± Í Ú±Rfl Œ ÌœÓ Ú º Í Ú±Rfl ø é Ì ±1n ø fl ÀÚ Â ±S- ±Sœfl øsê ø ±À Û ø ı ±À1 ±1n  ±S1 Í Ú±Rfl :±Ú1 Œé SÓ ø é Àfl ø ıò± õ apple ±Ú fl À1º ø À Ó Í Ú±Rfl Œ Ìœ Œfl ±Í ± Δ À ø é ±Ô«œÀfl øffl, Œ ı±à ı  ±S- ±SœÀ ÀÔ Ü ø ıò± Û± º Û11 ±À ± Ú±1 Û1± Ó 1 õ ùü Î M 1 fl 1fl º õ. 10 Ó 1 Œfl ±ÚÀÈ ± Í Ú±Rfl øˆ Ú1 Û1Ó øˆ øm Úfl À1 i) :±Ú1 Í ÚÓ ø é ±Ô«œ1 Û ı«:±àú &1n Q Û Ì«ˆ ø fl ± Ì fl À1º ii) ø é Ì Δ À øsê Ô«Î æ ±ªÚ1 õ øsê ±º iii) Ê Ú ø é ±Ô«œ1 ømê ± œ ú øó ømê Δ À ŒÓ 1 :±Ú Í Ú1 øˆ øm º ø é fl ø ±À Û ± Û øú Œ Ìœ Œfl ±Í ±Ó øúê ˆ œ ±1n ÛXøÓ ı ª ±1 fl À1º ±À Û±Ú±À ±Àfl ±Ò fl º ± Û øú Œfl øó ± ı±  ±S- ±Sœ1 Δ ÀÓ ±Ò 1 ø ıfl ± fl ø1àâ ÀÚ Â ±S- ±SœÀ Œfl ÀÚapple À1 ±Ò 1 ø ıfl ± fl À1 Ó ±1 È ± Î apple ± 1Ì Ó Ó apple ±ø Ò1± í º ı±1 Ê Ú ø é Àfl Œ Ìœ1 Œ ı±î«ó øfl  ±Ú s ø ø øâ º ŒÓ 1 Î ÀV Δ À  ±S- ±Sœ1 Δ ÀÓ È ± ±Ò ø ±º s ı ª ±1 fl ø1  ±S- ±Sœ fl À ±Ò Œfl ±ª±ÀÓ ± ŒÓ ø ı ±ø1øâ º ŒÓ øòøâ Œ Œfl ±ÀÚ± ı± õ Ô ı±fl È ± Δfl ±1y fl ø1 ı ŒÚøfl Œ øó ± Â ±S 1±fl œà È ± ı±fl 23

Δfl ±1y fl ø1à, ŒÓ øó ± ø é Àfl ı±fl œ  ±S- ±Sœfl Œ ı±fl ÀÈ ±1 Δ ÀÓ Ûfl«Mê ±Ú È ± ı±fl fl í ıõ øapple À º øó fl 1 øˆ Ó 1Ó ø ı È ± ı±fl Œ ı±î«ó ø ± í º ŒÓ øó ± ø é Àfl ±Ò ÀÈ ±1 øapple Ûø1ªÓ«Ú fl ø1à ±1n øúê 1 Ù ± 1 Û1± apple È ± ı±fl Ó ±Ó À ± fl ø1à º Û Ú1 ŒÓ  ±S- ±Sœfl ø ø ı fl íà º Û ± È ± ı±fl Û Ú1 À ± fl 1±1 ø ÛÂ Ó ŒÓ  ±S- ±Sœ fl fl øòøâ Œ ±Ò ÀÈ ± ŒÓ À ±Àfl Œ fl ø1 ı ø ı ±À1 ŒÚøfl Œ øó ± Â ±S- ±Sœ fl À Œ fl ø1 ıõ ±øôl í, ŒÓ øó ± ø é Àfl ŒÓ À ±fl fl ±Ò ÀÈ ±1 Ú± øapple ıõ fl íà º Ú fl ø1 ı œ ± Œ ±Ò ÀÈ ±1 Œfl ª È ± Ú ıuó Ú± ± º Û11 Î apple ± 1ÌÀÈ ±1 Û1Ó øˆ øm fl ø1 Ó 1 õ ùüà ı±11 Î M 1 fl 1fl º Œfl ±ÀÚ ±Ò ÀÈ ± ±1y fl ø1øâ ±Ò ÀÈ ± ıï ˇ± ıõ øfl fl ø1øâ Œfl ÀÚÕfl ±Ò ÀÈ ± ıàú±ª± í Œ øó ± ø ı È ± ı±fl ø ± í, ŒÓ øó ± ø é fl 1±fl œà øfl fl ø1øâ ±Ò ø ıfl ± 1 Ú œ ÚÓ Œfl ±ÀÚ Œ ıøâ Õfl ø1 ̱ Œ ± ± øâ Œfl ±ÀÚ Â ±S- ±Sœfl fl fl Ô«Ú fl ø1øâ ø é Àfl ±1yøÌ1 Û1± Œ Õ Â ±S- ±Sœ ± fl ø1øâ ŒÚ ±À Û±Ú±1 ÀÚfl ª± øˆ :Ó ± ±øâ ŒÚ ÀÚ Ú œ Ú ˆ ± ± ŒÚ Œfl ±ÀÚ± È ± ±Ò ÚÓ 1 ±1 Û1± Œfl ±ª± ı± øfl Ó ± Û1 Û1± ÛøÏ ˇ Œfl ±ª±Ó Õfl ÀÈ ± Û Ôfl ŒÚ fl ± «ñ 3 ±Ó È ± ±Ò ±À º ÀÈ ± ±À Û±Ú±1 Œ ÌœÀfl ±Í ±Ó ı ª ±1 fl ø1 ı ±1n Ó Ó øapple ± Ò1ÀÌ ±À ± Ú± fl ø1 ıº ø Ó ± Ê Úœ 1n ŒÂ ±ª± œº Ó ± Û= Œ ÌœÓ ÛøÏ ˇø º Ó ± Œ ıøâ ı øò fl Ú±øÂ, øfl c Ó ± ˆ ± ±1n 1 ± ±øâ º fl À ±Àª Ó ± fl ˆ ± Û± øâ º øapple Ú ø Ó ±1 1 ø é Àfl Δfl øâ ñ ë ı±1 Ó È ± ø ıà ı È ± øapple ºí  ±S- ±Sœ fl À øòøâ, ë ı È ± øfl 1 fl ±1ÀÌ í ë ŒÓ ± ±À ±fl fl Úfl íñ ø é Àfl Δfl øâ º ëœó ± ±À ±Àfl fl À ± øapple ÀÓ ˆ ± fl ø1 ıõ Œ ܱ fl ø1 ı±º ÀÈ ± ıâ 11 Œ Ó ŒÓ ± ±À ±fl fl ı È ±ÀÈ ± øfl 1 ı±à ı Ê Ú± º ŒÓ øó ± ±Ò ÀÈ ±  ±S- ±Sœ1 ±Ê Ó Œ ±ª± fl ÀÔ± Ûfl ÔÚ1 Z±1± ı±øï ˇ Δ øâ º Œ Ó ø é Àfl ı È ±ÀÈ ± øfl 1 ı±à ı õ apple ±Ú fl 1± í ı Ó ±fl Œ ± ̱ fl ø1øâ º [ ±Ò ı± äàè ±1 Œ 1 ı±fl ] äàè ± Œfl ±ª±1 Û±Â Ó Ó Ó Î À~ fl 1± õ ùüà ı±1 Œ ±Ò± ±1n øfl  ±Ú fl ± «±ª œ ±Ó Ó Œ ±ª± º 24

1. Œfl ±ÚÀÈ ± ø1s ± Û øú Œ ıøâ ˆ ± Û± À ±1n øfl 2. ± Û øú ˆ ± À Û±ª± ø1sàè ±1 Δ ÀÓ øúê Àfl ø Ú±Mê fl 1fl ±1n ±Ú ø1s õ dó fl ø1 ı Ú øúò«±1ì fl 1fl º 3.  ±S- ±Sœfl ŒÓ ÀÚ ı Ú Œ ÌœÓ ±Ó 1± ı øapple ıº 4. apple Ó ø ıfl ä ı Ú øapple ıº Û11 fl ± «1 Û1± ± Û øú Û «À ıé Ì fl ø1 ı Œ Œ ÌœÀfl ±Í ±Ó  ±S- ±SœÀ apple œ ˆ ±Àª fl ± fl À1, ŒÓ À ±fl 1 øˆ Ó 1Ó ±apple ±Ú-õ apple ±Ú fl À1, ±1n ±Ó ø é fl 1 ˆ ø fl ± Δ ÀÂ Ê Ú ø ıò±õ apple ±Úfl ±1œº  ±S- ±SœÀ ŒÓ À ±fl 1 Ó œó øˆ :Ó ±fl ÚÓ Ú øˆ :Ó ±1 Δ ÀÓ À ± fl À1º ø À Ó ŒÓ À ±Àfl apple œ ˆ ±Àª fl ± fl À1, ±Ó ˆ ± ı1 ±apple ±Ú-õ apple ±Ú º  ±S- ±SœÀ Ûø1Àª Ó Ó Ó Î À~ fl 1± ô 1À ı±11 ±ÀÊ øapple øó fl À1º (i) ŒÓ À ±fl 1 Û ı«øˆ :Ó ±fl ÚÓ Ú Ûø1Àª 1 Δ ÀÓ Mê fl À1º (ii) ä1 Ú ˆ øó ÀÏ ˇº (iii) ÚÓ Ú ˆ ±ªÒ±1±1 ø1 ̱ Œ ± ± º (iv) Ê ÀÚ ±ÚÊ Úfl õ ùü Œ ±ÀÒº [Œfl ÃÓ ] (v) ŒÓ À ±Àfl ˆ ± Œ Û±ª± ø1s1 ø ı À ˆ ± ıfl [ø ı ±1 fl 1fl ]º fl À ±À ı±1 õ øsê ±1 é Δ À :±Ú1 Í Ú ±1n Œ ı±à ı øˆ ÚÀÈ ±fl Í Ú±Rfl (Constructivist) øˆ Ú Œ ı± ± º ø fl Ú ±1n ø é Ì1 Í Ú±Rfl øˆ Ú ø é Ì1 Í Ú±Rfl Ó N1 Û1Ó õ øó øá Ó º ±1 ÀÓ :±Ú ø é ±Ô«œ1 Û ı«:±ú1 Û1±À ø Ü º ø é ±Ô«œÀ ıó«±ú1 ˆ ± ıò±1±1 Δ ÀÓ ÚÓ Ú ˆ ±ªÒ±1±fl À ± fl ø1, ŒÓ À ±fl fl õ apple ±Ú fl 1± ±ø ± ı± fl ± «±ª œ1 Û1Ó øˆ øm fl ø1 øsê ˆ ±Àª øúê 1 :±Ú Í Ú fl À1º Í Ú±Rfl (Constructivism) Ó N Í Ú±Rfl Ó N Δ À fl apple «Ú ±1 λ ÛøM 18 øó fl ±1 ±1yøÌ1 È ±ø ±Ú apple ± «øúfl Œ ˆ ±øè ܱ øˆ Àfl ± (Giambattista Vico) Δ ÀÓ Ê øî ˇÓ º ıó«±ú Ó ø é ±1 apple «Ú ø ±À Û ±1 ø ıô øó øè À ø ıà Õfl  ÀÚ±ø ıapple Ê ± ø Û ±ÀÊ [1896-1940] ±1n 1±ø ±Ú ÀÚ±ø ıapple Œ ˆ ˆ ± À ±È ø [1896-1934] ø1 ̱1 Ù 1+À Ûº ø ıô Ó Í Ú±Rfl Ó N ø Û ±ÀÊ 1 :±ÚRfl ø ıfl ± 1 Û1Ó õ øó øá Ó, ±Ó Œfl ±ª± Δ À Œ :±Ú ø é ±Ô«œ fl À øsê ˆ ±Àª Í Ú fl À1, Ûø1Àª 1 Û1± ± 1Ì fl ø1 Ú º ëê ±øú ıõ ±í (coming to konws)-œè ± Δ À øˆ À ±Ê Ú1 fl õ øsê ± ø ÀÈ ± ø é ±Ô«œÀ ±ˆ fl 1± øˆ :Ó ± ±1n ø ı1ó À ±ÒÚ Û1Ó øˆ øm fl ø1 øï ˇ Î ÀÍ º ˆ ± À ±È ø À ± ±øê fl Í Ú1 Z±1± õ ˆ ±øªó Δ :±Rfl ø ıfl ± 1 Û1Ó fl ± fl ø1øâ, 25

ø ÀÈ ± ı ømê 1 ± ±øê fl ±apple ±Ú-õ apple ±Ú1 õ ˆ ±ªÓ Œ ±ª± Ûø1Àª 1 øˆ À ±Ê Ú1 Z±1± Œ ±ª± :±Ú Í Ú1 Û1Ó Œ ± øapple À º ÀÚ ± ±øê fl ±apple ±Ú-õ apple ±Ú Úœ ±1 Δ ÀÓ Œ ±ª± fl ± «, ø é fl 1 Δ ÀÓ Œ ±ª± ±apple ±Ú-õ apple ±Ú, ø ÛÓ - ±Ó ı± ±Ú1 Δ ÀÓ í ı Û±À1º Ó Ó Í Ú±Rfl Œ ÌœÀfl ±Í ±fl λ ±ø Ó fl ø1 ı Û1± øfl  ±Ú fl ± «±ª œ Δ À ñ Û1œé ±øˆ øm fl  ±S- ±Sœ fl À ı ømê Ó ˆ ±Àª øfl  ±Ú Û1œé ± Û±apple Ú fl À1 ±1n Ó ±1 ø ÛÂ Ó apple œ ˆ ±Àª Ù ±Ù ±À ± Ú± fl À1º õ fl ä fl ± «Â ±S- ±SœÀ õ fl ä1 ı±à ı È ± ø ı ı±ø ±1n õ fl ä Œ fl ø1 Œ ÌœÓ Ó ±fl Î Û ö± ÛÚ fl À1º Œé S Ò Ú Â ±S- ±SœÀ Œ ÌœÓ ±ˆ fl 1± Ò±1̱ ±1n ˆ ±ªÒ±1±1 ı±ô ª øˆ :Ó ± øapple À º Œ ÌœÀfl ±Í ±1 ±À ± Ú±1 Z±1± Œé S Ò Ú Ûiß fl 1± º Œ Ìœ1 ±À ± Ú± Œfl à ÀÈ ± Û1Ó Î À~ø Ó Œ ±ÀÈ À ı±1 ÛXøÓ Ó ı ª ±1 fl 1± º ÀÈ ± Δ ÀÂ Í Ú±Rfl ø fl Ú ÛXøÓ 1 ±È ± Ó Õfl &1n Q Û Ì«øapple º Û1Ó Î À~ø Ó Δ ıø Ü 1 ±Ò±1Ó Ó 1 õ ùü 1 Î M 1 øapple fl º õ. 11 Ó 1 Œfl ±ÚÀÈ ± Í Ú±Rfl øˆ Ú1 ôl «Ó Ú fl ]  ±S- ±SœÀ øúê 1 øˆ :Ó ±1 Ô«Î ø ± º ] ø é Ì1 Ù ±Ù 1 ±Úapple G øúò«±1ì ø é Ì õ øsê ±Ó Õfl Œ ıøâ &1n Q Û Ì«º ] ø é Àfl  ±S- ±Sœfl ø é Ì1 ı±à ı øúàapple«ú± øapple ±Ó Õfl ø ıò±à õ apple ±Ú fl ø1 ı ±À º ±À Û±Ú±1 Î M 1 ømê fl ±À1 øapple fl º Í Ú±Rfl Œ ÌœÀfl ±Í ±Ó,  ±S- ±SœÀ õ Ò±ÚÕfl apple œ ˆ ±Àª fl ± fl À1, íó ø é Ì ±1n :±Ú1 øsê ±1n apple À ±È ±1 ø ıøú º ±ø ±Ó õ ø Ó Œ ÌœÀfl ±Í ±Ó Œapple ± Ú± Û±, íó  ±S- ±SœÀ fl À fl ± «fl À1º ŒÓ ÀÚfl ª± Ûø1ø öøó Ó Û Ú1 Ú œ Ú1 Ù Ó ø é Ì Î æ ª ±1n  ±S- ±SœÀ õ Ò±ÚÕfl Û±Í Û øô1 Û1Ó øúˆ «1 fl À1º øfl c Í Ú±Rfl Œ ÌœÀfl ±Í ±Ó  ±S-  ±SœÀ Û1œé ± Û±apple Ú fl À1 ±1n øfl  ±Ú õ fl ä fl ± «fl À1º ŒÓ À ±Àfl fl ± À ı±1 ı ømê Ó ˆ ±Àª ±1y fl À1 ±1n ø ÛÂ Ó apple œ ˆ ±Àª Ù ±Ù ±À ± Ú± fl À1º ŒÓ À ±Àfl Œ ÌœÀfl ±Í ±1 ı±ø 1Õ Δ ı±ø  ±Ó Û «À ıé Ì fl À1 ı± ± ± Õ ± º ŒÓ À ±fl 1 Û «À ıé Ì È øfl 1 ±1 ø ÛÂ Ó apple œ ˆ ±Àª øúê 1 Û «À ıé Ì 1 ø ı À ±À ± Ú± fl À1º apple œ ±À ± Ú± fl &1n Q Û Ì«ˆ ø fl ± Ì fl À1º fl ± «±ª œ Ó fl«, Œ ıãøxfl Ì ±1n ø S1 Û1Ó øˆ øm fl ø1 øï ˇ Î ÀÍ º ø é Ì fl ± «1 Ú È ± Î apple ± 1Ìñ 26

ˆ ± ± 1±Ê œ, Ó Ô«Œ Ìœ ± Û±Í Û øô1 Û1± ı± Ú ÛÏ ˇ±1 ± œ1 Û1± È ± G fl º ø é ±Ô«œfl fl Ô±ø øú1 Δ ÀÓ Ô«Û Ì«ı±fl À ± fl ø1 ı ± ø ø ıõ fl fl º ÛXøÓ ±ÀÈ ± õ ÀÓ fl ı ømê À ±Ò±Ú fl ø1 ı ±ø ıº ŒÓ øó ± Â ±S- ±SœÀ Œ ÌœÓ GÀÈ ± Û Ì«fl ø1 Î Û ö± ÛÚ fl ø1 ıº ÀÈ ± ±À ± Ú± fl 1± í ıº  ±S- ±Sœ1 Í Ú Œfl à 1 ± Ú fl 1± í ıº ŒÂ apple (Paragraph) Ó Ê Ú ıú1 1Ê ± ø ±øâ º ø ı1 ømê ± œ Ê c ±øâ º fl À ± Ê càª Ó ±fl ˆ fl ø1øâ º ø ÀÓ Ó ±1 ±apple 1 ı±à ı õ øó øapple ÀÚ È ± ÚÓ Ú Ê c ÛøÍ ± øâ º øapple Ú± Ú 1±øÓ Û ª± ø ÀÈ ±Àª Laœ ˆ ± Û±øÓ ıõ ø ö1 fl ø1à º ø ø ± fl Ó ±1 Laœ í ıõ fl íà º ø ı Ï ˇ± ŒÏ fl œ ± ÛÓ œ ± ı± fl Œapple 1é œ ø ±À Û øú ı«± Ú fl ø1à º ˆ ±Ó ø fl À ± Ê c1 Δ ÀÓ ıg 1 øúø Ú± ı ª ±1 fl ø1 ıõ ±øôl í º [õ ÀÓ fl  ±S- ±Sœfl ±1 ø ÛÂ Ó ±1œÕfl ı±fl ø ø ıõ fl fl º] ±Ò ÀÈ ±1 Œ Ó Â ±S- ±Sœ fl fl øˆ Ú fl ø1 ıõ fl fl ±1n ŒÓ À ±fl 1 ±Ê Ó ±À ± Ú±1 Z±1± ±1 ø1s 1 ˆ ± øapple ıõ fl fl º ø é Àfl  ±S- ±Sœfl ı Ú øí fl fl À1 ±ÀÓ ± fl ø1 ı Û±À1º Œ Ó øfl  ±Ú Mê õ ùü Œ ±Òfl º  ±S- ±Sœ1 Û±1apple ø «Ó ± Û «À ıé Ì fl 1fl º ŒÓ À ±fl 1 øˆ Ó 1Ó ±1 Û±1apple ø «Ó ± ˆ ± ŒÓ fl õ ± fl 1fl º ±À Û±Ú±À ±Àfl é fl ø1à ÀÚ Œfl ÀÚÕfl  ±S- ±SœÀ :±Ú1 Í Ú fl À1 Í Ú±Rfl øˆ Ú1 Δ ıø Ü øapple Œfl ±ÀÚ± ı± Í Ú±Rfl Œ Ìœ Œfl ±Í ± Û «À ıé Ì fl À1 ŒÓ ÀôL ø Ó ± Ó 1 ıd Œapple ± Û± ıº  ±S- ±Sœ fl À øsê ˆ ±Àª ø é ÌÓ Ì fl À1º Ûø1Àª ÀÈ ± ÌÓ ±ølafl fl ± «±ª œ ø ıøú fl ±1n ø é ±Ô«œÀfl øffl ø é Àfl ø é Ì õ øsê ±1 ø ıò± õ apple ±Ú fl À1 íó  ±S- ±Sœ fl fl apple ±ø Q œ apple 1 øúø Ú±Õfl øsê ˆ ±Àª fl ± fl 1±1 ı±à ı λ ± õ apple ±Ú fl 1± º  ±S- ±SœÀ ± ıàï ˇ±ª± Ó ± Ó, ˆ ±ªÒ±1± ±øapple fl Ì fl 1± ±1n ij±ú øapple ± º  ±S- ±SœÀ øúê 1 øˆ :Ó ±1 Û1± Ô«apple ±ø Òø1 ı Û±À1º õ øsê ± Δ À fl &1n Q Û Ì«Î» Û±apple Úº 27

ø fl ÚÓ Õfl ø é ÌÓ Œ ıøâ &1n Q õ apple ±Ú fl ø1 ı ±À º Í Ú±Rfl ±Úapple G øúò«±1ì õ ø Ó Œ ÌœÀfl ±Í ±Ó ø é Ì ±1n ø fl Ú1 ôló, ø é Àfl  ±S- ±Sœfl õ ùü øfl  ±Ú øapple À, ±1n  ±S- ±SœÀ Œ À ı±11 qx Î M 1 øapple ı ı ø ± ± fl 1± º Œfl ª Û1œé ±1 Û1Ó øˆ øm fl ø1à ±Úapple G øúò«±1ì fl 1± Ú,  ±S- ±Sœ1 fl ± «À ı±1fl øú1œé Ì fl 1±, Œfl ÀÚÕfl ŒÓ À ±Àfl ˆ ± ı ø ıøú fl À1, Œfl ±ÀÚ± È ± ø ı Ó ± 1øÌ apple ±ø ÒÀ1 ±øapple º ±Úapple G øúò«±1ì1 øfl  ±Ú Œfl à À Ó Ó Î À~ fl 1± øapple ôlˆ «Mê fl À1º Œ Ãø fl ±À ± Ú± ø é Àfl Œ ı±î«ó È ± õ ùü ø ø Œ ø ı ÀÈ ±Ó ±À ± Ú± fl ø1 ıõ øapple ıº Œ øó ± ±À ± Ú±Ó ˆ ± í ı ŒÓ øó ± ø Ó ± ±Ú fl 1 Û±1apple ø «Ó ± øú1œé Ì fl ø1 ıº Ú1 ±Úø S fl ± «Ó  ±S- ±SœÀ ø ı 1 Ó Ûfl«Ôfl ± Ò±1̱ ±1n ˆ ± ıò±1± ı±ø Î ø ± ˆ ± fl ø1 í ıº  ±S- ±Sœ fl fl Ûø1Àª 1 Δ ÀÓ ˆ ± ı ø ıøú ı± ±ø ± Œfl à À À1 ı ª ±1 fl 1±Ó λ ± Œ ±À ±ª± º ø é Àfl  ±S- ±Sœ1 Û±1apple ø «Ó ± ø ê± fl Ú œ ±1n øú1œé Ìœ œ ı ª ±1 fl ø1 1é Ì fl ø1 1±À º ø é Àfl õ ±flƒ Û1œé ± Ú øá Ó fl À1  ±S- ±Sœ Û±Í 1 Û1Ó :±Ú Ê ±øú ıõ, Ó ±1 Û±Â Ó À ÚÓ Ú :±Ú apple ±ø apple À1º õ ± ø fl Ó ± (Relevance) ø é Ì-ø fl Ú õ øsê ±Ó Â ±S- ±Sœ fl À øúê Àfl øsê ˆ ±Àª øúà ±øê Ó fl 1± ı±à ı ŒÓ À ±Àfl ø é Ì1 Û1± ±Úμ Û± ±1n ø é Ì Œ ıøâ Ù õ º ŒÓ À ±Àfl Œ ÌœÓ Œfl ª qøúà Ú±Ô±Àfl º ø ôl± ±1n Œ ı±ò1 Û1Ó Œ ıøâ &1n Q ±À1± Û fl 1± º Í Ú±Rfl Œ ÌœÀfl ±Í ±Ó õ ÀÓ fl ı ømê À øúê Àfl ø é Ì fl ± «1 øsê ı ømê 1+À Û Ú ˆ ª fl À1º fl ±1Ì õ ÀÓ Àfl øúê 1 ˆ ± ıò±1±à1 ø é Ì ı ª ö±ó ø1 ̱ Œ ± ± º Œ ı±à ı  ±S- ±SœÀ ø ø Àfl Ó ±Ó øúê À1± ˆ ± Ô±Àfl º øó ± ˆ ± ıfl À ±Ú ± ±1 Û1 Û1± Ó Œ ÌœÀfl ±Í ±Ó À ı±1 Œ Û±ª± ± ŒÚ œ ± ıxó ± (limitations) Í Ú±Rfl ÚœøÓ 1 Z±1± Ûø1 ±ø Ó Œ Ìœ Œfl ±Í ±1 Í Ú1 ı±à ı ø é fl fl À ± Ô«ı±Ú í ı ŒÚ±ª±À1º Î Û Mê õ apple «fl 1 ø ı ÀÚ fl ± «yª Ú º øapple À ø é fl Î Û Mê Ó ± Ú±Ô±Àfl, fl ± «Ù õ Ú ±1n øapple ø é fl 1±fl œ ± Ô«ı±Ú øfl c  ±S fl øú ß ±Ú1, ŒÓ øó ± Í Ú±Rfl Œ Ìœ1 Œfl ±Í ±1 Î ÀV Ù ªÓ«œ Ú º 2.3 øˆ Ú 1 ±Ê 1 Ó Ú± øó øú È ± õ Ò±Ú øˆ Ú1 ±Ê 1 Ó Ú± fl ±À ± Ú± Ó Ó apple ±ø Ò1± í º 28

øúàapple «fl ø é fl Àfl øffl øˆ Ú ø é ±Ô«œÀfl øffl Í Ú±Rfl øˆ Ú Î ÀV ø é fl 1 Î ÀV ÀÓ õ ÀÓ fl ø é ±Ô«œÀ ø é ±Ô«œ1 ı œfl 1Ì Δ ÀÂ Û±Í À fl 1± fl «1 Z±1± ø fl ± õ Ò±Ú Î ÀV º ±Ó  ±S-  ±Sœfl :±Ú Í ÚÓ ± fl 1± º ø é Ì- ±Ó Œfl ª È ± ˆ ø ± ø é Àfl ø é ±1 ø é Ì fl ± «ŒÓ À ±fl 1 ø fl Ú1 ±À º ø é Àfl Ó Ô apple ±ø Ûø1Àª õ apple ±Ú fl À1 øúê Ò1ÀÌ Œ fl À1º ˆ ø ± ÒÀ1 ±1n  ±S Ó ±fl ± M ±1n ø é ±Ô«œÕ À ± œ ø é Ì ±Ó fl À1 Û «À ıé Ì, õ ùüà ±Ò± õ À ± º ±1n ı ± ±fl 1Ì1 Z±1± ø Àfl fl ± «Û±Í õ ùüà ı±1 Î M 1  ±S- ±SœÀ ø ıøˆ iß Œ ÌœÓ ˆ ± ı ø ıøú º Ú œ Ú fl ø1 ö fl 1± fl ± «Ó Ì ø é fl - ±S,  ±S-ø é fl fl À1 ±1n  ±S fl 1 ±Ê 1 ˆ ± ı1 ±apple ±Ú-õ apple ±Ú ÀÈ º Œ ± ±À ± 1 ±Ó fl Ûé œ Œ ± ±À ±  ±S- ±SœÀ ø é fl  ±S- ±SœÀ ø é Ú fl ± «±Ò ÀÈ,  ±S- ±SœÀ ıø ø é fl 1 ±1n Úœ ±1 Ó apple œ ˆ ±Àª fl À1 ±1n ımê Ó ± qàú ˆ ± ı ø ıøú fl À1 ø é Àfl ø ıò± õ apple ±Ú fl À1º ˆ ± -  ±S- ±Sœ1 ±Ê Ó Œfl ±ÀÚ±  ±S- ±Sœ fl À  ±S- ±SœÀ ı ømê Ó ˆ ±Àª ıó 1± Ò1Ì1 ˆ ± - ıó 1± Ú±Ô±Àfl, apple œ ±1n fl ± «fl À1 ±1n apple œ ˆ ±Àª ø é fl 1 ÀÓ fl À ± fl ± «ı ømê Ó ˆ ±Àª Ó ±1 ±À ± Ú± fl ø1 :±Ú, apple œ fl ± «ı fl À À ±ø Ó ± fl À1 Í Ú fl À1º Œ Ìœ1 ±Ó ±ÒœÚÓ ± fl Ô±Àfl Œ Ìœ1 Ûø1Àª Œ Ìœ1 Ûø1Àª ÌÓ ±ølafl º Ûø1Àª ±1n ø é ±Ô«œfl øúø ç ˆ ±Àª ÌÓ ±ølafl 1 ± õ ùü Œ ±Ò± ŒÓ À ±Àfl Œfl øó ± õ ùü õ ùü Œ ±Ò±1 ı±à ı õ ùü øò ıõ ø é ±Ô«œ fl fl ŒÚ±À ±ÀÒº ø é ±Ô«œ fl ø ıò± λ ±ø Ó fl 1± ±1n õ ùü Û± ıú± ıõ ŒÓ À ±fl fl È ± À ± øapple ± º õ fl ä ø é ±Ô«œ fl õ fl ä fl ± «1 ø é ±Ô«œÀ õ fl ä ı ømê Ó ˆ ±Àª ø é Àfl øapple ± Δ ÀÓ Ûø1ø Ó Ú ø é fl 1 ± fl À1 õ fl ä ø é ±Ô«œÀ fl À1º 29

2.4 Ê ±øú ŒÔ±ª± ˆ ± Œ ÌœÀfl ±Í ±1 Ûø1Àª Ó, Û Ì«ø é Ì ±1n ø fl Ú õ øsê ±  ±S, ø é fl ±1n ø ı - ıdfl ôlˆ Mê«fl ø1 ø é Ì ±1n ø fl Ú1 øˆ Ú Í Ú fl À1º õ ÀÓ fl øˆ ÚÀ1 Î Ûfl ±ø1ó ± ±1n œ ± ıxó ± ±À ±1n Œfl ±ÚÀÈ ± øˆ Ú ± ±1 õ À ±Ê Ú1 ı±à ı Î ÛÀ ± œ Ó ±1 Û1Ó øúˆ «1 fl À1º Ò ± ÀÈ ± ±ø ŒÓ ÀÚfl ª± Œfl È ± ±Ú øˆ Ú Û±À ±, Œ ÀÚñ ø é fl Œfl øffl, ø ı Œfl øffl, ø é ±Ô«œ Œfl øffl, fl ± «øˆ øm fl, ± Ô«øˆ øm fl ±1n Í Ú±Rfl øˆ Ú1 ø ı À ±À ± Ú± fl 1± í º õ ø Ó ø é fl Œfl øffl øˆ ÚÓ fl ± «±ª œ ø é fl fl Œfl f fl ø1 À1º Û±Í Sê õ dó, Œ ÌœÓ ±apple ±Ú-õ apple ±Ú ±1n ø é Ì-ø fl Ú1 õ øsê ±1 fl À ± øapple ø é Àfl øúò«±1ì fl À1º ø ı Œfl øffl øˆ ÚÓ ø ı ÀÓ Œ fl 1±, Û±Í Û øôó ôlˆ Mê«ø ı 1 Û±Í À ı±1 øúò«±ø1ó Ú ± œ ±5 fl 1± º ÀÈ ± øˆ ÚÓ Û±Í Sê 1 ø ı œ Œ fl ø1 ı ±À ı±à ı ö1 Û1Ó &1n Q øapple ±, ø é Ì1 Ù ±Ù fl õ ±Ò±Ú øapple ± Ú º ø é ±Ô«œ1 fl À ± øapple 1 ø ıfl ± Δ À ø é ±Ô«œ Œfl øffl øˆ Ú1 Î ÀV º øˆ Ú1 Î apple ± 1Ì Δ À fl ± «øˆ øm fl ø é Ì, ø ÀÈ ± ıó«±ú ıuó Ó Ì fl 1± Δ À º ± Ô«øˆ øm fl øˆ ÚÓ ± Ô«1 õ ±ø5 ı± ø é Ì Ù ±Ù fl øòfl õ ±Ò±Ú øapple ± º Í Ú±Rfl øˆ Ú1 ÀÓ Â ±S- ±SœÀ ø é ±Ô«œ ø ±À Û ø Ó ± 1 øúê 1 :±Ú Û ı«øˆ :Ó ±1 Û1Ó øˆ øm fl ø1 Í Ú fl À1 ±1n ÀÓ ø Ó ± ±ø1 Ù ± 1 ± ±øê fl Ûø1Àª 1 õ ˆ ±Àª± :±Ú Í Ú fl À1º õ fl ±11 øˆ ÚÓ ø ıò± õ apple ±Úfl ±1œ 1+À Û ø é Àfl &1n Q Û Ì«ˆ ø fl ± Ì fl À1º õ ÀÓ fl øˆ Ú 1 ı Ó ± ±1n apple ı«ó ± ±À º  ±S- ±Sœ1 õ À ±Ê Úœ Ó ± ±1n ø é Ì Ûø1Àª Ú ± œ ø é Àfl Î Û Mê øˆ Ú ø ı ±1 fl ø1 í ı ±À º 2.5 øó øú1œé Ì1 ı±à ı ±ø «Î M 1 õ. 1 Ûø1ø öøó 1 ±1n 2 õ. 2 Ûø1ø öøó 3 õ. 3 B õ. 4 A ±1n C õ. 5 b ±1n e õ. 6 i) ±1n ii) 30

õ. 8 A õ. 9 a, c, d, f ±1n g qx ±1n b, e ˆ õ. 10 (ii) õ. 11 B 2.6 øòfl Ê ±øú ıõ ø é ± õ ømê ø ıapple ± ±1n ø é Ì õ ̱ œ ñ ŒÎ fl ±. ŒÎ fl ±. «±. ø SêªÓ«œ ø é ± õ ømê ø ı:±ú1 Ò Úñ Ó œú ı1n ª± 2.7 Ò ± 1 Œ 1 Ú œ Úœ 1. ø ı Œfl øffl øˆ Ú ±1n ± Ô«øˆ øm fl øˆ Ú1 ±Ê Ó Ó Ú± fl 1fl º 2. ø é fl Œfl øffl øˆ Ú ±1n Í Ú±Rfl øˆ Ú1 ±Ê Ó Ó Ú± fl 1fl º 3. ø é ±Ô«œ Œfl øffl øˆ Ú1 ø ıò±à ı±1 øfl øfl ±1 œ ± ıxó ±À ı±1 øfl øfl 4. Í Ú±Rfl øˆ Ú1 ±Úapple G øúò«±1ì1 õ Ò±Ú õ fl ±1À ı±1 øfl øfl 31