ÅGµ %Cl í -Ø -ûªtéπ èπ h ÅGµ- %Cl Ææ -Ææu æj- - Ωh ÇJn-éπ- %-Cl ÇJn-é -Gµ- %Cl µ«- 1950 ü éπç ç* %Cl, ÅGµ- %Cl ÅØË Åç»- í Jhçî Ω. ÇJnéπ %Cl E (Growth), ÇJn-é -Gµ- %-Cl E (Development) æ u-ߪ - æ-ü - í úø -ûª Ø o, Ñ È çúõç-öàéà ËÍ y Ω Å n- -Ø o. ÅGµ- %Cl Åçõ æ Ó-í A (Progress) ÅØË Å Ωnç apple úøû Ω. ÇJn-é -Gµ- %-Cl apple ÇJnéπ %Cl äé𠵫í ç. ÇJn-é -Gµ- %Cl Åçõ ÇJnéπ, ƒ ->éπ, ƒçææ\%-aéπ, ƒçíé-aéπ Åç»- èπ Ææç ç-cµç* æ - ê éóù«applex ÅGµ- %Cl ƒcµçîªúøç. ÇJnéπ %Cl (Economic Growth) ñ«bߪ Çü -ߪ ç apple Â Ω -í -ü - %Cl Åçö«Ω. D Ω`-é - ç apple ñ«b-ߪ -ü ߪ Â Ω -í -ü E -éπ-úøí éì - ƒ-tûë ü Eo Ææh %Cl Åçö«Ω. ''ÇJn-éπ- %Cl ÅØË Æœn Ω- Á i v ævéàߪ ü y ÇJnéπ u Ææn apple Öû p-ü éπ ƒ Ωnuç  JT ÖûªpAh, Çü ߪ ç Â Ω -í --û áç. œ. ûìú Ó ''ÇJnéπ %Cl D Ω`-é v ævéàߪ. ÉC Ææh ñ«b-ߪ -ü ߪ ç. Á ûªhç ïø µ«, Ææh-Néπ ûª -ÆæJ Çü -ߪ ç apple Â Ω -í -ü Ææ hçc. ÂÆj Ø π ñ oö q ïø µ«â Ω -í -ü éπçõ Ææh-Néπ ñ«b-ߪ -ü ߪ Â Ω -í -ü áèπ \ Ö o- æ úø ÇJnéπ %Cl ÅØËC ƒüµ uç Å -ûª çc. ïø µ«â Ω -í -ü Í ô < Ææh-Néπ ñ«bߪ Çü ߪ Â Ω -í -ü Í ô ÇJnéπ %Cl ÖûªpAh ƒ Ωnuç  J-T- - æ púø ÇJnéπ %Cl à Ωp-úø -ûª çc. E a- -ÆœnA (Static) apple ÖûªpAh  J-TûË %Cl Åçö«Ω. ÇJn-é -Gµ- %Cl üë ç apple ñ«b-ߪ -ü -ߪ ç apple, ûª -ÆæJ Çü -ߪ ç apple Â Ω -í -ü - ûó ƒô ƒçíé-aéπ u - ƒn- æ - Ωyéπ Ω p, - Ω Íéö«ç- æ apple Ω p à Ωp-úÕûË ü Eo ÇJn-é -Gµ- %Cl Åçö«Ω. ÇJn-é -Gµ- %Cl ï Ω -í -ûª o Ææçü - Ωs ç apple üë ÇJnéπ u -Ææn apple éàçc æj-æœn-ûª éπe- œ- ƒh. 1) Çü ߪ uû u- ƒ éπ Ú- -úøç 2) Æœn Ωçí ûª -ÆæJ Çü -ߪ ç apple %Cl 3) Åéπ~- -Ææuûª, ÖüÓu-T-ûª apple Â Ω -í -ü 4) v æñ«@ v æ ù ƒn apple Â Ω -í -ü 5) ÖûªpAh æü l -ûª applex ƒçíé-aéπ, u - ƒn- æ - Ωyéπ Ω p ï Ω-í úøç  j ÅEo Åç» applex ïjíí ÅGµ- %-Cl E ÇJn-é -Gµ- %Cl Åçö«Ω. ÅGµ- %Cl - µ -Aéπ Å -Ææ- é èπ çú ƒ ->éπ @ - ç apple Â Ω -í -ü - æj-í ùàææ hçc. Åçõ ƒ ->éπ, ƒç œ éπ, ƒçææ\%-aéπ, Ææç ƒn- æ- Ω- Á i, ÇJnéπ Ω p- Ææ *-Ææ hç-ü -E -ߪ -á-ø - Ó E æ -ù éπn öã -Å-Gµ-v ƒ-ߪ æ-úõç-c. Á iíé œ. ûìú Ó -Å-Gµ-v ƒ-ߪ ç --v æé Ωç ÇJn-é -Gµ- %Cl æ - ê v ævéàߪ. DE apple ûªyjûª-í A %Cl, Ææç æü ÅÆæ- - -ûª %Cl, Ê ü Jéπ E Ω t- «çöà Åç» Öçö«. R-15-4-17
ÇJn-é -Gµ- %Cl é~ u v æñ«@ v æ ù ƒn E  çîªúøç ƒ ->éπ Ø uߪ ç Çüµ -E-éÃ-éπ- Ωù ÇJnéπ Ææyߪ ç Ú æ-éπûªyç ÇJnéπ Æœn Ωûªyç ÆæN t-rûª %Cl ÇJn-é -Gµ- %Cl Ææ *-éπ Ææ n ñ«bߪ ÖûªpAh ûª -ÆæJ Ææ n ñ«b-ßá -ûªpah ÆæçÍé~ ç ƒ ->éπ Ææ *-éπ Ææ n ñ«b-ßá -ûªpah (Gross National Production - GNP): äéπ Ææç -ûªq Ω é ç apple üë ç apple ûªßª -È j Ææ h-êæ- È \ö vü u-n- - èπ NüËQ Eéπ Ω Çü ߪ ç (áí - -ûª Cí ûª ) éπl- œûë Ææ n ñ«bߪ ÖûªpAh Ææ hçc. ñ«bߪ Çü -ߪ Eo E -éπúø/ Ææh / Æœn Ω/ Ç-üµ Ω Ææç -ûªq Ω üµ Ω applex éà\êæh ü Eo E -éπúø/ Æœn Ω üµ Ω applex ñ«bߪ Çü ߪ ç Åçö«Ω. üë ç apple Eï/ E -éπúø üµ Ω applex ñ«b-ߪ -ü ߪ Â Ω -í -ü ÅGµ- %-Cl í æj-í -ùà- ƒh Ω. E -éπúø üµ Ω applex ñ«bߪ Çü ߪ ç %Cl Í ô = ïø µ«%cl -Í ô ÅGµ- %Cl Ω p ü. E -éπúø üµ Ω applex ñ«bߪ Çü ߪ ç %Cl Í ô > ïø µ«%cl -Í ô ÅGµ- %Cl Ö oô x. E -éπúø üµ Ω applex ñ«bߪ Çü ߪ ç %Cl Í ô < ïø µ«%cl -Í ô ÅGµ %Cl ûªí _-ü. ÅGµ %Cl îáçü -ûª o üë» applex ÅEo ÅÆæ- - -ûª Öçúøí ÇJn-é -Gµ- %-Cl éà GNP %Cl Í ô æj-í -ù- - appleéà BÆæ -éó- úøç ÆæJé ü E d é (- æ-pa- - çí - í - Ωo, 1970) ÅØ o Ω. ûª -ÆæJ Ææ n ñ«b-ßá -ûªpah Ææ n ñ«b-ßá -ûªp-ahe ïø - µ«ûó µ«tç-îªí ûª -ÆæJ Ææ n ñ«b-ßá -ûªpah Ææ hçc. Eï ûª -ÆæJ Çü ߪ ç ü ÖûªpAh Â Ω -í -ü - ØË ÇJn-é -Gµ- %Cl éì - - çí æj-í -ùà- ƒh Ω. Eï ûª -ÆæJ Çü ߪ Â Ω -í -ü Í ô ïø µ«%cl Í ô éπçõ áèπ \- í Öçú L. é F Ñ Ææ *éπ äéπ Ææí ô vûª Ë. Åçü J Çü -ߪ äíé Nüµ çí Öçúø-éπ- Ú- îª a. @ ƒnߪ -  çîªéπ Ú îª a. DE Çüµ - Ωçí @ v æ ù ƒn E éì - ç. ÆæçÍé~ ç ÇJnéπ v Ïߪ Ææ q/ ÆæçÍé~ ü % œd apple Ææ h-êæ- NE-ßÁ -í ç apple Â Ω -í -ü - ÇJn-é -Gµ- %Cl Åçö«Ω. Ææ h-êæ- v æ - æ applex ÅGµ- %Cl x µ Aéπ v Ïߪ -Ææ q apple îëa Ææ Æœn Ω D Ω`-é %Cl ØË ÇJn-é -Gµ- %Cl í äèπ Ø, Jîª- fææø ûál ƒ Ω.
uèπ h ÆæçÍé~ ç  çî çõ uèπ h ÅGµ- Ω -îª Gµ oçí Öçö«. é öàd uèπ h ÆæçÍé~ Ææ *éπ ûªßª -KéÀ Åçü Jéà äíé µ«jû (weightage) É y ç. Çü ߪ æç œ-ùã apple Ææ - ûªyç èπ çú ÇJnéπ ÆæçÍé~ ç  J-TØ ÇJn-é -Gµ- %Cl ïj-tç-ü E îá æp ç. ƒ ->éπ Ææ *-éπ ÅGµ- %-Cl éà é -Lq v ƒü -N éπ Å -Ææ- - ƒ ->éπ Ææ *-éπ Åçö«Ω. ÉN - -Gµ- %-Cl éà v ƒüµ uç É ƒh. 1979 apple œ«é q, Æ ZôØ éàçc v ƒü -N éπ Å -Ææ- - èπ Ç Ω ƒ ->éπ Ææ *éπ í Jhç-î Ω. ÅN: Å ûë Ñ Ææ *-éπ Çüµ - Ωçí Ö túõ Ææ -< EJtç-îªúøç éπ æ dç. - -Gµ- %Cl Ææ *-éπ µ Aéπ @ v æ ù Ææ -< (Physical Quality of Life Index - PQLI): v ƒü -N éπ Å -Ææ- Ææ *éπ Ç Óí uç Çߪ -v æ- ùç Nü u Åéπ~- -Ææuûª Ç æ Ωç ûª -ÆæJ é u -K FöÀ Ææ Ω- æ P Ÿ- - Ω-ù«Í ô, û í -F Ω Åçü - «-ô apple Ö o ïø µûªç ƒj- Ÿü l uç P Ÿ- - Ω-ù«Í ô ƒj- Ÿü l uç Åçü - «-ô apple Ö o ïø µûªç í % æ«- -ÆæA 1979 apple Á JÆˇ Ñ Ææ *éπ v æa ƒcçî Ω. PQLI E tùç éóææç 1) P Ÿ- - Ω-ù«2) Çߪ -v æ- ùç 3) Åéπ~- -Ææuûª ÅØË Åç» æj-í -ù- - appleéà BÆæ -èπ ç-ö«ω. Ñ úø Åç»- èπ (0-100) N - É*a Ñ úõçöà Ææí ô Ææ *-éπ PQLI Åçö«Ω. Ñ Ææ < ƒ ->éπ, ÇJnéπ u Ææn E t-ùç apple îëa Ω p- Ê Ì\- ü. ÅçûË-é -èπ çú ÉC Á ûªhç v Ïߪ -Ææ q èπÿú éì - ü. ÅGµ- %Cl Ææ < (Human Development Index - HDI): æ«- Ö æ«é ( ƒéà- ƒnø ) Ø ßª -éπ-ûªyç apple 1990 apple UNDP ûª Á ü öà ÅGµ- %Cl E Ë-C-éπ apple Ñ Ææ *éπ v æ Ë- - -öàdçc. HDI Ææ *éπ E tùç: 3 Åç» ÅGµ- %Cl Ææí -ô - -Gµ- %Cl Ææ *éπ éì -Ææ hçc. Åç ç Ææ -< 1. D Ω`-é Ç Ó-í u-@- ç Çߪ - lߪ ç 2. æj-ñ«c ç ßÁ -ï Åéπ~- -Ææuûª Í ô, Nü u- Ωç-í ç apple Ö túõ Ææ n Nü u- Ω n Á ü E æpah 3. Ö oûª @ v æ ùç ûª -ÆæJ Ææ n üëqߪ ÖûªpAh
 j úø Åç» applex äéó\ Åç»-EéÀ äéó\ Ææ *éπ ûªßª Ω îëæœ í J æe, éπe æe N - É ƒh Ω. Ææ *-éπ í J æeç éπe æeç 1. Çߪ lߪ ç 85 25 2. ßÁ -ï Åéπ~- -Ææuûª Í ô 100 0 3. Ææ n Á ü E æpah 100 0 4. ûª -ÆæJ Ææ n üëqߪ ÖûªpAh (PPP) 40,000 US$ 100 US$ PPP -Åç-õ éì -íó éàh Ææ - ûª.  j Åç»- èπ 0 1 üµ u N - É ƒh Ω. ûª yûª Ñ éàçc Ææ vûªç ü y ÅçîªØ Ë ƒh Ω. Ææh-Néπ N éπe æe N Åç Ææ *éπ = í J æe N éπe æe N  j úø Åç» Çüµ - Ωçí Ææ *-éπ ƒüµ - Ωù Ææí ô N ÅGµ- %Cl Ææ *-éπí éà\- ƒh Ω. Å ûë Ñ Ææ *-éπ apple Ææ n ñ«bߪ ÖûªpAhéÀ ƒn ç éπ- Ú- úøç x ƒç œ éπ, ï-éãߪ, Lçí ÅÆæ- - -ûª- èπ v ƒ êuç É y- -ü E îá æp- îª a. Lçí ÅÆæ- - ûª Ææ *éπ (Gender Inequality Index): 1995 - -Gµ- %Cl E Ë-Céπ È çúø Lçí Ææ *éπ v æ Ë Â öàdçc. 1. Lçí Ææç çüµ ÅGµ- %Cl Ææ *éπ (Gender Related Development Index GDI) 2. Lçí ƒcµ-é - Ωûª Ææ *éπ (Gender Empowerment Measure GEM) HDI apple BÆæ -èπ o Çߪ - lߪ ç, Nü u Ææç ƒ-ü, Çü ߪ ç Çüµ - Ωçí éìlîë v æߪ -û oeo Lçí Ææç çüµ Ææ < ÅGµ %Cl îëæœçc. ÅGµ- %Cl Ææ <E Lçí ÅÆæ- - -ûªyç apple Ææ Ω l- «ô îë ƒh Ω. HDI apple Lçí ÅÆæ- - -ûª áèπ \- í Öçõ Lçí Ææç çüµ Ææ < HDI Ææ < éπçõ ûªèπ \- í Öçô çc. HDI, Lçí Ææç çüµ ÅGµ- %Cl Ææ *-éπèπ üµ u ûëú ÅCµ-éπçí Öçõ ÅÆæ- - -ûª áèπ \- í Ö oô x ûá - æ -ûª çc. Lçí ƒcµ-é Ω éì - ç (GEM): ÉC ÇJnéπ, ï-éãߪ @N-ûªç apple Æ Y µ«í - ƒy uç á «ÖçüÓ ûá - æ -ûª çc. GEM ÅØËC ï-éãߪ, ÇJnéπ Åç» applex Æ Y ƒ Ô_- úøç, ÇJnéπ - Ω -  j Æ Y æô d (Çü ߪ ûëú ) ÅØË Åç»-  j ü % œd ƒj-ææ hçc. ƒ ->éπ v æí A Ææ *éπ (Social Progress Index): äéπ üë ç ûª Ω ƒ ->éπ, æ u- - Ωù Å -Ææ- - B Ωa-ú -EéÀ ÅçCçîË ÊÆ - ƒ ->éπ v æí A Ææ *éπ éì Ææ hçc. éπfææ Å -Ææ-, ÆæçÍé~ ç, ÅGµ- %Cl îª Ê Å -é -» «çöà 54 Åç» Çüµ - Ωçí Ææ ï ÆæçÍé~- Eo ÅçîªØ Ë ƒh Ω.
ÇJnéπ %Cl ÇJn-é -Gµ- %Cl ûëú ÇJnéπ %Cl ÇJn-é -Gµ- %Cl 1. Ææ h-êæ- Â Ω -í -ü - ûá - æ -ûª çc. Åçõ 1. ÇJn-é -Gµ- %Cl üë ç apple ÇJnéπ %Cl ûó ƒô ÆæhNéπ Ææ n ñ«bߪ Öûªp--Ah apple Â Ω -í -ü - u ƒn æ Ωyéπ, Ææç ƒn-í ûª ƒç œ éπ, ÇJnéπ Ω p- ûá æ ûª çc. ûá - æ -ûª çc. 2. ÉC àéπ- ê v ævéàߪ 2. ÉC æ - -ê- Á içc. 3. æj- -ù«--ûªtéπ (Quantitative) Ω p- 3. æj- -ù«-ûªtéπ Åç»- ûó ƒô í ù«-ûªtéπ ûá æ -ûª çc. (Qualitative) Ω p ûá - æ -ûª çc. 4. v æ µº ûªy ñappleéπuç Åçûªí Å -Ææ Ωç ü. 5. ÉC ƒçíé-aéπ Ω p ûáææ hçc. 6. Ææy p é «-EéÀ îáçcçc. 7. ÅGµ %Cl îáçc üë»- èπ Ææç çüµ ç Ö o Åç ç. 8. ÉC Ææçèπ -*ûª (Narrow) µ«. Íé ç Çü ߪ ç/ ÖûªpAh Â Ω -í -ü - vûª Ë ûá æ ûª çc. 9. ÇJnéπ %Cl ûó ƒ ->éπ Ω p ƒüµ uç é îª a/ é éπ Ú îª a. 10. DEo J{éπ %Cl -Í ô ü y éà\ ƒh Ω. 11. ÉC %Cl ïj-tûë Ê ü -Jéπç ûªí _-ûª ç-ü E ûá æ ûª çc (Trickle down theory). DEo ƒçv æ-ü ߪ Å Ωn-»ÆæYç - æ- Ω -Ææ hçc. 4. v æ µº ûªy ñappleéπuç Å -Ææ Ωç. 5. v æñ«@ v æ -ùç apple Ω p ûáææ hçc. 6. D Ω`-é - «-EéÀ îáçcçc. 7. ÅGµ %Cl îáçü -ûª o üë»- èπ Ææç ç-cµç-*çc. 8. ÉC N»- - Á i (Broad) µ«. ÇJnéπ u -Ææn- applee ÅEo Åç» applex Ω p ûá - æ -ûª çc. 9. ÉC ûª æp-e-ææ-jí ƒ ->éπ Ω p ûáææ hçc. 10. DE apple Ê ü Jéπç ûªí _-ü, - Ω %Cl, @ - - ƒn Â Ω -í -ü «çöà Åç»- ç-ö«. 11. Ê ü J-é Eo ûªt_êæh %Cl Â Ω -í -ûª ç-ü E ûá æ ûª çc. ÉC Çüµ -Eéπ Å Ωn-»-ÆæYç apple êu µ«. Ω-îª -ûª : -ü Ææ-J -ñ ç-ü