VIỆN KHOA HỌC

Bản ghi

1 NGHIÊN CỨU ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI VÀ GIẢI PHẪU LOÀI HÀ THỦ Ô ĐỎ (Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson) Ở VIỆT NAM PHẠM THANH HUYỀN, NGUYỄN QUỲNH NGA, PHAN VĂN TRƢỞNG, HOÀNG VĂN TOÁN, NGUYỄN XUÂN NAM Viện Dược liệu PHẠM THỊ NGỌC, PHẠM THỊ VÂN ANH Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội Hà thủ ô đỏ (Fallopia multilflora (Thunb.) Haralds.) thuộc họ Rau răm (Polygonaceae) - là cây thuốc đã đƣợc sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền của nhiều nƣớc trên thế giới cũng nhƣ ở Việt Nam. Rễ củ của Hà thủ ô đỏ đƣợc dùng để chữa các bệnh nhƣ thận suy, gan yếu, thần kinh suy nhƣợc, sốt rét kinh niên, giúp làm đen râu tóc, bổ máu... Do có giá trị sử dụng và giá trị kinh tế cao nên Hà thủ ô đỏ đã bị khai thác liên tục trong nhiều năm dẫn đến nguồn Hà thủ ô đỏ bị giảm sút nghiêm trọng. Đồng thời nạn phá rừng khiến cho môi trƣờng sống bị thu hẹp đã khiến Hà thủ ô đỏ đƣợc đƣa vào Sách Đỏ năm 1996 và 2007 để hạn chế khai thác và có biện pháp bảo tồn thích hợp [2, 3, 5, 8]. Theo quan điểm phân loại của Li và cs (2003) loài Fallopia multiflora đƣợc phân ra 4 thứ gồm: var. multiflora, var. hypoleuca, var. angulata và var. ciliinervis [10]. Các nghiên cứu về thành phần hóa học đã cho thấy hàm lƣợng các hoạt chất nhƣ stilbene, emodin physcion, chrysophanol và rhein ở những thứ khác nhau là khác nhau [9, 13]. Trong Thực vật chí Việt Nam (2007), tác giả Nguyễn Thị Đỏ đã mô tả loài Hà thủ ô đỏ ( (Thunb.) Haraldson) nhƣng không đề cập tới các thứ của loài này. Thêm vào đó, những đặc điểm giải phẫu của loài này cũng chƣa đƣợc nghiên cứu toàn diện. Chính vì vậy, để có đầy đủ các dẫn liệu khoa học phục vụ công tác bảo tồn và phát triển loài cây thuốc quý này, chúng tôi tiến hành nghiên cứu đặc điểm hình thái và giải phẫu loài Hà thủ ô đỏ - Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson ở Việt Nam. I. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 1. Đối tƣợng nghiên cứu Loài Hà thủ ô đỏ có tên khoa học là Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson. Mẫu nghiên cứu là các mẫu Hà thủ ô đỏ thu thập ngoài tự nhiên và trồng tại các địa điểm khác nhau. 2. Phƣơng pháp nghiên cứu Sử dụng phƣơng pháp so sánh hình thái, đối chiếu khóa phân loại và các bản mô tả trong các thực vật chí để xác định tên khoa học của các mẫu Hà thủ ô đỏ [7]. Nghiên cứu giải phẫu lá, thân và rễ theo Nguyễn Bá (2007) và Nguyễn Viết Thân (2003) [1, 6]. II. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 1. Thu thập mẫu và thẩm định tên khoa học Trong quá trình thực hiện từ 2012 đến 2015, đã thu đƣợc 37 mẫu Hà thủ ô đỏ ở 10 địa điểm khác nhau thuộc 8 tỉnh /thành phố bao gồm Hà Nội, Hƣng Yên, Vĩnh Phúc, Thái Nguyên, Hà Giang, Sơn La, Lai Châu và Lào Cai. Toàn bộ các mẫu thu thập đƣợc làm tiêu bản và sử dụng 166

2 làm nguyên liệu nghiên cứu đặc điểm hình thái và giải phẫu. Các tiêu bản đƣợc lƣu tại phòng tiêu bản Khoa Tài nguyên dƣợc liệu, Viện Dƣợc liệu (NIMM). Phân tích, đối chiếu các mẫu thu đƣợc với khóa phân loại và bản mô tả chi Fallopia trong Thực vật chí Trung Quốc (2011) [10, 11, 12] và Thực vật chí Việt Nam (2007) [4], chúng tôi xác định các mẫu thu đƣợc có tên khoa học là Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson. Căn cứ theo bản mô tả và khóa phân loại các thứ của loài (Thunb.) Haraldson của Li và cộng sự (2003) [10], đã xác định đƣợc ở Việt Nam loài (Thunb.) Haraldson hiện có 3 thứ gồm: var. multiflora (Thunb.) Haraldson; F. mutiflora var. angulata (S.Y. Liu) H. J. Yan, Z. J. Fang & S. X. Yu và var. ciliinervis (Nakai) Yonek. & H.Ohashi. Kết quả thẩm định tên khoa học đƣợc trình bày ở bảng dƣới đây: Bảng 1 Thống kê các mẫu thu thập và kết quả thẩm định tên khoa học Kí Số lƣợng STT Địa điểm hiệu mẫu Ngày thu Taxon 1 VP Tam Đảo, Vĩnh Phúc 3 07/03/2014 var. angulata 2 HG1 Đồng Văn, Hà Giang 4 14/11/2012 var. multiflora 3 LC1 Sa Pa, Lào Cai 3 26/02/2014 var. multiflora 4 LC Sìn Hồ, Lai Châu 3 20/03/2014 var. multiflora 5 TN Phú Lƣơng, Thái Nguyên 3 21/03/2014 var. multiflora 6 HN Thanh Trì, Hà Nội 3 14/02/2014 var. multiflora 7 HY Văn Lâm, Hƣng Yên 5 20/11/2012 var. multiflora 8 SL Mộc Châu, Sơn La 4 07/04/2014 var. ciliinervis 9 LC2 Sa Pa, Lào Cai 4 17/10/2014 var. ciliinervis 10 HG2 Xín Mần, Hà Giang 5 17/04/2015 var. ciliinervis 2. Mô tả đặc điểm hình thái Qua phân tích đặc điểm hình thái các mẫu thu đƣợc, chúng tôi có những mô tả cho loài F. multiflora (Thunb.) Haraldson ở Việt Nam nhƣ sau: 2.1. Đặc điểm hình thái chung Thân thảo, sống lâu năm, thân leo quấn, gốc hóa gỗ; phân nhánh nhiều, nhánh vuông hoặc tròn, có các đƣờng khía dọc thân, trên các đƣờng khía có thể có gai thịt. Rễ phình to dạng củ, nhiều hình dạng khác nhau, vỏ xù xì, màu vàng nâu đến nâu đỏ. Lá mọc cách có cuống, dài 2-4 cm; phiến lá hình trứng hay mũi mác, kích thƣớc 5-8 x 3-4 cm, mỏng, có màu xanh hoặc màu đỏ tía; hệ gân hình mạng, nổi rõ ở mặt dƣới lá, gân từ đáy 3, có 2-4 cặp gân phụ; 2 mặt nhẵn hoặc có gai thịt ở gân lá, gai thịt rất nhỏ, dài từ 0,1-0,15 mm; mép lá nguyên, chóp nhọn hoặc chóp thuôn nhọn, gốc hình tim. Bẹ chìa dạng màng, mỏng, dài 3-5 mm, không lông. Cụm hoa dạng chùy, dài cm, mọc ở đỉnh cành hoặc nách lá; phân nhánh nhiều; hoa nhiều xếp thƣa. Lá bắc dạng trứng-tam giác, đầu nhọn, trong mỗi lá bắc có 2-4 hoa. Hoa đều, lƣỡng tính, màu trắng hoặc lục nhạt, cuống mảnh, dài 2-3 mm. Bao hoa 5, không bằng nhau, hơi dính nhau ở gốc, xếp 2 vòng, 3 mảnh phía ngoài lớn hơn, trên lƣng có cánh, thời kì quả to lên, gần nhƣ hình tròn, đƣờng kính 6-7 mm. Nhị 8, xếp 2 vòng; 3 nhị vòng trong chín trƣớc, chỉ nhị dài hơn, bao phấn nhỏ hơn; 5 nhị vòng ngoài có chỉ nhị ngắn hơn, bao phấn lớn hơn; bao phấn đính lƣng, 2 ô, hƣớng trong, mở theo khe dọc. Bầu trên, dạng trứng 3 cạnh; vòi nhụy 3, rất ngắn; đầu nhụy dạng đầu. Quả bế, màu nâu đen, hình chóp 3 cạnh, nhẵn bóng, đƣợc bao trong bao hoa đồng trƣởng dạng cánh. 167

3 Hình 1: Cây Hà thủ ô đỏ mang hoa Hình 2: Các dạng củ và lát cắt của Hà thủ ô đỏ Hình 3: Các dạng lá của Hà thủ ô đỏ Hình 4: Cụm hoa dạng chùy Hình 5: Lá bắc dạng tam giác. Trong mỗi lá bắc có từ 2-4 hoa Hình 6: Hoa lƣỡng tính Hình 7: Nhị hoa (1)-nhị vòng trong (2)-nhị vòng ngoài Hình 8: Bộ nhụy Hình 9: Quả với bao hoa đồng trƣởng Hình 10: Quả (ảnh: 1 - Phạm Thanh Huyền; Phạm Thị Ngọc) 168

4 2.2. Đặc điểm phân biệt các thứ của loài (Thunb.) Haraldson - Thứ var. multiflora bao gồm các mẫu HY, HN, LC1, LC, TN và HG1 có các đặc điểm hình thái nhƣ: Thiết diện thân tròn; thân và gân lá nhẵn, không có gai thịt. - Thứ var. ciliinervis bao gồm các mẫu: SL, LC2 và HG2. Các mẫu này có chung các đặc điểm phân loại nhƣ thiết diện thân tròn, thân nhẵn không có gai thịt, có gai thịt ở gân lá mặt dƣới (SL) hoặc gân lá ở cả hai mặt (LC2; HG2), gai thịt dài từ 0,1-0,15mm. Trên các gờ dọc thân cũng có thể có gai thịt. - Thứ var. angulata có mẫu VP, có đặc điểm khác biệt với các mẫu còn lại ở thiết diện nhánh hình vuông, hoặc hình đa giác (tùy thuộc vào vị trí của thân); gân lá nhẵn. So sánh đặc điểm hình thái giữa các thứ của loài (Thunb.) Harald. Thứ Đặc điểm Bề mặt thân Thiết diện thân Gân lá Bảng 2 var. angulata var. multiflora var. ciliinervis (ảnh: Phạm Thị Ngọc) Từ các đặc điểm khác nhau giữa các thứ, căn cứ vào khóa định loại của Li & cs (2003), chúng tôi xây dựng khóa định loại dƣới loài của (Thunb.) Haraldson ở Việt Nam nhƣ sau: Nhánh non dạng vuông... var. angulata Nhánh non dạng tròn: Gân lá nhẵn... var. multiflora Gân lá mặt dƣới có gai thịt var. ciliinervis 2.3. Đặc điểm giải phẫu Đặc điểm chung a. Thân Thân sơ cấp: Mặt cắt hình tròn hoặc gần tròn, từ ngoài vào có: 1 - Lớp biểu bì gồm 1 hàng tế bào ngoài cùng và đƣợc bao phủ bởi một lớp cutin. 2 - Mô mềm vỏ gồm 8-10 hàng tế bào, các tế bào nhiều hình dạng và kích thƣớc khác nhau. 3 - Mô cứng (sợi) gồm 5-8 hàng tế bào tạo thành vòng liên tục bao quanh bó mạch. 4 - Phloem nằm ngay dƣới lớp mô cứng và bao quanh 169

5 xylem. 5 - Xylem tạo thành các bó mạch chồng chất hở. 6 - Mô mềm ruột gồm các tế bào nhiều hình dạng và kích thƣớc khác nhau. Thân thứ cấp: So với thân sơ cấp thì thân thứ cấp của Hà thủ ô đỏ có một số đặc điểm khác biệt nhƣ sau: Thay thế lớp biểu bì là chu bì (bần) - 1, gồm 2-3 lớp tế bào có màu nâu; 2 - tầng sinh bần gồm 2-3 lớp tế bào hình chữ nhật dẹt. 3 - Mô mềm vỏ có sự xuất hiện của nhiều tinh thể canxi oxalat hình cầu gai. Có sự phân hóa phloem thứ cấp phía ngoài - 5 và xylem thứ cấp phía trong - 6. Sự phát triển của tia ruột - 7 làm phân chia các bó mạch và mô cứng - 4 thành các dải trong đó đám mô cứng ở ngoài, phloem ở giữa và xylem ở trong. Các tinh thể canxi oxalat cũng có trong các tia ruột nhƣng kích thƣớc nhỏ hơn. Hình 11: Giải phẫu thân sơ cấp HTO đỏ (ảnh: P.T. Vân Anh) Hình 12: Giải phẫu thân thứ cấp HTO đỏ (ảnh: P.T. Vân Anh) Hình 13: Giải phẫu lá HTO đỏ (ảnh: Phạm Thị Ngọc) b. Lá Phần gân lá: Gân lá lồi lên ở cả hai mặt, mặt trên lồi ít hoặc nhiều, gân mặt dƣới hơi vuông. Từ ngoài vào ta thấy: 1,6 - Biểu bì trên và biểu bì dƣới gồm 1 lớp tế bào xếp sát nhau, tế bào biểu bì mặt trên có kích thƣớc lớn hơn tế bào biểu bì mặt dƣới, có lớp cutin mỏng bao quanh biểu bì; 2,5 - Mô dày, gồm các tế bào dày lên ở góc; Trung tâm của gân chính gồm có 2 bó mạch xếp riêng rẽ, 3 - Mạch xylem là các đƣờng dày hình xoắn; 4 - Phloem gồm các tế bào xếp chồng lên nhau và bao quanh xylem. Ngoài ra còn có mô mềm với các tế bào nhiều hình dạng và kích thƣớc khác nhau, có các khoảng gian bào nhỏ giữa các tế bào. Phần phiến lá: 7, 10 - Biểu bì trên và biểu bì dƣới tƣơng tự nhƣ phần gân lá; 8 - Mô giậu gồm các tế bào thuôn dài, xếp thành một hàng nằm ngay dƣới lớp biểu bì trên; 9 - Mô xốp gồm các tế bào nhiều hình dạng và sắp xếp lộn xộn, nằm giữa mô giậu và lớp biểu bì dƣới. Xen giữa mô xốp rải rác có các tinh thể canxi oxalat hình cầu gai. c. Rễ Mặt cắt hình tròn hoặc gần tròn. Từ ngoài vào trong gồm có: 1 - Lớp bần gồm 3-4 hàng tế bào màng dày; 2 - Mô mềm vỏ phát triển, gồm từ 8-15 lớp tế bào có thành mỏng và nhiều hình dạng, kích thƣớc khác nhau; 4 - Các bó phloem nằm riêng lẻ hoặc chụm lại với nhau trong mô mềm vỏ; 5 - Xylem gồm các tế bào xếp sát nhau chạy vào đến tâm. Tia ruột chạy từ tâm, cắt xylem thành từng đám tạo thành hình nan quạt. 3 - Các tinh thể calxi oxalat phân bố rải rác ở mô mềm vỏ và ở tia ruột. Hình 14: Giải phẫu rễ HTO đỏ (ảnh: P.T.Vân Anh) 170

6 Đặc điểm khác nhau Đặc điểm giải phẫu giữa các thứ của loài có sự khác nhau ở đặc điểm giải phẫu lá, cụ thể đƣợc phân tích ở bảng sau: Thứ Đặc điểm So sánh đặc điểm giải phẫu lá giữa các thứ của loài Fallopia multiflora var. angulata var. multiflora var. ciliinervis Bảng 3 Hình dạng lát cắt ngang lá Biểu bì có gai thịt hoặc không Biểu bì không có gai thịt Biểu bì có gai thịt chỉ ở mặt dƣới hoặc cả hai mặt Mấu lồi gân lá mặt trên III. KẾT LUẬN Gồm 5-8 lớp tế bào Gồm 2-4 lớp tế bào Gồm 5-8 lớp tế bào (ảnh: P. T. Vân Anh) Qua nghiên cứu trên 37 mẫu Hà thủ ô đỏ - Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson thu tại 10 địa điểm thuộc 8 tỉnh thành gồm: Hà Giang, Lào Cai, Sơn La, Lai Châu, Thái Nguyên, Hà Nội, Hƣng Yên, Vĩnh Phúc, chúng tôi thu đƣợc những kết quả nhƣ sau: Đã xác định đƣợc ở Việt Nam hiện có 3 thứ của loài Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson gồm: var. multiflora (Thunb.) Haraldson; F. mutiflora var. angulata (S.Y. Liu) H. J. Yan, Z. J. Fang & S. X. Yu và var. ciliinervis (Nakai) Yonek. & H.Ohashi. Đồng thời đã xây dựng đƣợc khóa phân loại cho các thứ của loài này ở Việt Nam. Đã mô tả đƣợc chi tiết đặc điểm hình thái loài Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson và các thứ ( var. multiflora, var. angulata, và var. ciliinervis) của loài, cùng với đặc điểm giải phẫu các bộ phận rễ, thân, lá. Kết quả thu đƣợc là những dẫn liệu bổ sung cho các tài liệu trong nƣớc về loài Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson, đồng thời đây cũng là dẫn liệu khoa học phục vụ công tác bảo tồn, khai thác và phát triển loài Hà thủ ô đỏ - Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson để tạo nguồn nguyên liệu sản xuất thuốc ở Việt Nam. Lời cảm ơn: Nhóm tác giả xin chân thành cảm ơn Bộ Khoa học và Công nghệ đã tài trợ kinh phí để thực hiện đề tài: Khai thác và phát triển nguồn gen Hà thủ ô đỏ và Đảng sâm Việt Nam tạo nguồn nguyên liệu làm thuốc. 171

7 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn Bá, Hình thái học thực vật, giải phẫu và hình thái thực vật, Nxb. Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Hà Nội, tập I & II. 2. Nguyễn Tiến Bân và cs, Sách đỏ Việt Nam, phần II - Thực vật, Nxb. KHTN&CN. 3. Đỗ Huy Bích và cs, Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, Nxb. KHKT, tập 1, trang Nguyễn Hữu Đại, Nguyễn Thị Đỏ, Thực vật chí Việt Nam, Nxb. KHKT, tập 11 (Bộ rong mơ - Fucales và Họ rau răm - Polygonaceae). 5. Nguyễn Tập, Tạp chí Dƣợc liệu, tập, 11 (3): Nguyễn Viết Thân, Phân biệt cây thuốc bằng phƣơng pháp vi học, Nxb. KHKT, Hà Nội. 7. Nguyễn Nghĩa Thìn, Các phƣơng pháp nghiên cứu thực vật, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội. 8. Viện Dƣợc liệu, Kỹ thuật trồng, sử dụng và chế biến cây thuốc, Nxb. Nông nghiệp. 9. Fu, J., H. J. Yan, C. Q. Liang & J. Z. Liang, J. Guangdong Coll. Pharm, 22: Li, A. R., B. J. Bao, A. E. Grabovskaya-Borodina, S. P. Hong, J. McNeill, S. L. Mosyakin, H. Ohba & C. W. Park., Polygonaceae, pp in Z. Y. Wu, P. H. Raven & D. Y. Hong (editors), Flora of China, Vol. 5 (Ulmaceae through Basellaceae). Science Press, Beijing, and Missouri Botanical Garden Press, St. Louis. 11. Wu, Z. Y., P. H. Raven & D. Y. Hong, eds., Flora of China. Vol. 5, pp Yan Hanjing, Fang Zhijian, Zhang Hongyi and Yu Shixiao, Fallopia multiflora var. angulata, a New Combinationin the Polygonaceae from China, A Journal for Botanical Nomenclature, pp Yan, H. J., J. Fu, C. Q. Liang & J. Z. Liang, Determination of anthraquinone in Radix Polygoni multiflorifrom different areas, Chin. Patent Med., 29: STUDIES ON MORPHOLOGICAL AND ANATOMICAL CHARACTERISTICS OF Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson IN VIETNAM PHẠM THANH HUYEN, NGUYEN QUYNH NGA, PHAN VAN TRUONG, HOANG VAN TOAN, NGUYEN XUAN NAM, PHAM THI NGOC, PHAM THI VAN ANH SUMMARY Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson is a valuable medicinal plant in traditional medicine. Some studies on pharmaceutical chemistry have shown that there are differences of bioactive components among the varieties of this species. Based on study of 10 samples collected from 10 locations in 8 provinces of Vietnam, we have confirmed them belonging to 3 varieties of Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson viz. var. multiflora, var. angulata and var. ciliinervis. A taxonomic key to these varieties have been prepared. This complements the description of Fallopia multiflora (Thunb.) Haraldson, also it will serve as data for conservation, exploitation and cultivation of this species in Vietnam. 172