ĐỀ TÀI KHOA HỌC SỐ B09-10 NGHIÊN CỨU ÁP DỤNG PHÂN LOẠI THÀNH PHẦN KINH TẾ TRONG CÔNG TÁC THỐNG KÊ VIỆT NAM Cấp đề tài Tổng cục Thời gian nghiên

Bản ghi

1 ĐỀ TÀI KHOA HỌC SỐ B09-10 NGHIÊN CỨU ÁP DỤNG PHÂN LOẠI THÀNH PHẦN KINH TẾ TRONG CÔNG TÁC THỐNG KÊ VIỆT NAM Cấp đề tài Tổng cục Thời gian nghiên cứu Đơn vị thực hiện Tổng cục Thống kê Chủ nhiệm đề tài TS. Đỗ Thức ĐẶT VẤN ĐỀ Một trong các chức năng của Tổng cục Thống kê (TCTK) là tổ chức các hoạt động thống kê và cung cấp thông tin thống kê kinh tế - xã hội cho các cơ quan, tổ chức và cá nhân theo quy định của pháp luật 2, trong đó có các thông tin liên quan đến thống kê theo phân loại thành phần kinh tế, đồng thời một trong những định hƣớng của sự phát triển thống kê trong điều kiện hiện nay là phản ánh đƣợc các đặc điểm của nền kinh tế ở Việt Nam, mà Cƣơng lĩnh xây dựng đất nƣớc trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (Cƣơng lĩnh 1991) đã xác định: Phát triển một nền kinh tế hàng hoá nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Kinh tế quốc doanh giữ vai trò chủ đạo. Kinh tế tập thể không ngừng đƣợc củng cố và mở rộng. Kinh tế cá thể còn có phạm vi tƣơng đối lớn, từng bƣớc đi vào con đƣờng làm ăn hợp tác trên nguyên tắc tự nguyện, dân chủ và cùng có lợi. Tƣ bản tƣ nhân đƣợc kinh doanh trong những ngành có lợi cho quốc kế dân sinh do luật pháp quy định. Phát triển kinh tế tƣ bản nhà nƣớc dƣới nhiều hình thức. Kinh tế gia đình đƣợc khuyến khích phát triển mạnh, nhƣng không phải là một thành phần kinh tế độc lập. Các hình thức sở hữu hỗn hợp và đan kết với nhau hình thành các tổ chức kinh tế đa dạng. Các tổ chức kinh tế tự chủ và liên kết, hợp tác và cạnh tranh trong sản xuất và kinh doanh. Dự thảo Cƣơng lĩnh xây dựng đất nƣớc trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011, dự thảo Cƣơng lĩnh 2011) đã khẳng định lại và phát triển Cƣơng lĩnh 91 về thành phần kinh tế (TPKT), 2 Quyết định số 54/2010/QĐ-TTg ngày 24/8/2010 của Thủ tƣớng Chính phủ; 96

2 trong đó chỉ rõ Phát triển nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa với nhiều hình thức sở hữu, nhiều TPKT, hình thức tổ chức kinh doanh và hình thức phân phối. Các TPKT hoạt động theo pháp luật đều là bộ phận hợp thành quan trọng của nền kinh tế, bình đẳng trƣớc pháp luật, cùng phát triển lâu dài, hợp tác và cạnh tranh lành mạnh. Kinh tế nhà nƣớc giữ vai trò chủ đạo. Kinh tế tập thể không ngừng đƣợc củng cố và mở rộng. Kinh tế nhà nƣớc cùng với kinh tế tập thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc của nền kinh tế quốc dân. Kinh tế tƣ nhân là một trong những động lực của nền kinh tế. Các hình thức sở hữu hỗn hợp và đan kết với nhau hình thành các tổ chức kinh tế đa dạng ngày càng phát triển... 3 Trên cơ sở nghiên cứu nội hàm của các TPKT theo quan điểm của Đảng tại Cƣơng lĩnh 91 và Dự thảo Cƣơng lĩnh 2011, đồng thời xuất phát từ vai trò cung cấp thông tin thống kê kinh tế - xã hội cho các cơ quan, tổ chức, cá nhân trong và ngoài nƣớc theo quy định của pháp luật và để đáp ứng yêu cầu cung cấp thông tin phục vụ đánh giá thực hiện kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội trong ngắn hạn, trung hạn và dài hạn, nhƣ đánh giá tình hình thực hiện kế hoạch 5 năm Những kết quả về tăng trƣởng đi đôi với phát triển bền vững, chuyển dịch cơ cấu kinh tế, cơ cấu TPKT và xây dựng nội dung kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội 5 năm về khuyến khích phát triển các TPKT..., do vậy việc Nghiên cứu áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê Việt Nam là cần thiết. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là: (i). Đề xuất bảng phân loại theo TPKT phù hợp quan điểm của Đảng và có tính khả thi trong công tác thống kê; (ii). Đề xuất áp dụng phân loại trong công tác thống kê Việt Nam. Phương pháp nghiên cứu: Đề tài sử dụng một số phƣơng pháp nghiên cứu nhƣ: Phƣơng pháp thu thập thông tin, nghiên cứu quan điểm của Đảng và một số tài liệu khác liên quan đến phân loại TPKT; - Phƣơng pháp phân tích thống kê: Phƣơng pháp phân tổ thống kê; - Phƣơng pháp thử nghiệm áp dụng đề xuất phân loại TPKT trong công tác thống kê (điều tra thống kê); 3 Dự thảo Cƣơng lĩnh Chỉ thị số: 751/CT-TTg, ngày 03/06/2009 của Thủ tƣớng Chính phủ. 97

3 - Phƣơng pháp chuyên gia. Nội dung nghiên cứu - Để đạt đƣợc mục đích nghiên cứu, nội dung chính nghiên cứu ĐTKH gồm: - Cơ sở lý luận và thực tiễn về áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê; - Thực trạng áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê; - Đề xuất phân loại và áp dụng TPKT trong công tác thống kê Việt Nam. Sau hai năm nghiên cứu với sự hợp tác của một số đơn vị trong và ngoài cơ quan TCTK nhƣ: Văn Phòng Trung ƣơng Đảng; Viện Khoa học Thống kê; Vụ Phƣơng pháp Chế độ Thống kê và Công nghệ thông tin; Vụ Thống kê Tổng hợp; Vụ Thống kê Thƣơng mại, Dịch vụ; Vụ Thống kê Công nghiệp; Vụ Hệ thống Tài khoản Quốc gia; Vụ Thống kê Nông, Lâm nghiệp và Thủy sản; Vụ Thống kê Dân số và Lao động; Cục Thống kê Bắc Ninh và các cộng tác viên tham gia nghiên cứu ĐTKH5, Đề tài đã hoàn thành nội dung nghiên cứu qua 17 chuyên đề khoa học6. Dựa vào các kết quả nghiên cứu, Ban Chủ nhiệm ĐTKH tổng hợp và hệ thống hóa thành: Báo cáo tổng hợp kết quả nghiên cứu ĐTKH. Ngoài phần đặt vấn đề, kết luận, kiến nghị và phụ lục, kết cấu ĐTKH gồm các phần chính nhƣ sau: Phần I. Cơ sở lý luận và thực tiễn áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê, đề cập tới nội dung nghiên cứu khái niệm về TPKT; Nội hàm khu vực thể chế (theo quan điểm của Hệ thống tài khoản quốc gia 2003), quan điểm của Đảng về TPKT theo Cƣơng lĩnh 91 và những phát triển theo Dự thảo Cƣơng lĩnh Phần II. Thực trạng áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê, đề cấp tới nội dung nghiên cứu thực trạng áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê theo hai giai đoạn: (i). Thu thập số liệu thống kê (qua điều tra thống kê và báo cáo thống kê); (ii). Tổng hợp, biên soạn và công bố thông tin thống kê. Phần III. Đề xuất phân loại thống kê thành phần kinh tế, trên cơ sở đánh giá thực trạng áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê kết hợp với quan điểm của Đảng về TPKT theo Dự thảo Cƣơng lĩnh 2011, Đề tài đề 5 Phụ lục 1. Danh sách cộng tác viên tham gia nghiên cứu đề tài; 6 Phụ lục 2: Danh sách các chuyên đề khoa học. 98

4 xuất danh mục và nội dung năm phân loại thống kê theo TPKT, gồm: (i). TPKT nhà nƣớc; (ii). TPKT tập thể; (iii). TPKT tƣ nhân; (iv). TPKT tƣ bản nhà nƣớc; (v). TPKT có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài và Áp dụng thử nghiệm đề xuất phân loại TPKT trong công tác thống kê. PHẦN I CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÂN LOẠI THÀNH PHẦN KINH TẾ TRONG CÔNG TÁC THỐNG KÊ I. Một số khái niệm Trƣớc khi tiến hành nghiên cứu quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về TPKT, cần thiết phải tìm hiểu một số khái niệm có liên quan. Về quan điểm:theo Từ điển Tiếng Việt, quan điểm là điểm xuất phát quy định phƣơng hƣớng suy nghĩ, cách xem xét và hiểu các hiện tƣợng, vấn đề 7 Vấn đề sở hữu: xuất phát điểm của thành phần kinh tế là vấn đề sở hữu. Đại hội X của Đảng đã khẳng định trên cơ sở ba chế độ sở hữu (toàn dân, tập thể, tƣ nhân), hình thành nhiều hình thức sở hữu và nhiều thành phần kinh tế Về thành phần kinh tế: Theo Từ điển Bách khoa Việt Nam thành phần kinh tế: bộ phận của nền kinh tế quốc dân, mà đại biểu của nó là một kết cấu kinh tế đặc biệt dựa trên một chế độ sở hữu nhất định về tƣ liệu sản xuất và lực lƣợng sản xuất tƣơng ứng với nó; thành phần kinh tế chỉ cách phân chia nền kinh tế quốc dân theo hình thức sở hữu, giúp ích cho việc hoạch định chính sách cụ thể, sát đúng với mỗi thành phần và toàn bộ nền kinh tế Theo Hệ thống Tài khoản Quốc gia năm 2003 TPKT là khu vực kinh tế, là kiểu quan hệ kinh tế dựa trên chế độ sở hữu tƣ liệu sản xuất. Từ các hình thức sở hữu cơ bản: Sỡ hữu toàn dân, sở hữu tập thể hình thành nên nhiều TPKT với những hình thức tổ chức kinh doanh đa dạng, đan xen, hỗn hợp. Hiện nay TPKT nƣớc ta gồm: (i). Kinh tế Nhà nƣớc; (ii). Kinh tế tập thể; (iii). Kinh tế tƣ bản nhà nƣớc; (iv). Cá thể tiểu chủ; (v). Kinh tế tƣ bản tƣ nhân; (vi). Có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài. 7 Hoàng Phê -Từ điển Tiếng Việt, Trung tâm từ điển ngôn ngữ Việt Nam, Hà Nội , tr. 788; 8 Đảng Cộng sản Việt Nam:Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, NXB Chính trị Quốc gia, HN, 2006, tr83; 9 Từ điển Bách khoa Việt Nam, quyển 4, trang 117, NXB Từ điển Bách khoa, Hà Nội,

5 - Khu vực thể chế: Tài khoản quốc gia 1993 chia nền kinh tế thành sáu khu vực thể chế: (i). Khu vực Phi tài chính; (ii). Khu vực Tài chính; (iii). Khu vực Nhà nƣớc; (iv). Khu vực không vị lợi phục vụ hộ gia đình; (v). Khu vực hộ gia đình; (vi). Khu vực nƣớc ngoài. II. Quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về thành phần kinh tế Đổi mới tư duy lý luận - thực tiễn về chế độ sở hữu của Đảng Về phân định chế độ sở hữu: - Trước đổi mới: phân định rõ thành hai chế độ sở hữu tồn tại biệt lập và đối lập nhau là chế độ sở hữu xã hội chủ nghĩa và chế độ sở hữu phi xã hội chủ nghĩa. Từ đó Ðảng chủ trƣơng tiến hành cải tạo xã hội chủ nghĩa triệt để chế độ sở hữu phi xã hội chủ nghĩa, chế độ sở hữu cá thể và chế độ sở hữu tƣ bản tƣ nhân thành các hình thức sở hữu khác nhau của chế độ sở hữu xã hội chủ nghĩa. - Trong quá trình thực hiện đổi mới, đã phân định thành ba hình thức sở hữu cơ bản: sở hữu toàn dân, sở hữu tập thể và sở hữu tƣ nhân (từ ba hình thức sở hữu cơ bản hình thành nên các TPKT). Các hình thức sở hữu không tồn tại biệt lập, mà đan xen, hỗn hợp trong các loại hình sản xuất kinh doanh. Kế thừa các quan điểm về sở hữu và TPKT của các Đại hội IX, Đại hội X, trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nƣớc ta còn có đa dạng hình thức sở hữu, nên nền kinh tế cũng bao gồm nhiều TPKT. Trong Dự thảo Báo cáo chính trị Đại hội XI Đảng ta tiếp tục phát triển hoàn thiện thêm một số vấn đề về sở hữu: bảo hộ các quyền và lợi ích hợp pháp của chủ sở hữu tài sản thuộc các hình thức sở hữu, các loại hình doanh nghiệp trong nền kinh tế; xây dựng, hoàn thiện luật pháp về sở hữu đối với các loại tài sản nhƣ sở hữu trí tuệ, cổ phiếu, trái phiếu, tài nguyên nƣớc..., quy định rõ quyền, trách nhiệm của các chủ sở hữu đối với xã hội. Đổi mới tư duy lý luận - thực tiễn của Đảng về các TPKT Về phân định các TPKT - Trước đổi mới: phân chia thành hai thành phần kinh tế có tính chất hai cực đối lập rõ ràng, với chính sách khác hẳn nhau. Đó là: TPKT xã hội chủ nghĩa (bao gồm khu vực kinh tế quốc doanh và kinh tế tập thể) đƣợc ƣu tiên, khuyến khích phát triển, và TPKT phi xã hội chủ nghĩa, vừa sử dụng vừa cải 100

6 tạo, cải tạo để sử dụng, sử dụng để cải tạo tốt hơn trở thành kinh tế xã hội chủ nghĩa. - Từ Đại hội VI đến nay: đã phân chia thành nhiều TPKT và từng bƣớc xoá bỏ mọi hình thức phân biệt đối xử giữa các TPKT, đó là: kinh tế nhà nƣớc (có lúc gọi là kinh tế quốc doanh, xí nghiệp quốc doanh); kinh tế tập thể (có lúc gọi là kinh tế hợp tác); kinh tế cá thể, tiểu chủ (có lúc gọi là kinh tế của ngƣời sản xuất hàng hoá nhỏ); kinh tế tƣ bản tƣ nhân; kinh tế tƣ bản nhà nƣớc (có lúc gọi là con đƣờng phát triển của kinh tế tƣ bản tƣ nhân, là chế độ hoặc chủ nghĩa tƣ bản nhà nƣớc); kinh tế có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài (có lúc xếp vào kinh tế tƣ bản nhà nƣớc). Đối với từng thành phần kinh tế 1. Kinh tế nhà nƣớc - Trước đổi mới: kinh tế quốc doanh, xí nghiệp quốc doanh đƣợc coi là lực lƣợng nòng cốt, lãnh đạo, là hình thức cao nhất, độc quyền và phát triển với tỷ trọng lớn trong mọi ngành nghề, lĩnh vực, hạn chế sự phát triển của kinh tế tƣ nhân; trong cải tạo xã hội chủ nghĩa đã có xu hƣớng quốc doanh hoá các xí nghiệp công tƣ hợp doanh và hợp tác xã. - Thời kỳ đổi mới: trong quá trình đổi mới, nội dung vai trò nòng cốt lãnh đạo, chủ đạo của kinh tế quốc doanh, xí nghiệp quốc doanh dần đƣợc xác định sáng tỏ hơn. Kinh tế nhà nƣớc (bao gồm doanh nghiệp nhà nƣớc và các nguồn tài nguyên, ngân sách, quỹ và các lực lƣợng vật chất khác thuộc về nhà nƣớc) đƣợc đổi mới khá mạnh. Kinh tế nhà nƣớc phát huy vai trò chủ đạo, là lực lƣợng vật chất quan trọng và là công cụ để nhà nƣớc định hƣớng và điều tiết vĩ mô nền kinh tế. Doanh nghiệp nhà nƣớc là lực lƣợng nòng cốt của kinh tế nhà nƣớc, có vai trò mở đƣờng, dẫn dắt, hỗ trợ các TPKT khác cùng phát triển, TPKT nhà nƣớc nội dung chi tiết đƣợc đề cập trong báo cáo tổng hợp. 2. Kinh tế tập thể - Trước đổi mới: Nghị quyết số 16-NQ/TW tháng 4/1959 nhận định: Còn chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất và lối làm ăn cá thể thì vẫn còn cơ sở vật chất và điều kiện cho khuynh hướng tư bản chủ nghĩa phát triển. Từ quan điểm này, Nghị quyết 16 Trung ƣơng quyết định: Cần phải cải tạo sản xuất cá thể thành nền sản xuất tập thể, chặn đứng con đường tư bản chủ nghĩa ở nông thôn, cứu nông dân khỏi nanh vuốt của chủ nghĩa tư bản, góp phần củng 101

7 cố liên minh công nông Ưu tiên kết nạp xã viên là bần cố nông, trung nông lớp dưới, sau đó mới kết nạp trung nông, không bố trí trung nông vào vị trí chủ chốt 10 - Thời kỳ đổi mới: Quá trình chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung sang nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa, vai trò của kinh tế tập thể đã đƣợc Đảng ta khẳng định với mức độ khác nhau tùy thuộc vào tình hình thực tiễn của từng thời kỳ, nhằm đảm bảo sự phù hợp với tính chất và trình độ phát triển lực lƣợng sản xuất. Đảng đã xác định trong nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung với 3 thành phần (quốc doanh, tập thể và cá thể), thì chủ thể chính là quốc doanh và tập thể, trong đó kinh tế tập thể có vai trò bổ sung; trong nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa với nhiều thành phần, thì vai trò của kinh tế tập thể ngày càng đƣợc chú trọng. Hội nghị đại biểu toàn quốc giữa nhiệm kỳ khoá VII của Đảng trong thời kỳ đầu của quá trình đổi mới xác định vai trò của kinh tế tập thể nhƣ sau: Kinh tế hợp tác với nhiều hình thức phong phú và đa dạng từ thấp đến cao, phù hợp với nguyên tắc tự nguyện, cùng có lợi, quản lý dân chủ, kết hợp sức mạnh của tập thể và sức mạnh của hộ xã viên, làm cho kinh tế hợp tác trở thành một TPKT vững mạnh, cùng với kinh tế quốc doanh trở thành xương sống của nền kinh tế quốc dân TPKT tập thể nội dung chi tiết đƣợc đề cập trong báo cáo tổng hợp. 3. Kinh tế tƣ nhân - Trước đổi mới: Kinh tế cá thể, tiểu chủ, tư bản tư nhân được coi là đối tượng phải cải tạo xã hội chủ nghĩa, sử dụng để cải tạo và cải tạo để sử dụng tốt hơn. Kinh tế cá thể được cải tạo thông qua hợp tác hóa, kinh tế tư bản tư nhân được cải tạo thông qua công tư hợp doanh; kinh tế tập thể và công tư hợp doanh rồi cũng tiến lên quốc doanh. Thời kỳ trƣớc đổi mới, Đảng cho rằng kinh tế tƣ nhân là đối tƣợng phải cải tạo. Tuy vậy, trong thời kỳ này kinh tế tƣ nhân vẫn còn một bộ phận tồn tại và có những đóng góp quan trọng vào nền kinh tế quốc dân. - Sau đổi mới: Từ Đại hội VI (1986) tới nay, quan điểm của Đảng về kinh tế tƣ nhân có chuyển biến mạnh mẽ, rất cơ bản. Trong suốt quá trình đổi mới, Đảng ta ngày càng khẳng định rõ vị trí, vai trò quan trọng và sự phát triển, tồn tại lâu dài của kinh tế tƣ nhân trong sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá 10 Lịch sử Đảng, tập 10, NXB Sự thật, Hà Nội 1960, trang

8 đất nƣớc, xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ tổ quốc; chủ trƣơng phát triển mạnh kinh tế tƣ nhân gắn với dân chủ hoá nền kinh tế, phát huy cao độ nội lực của đất nƣớc, tạo cơ sở kinh tế cho thực hiện chính sách đại đoàn kết dân tộc. TPKT tƣ nhân nội dung chi tiết đƣợc đề cập trong báo cáo tổng hợp. 4. Kinh tế có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài - Trước đổi mới: Chƣa hình thành quan điểm về thu hút và sử dụng nguồn vốn đầu tƣ trực tiếp nƣớc ngoài. - Sau đổi mới: Với quan điểm phát huy cao độ nội lực, đồng thời tranh thủ nguồn lực bên ngoài và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế để phát triển nhanh, có hiệu quả và bền vững, bắt đầu từ Đại hội VI, Đảng khẳng định sự cần thiết mở rộng và nâng cao hiệu quả kinh tế đối ngoại, thu hút và sử dụng có hiệu quả sự giúp đỡ quốc tế, của các nguồn lực từ bên ngoài để giải phóng năng lực sản xuất trong nƣớc, tăng nhanh sản phẩm xã hội, thực hiện mục tiêu ổn định tình hình kinh tế - xã hội, tranh thủ tới mức cao nhất nguồn vốn bên ngoài và những thành tựu khoa học, kỹ thuật, quản lý và công nghệ tiên tiến của thế giới bên ngoài, phục vụ cho công cuộc xây dựng đất nƣớc 11. TPKT có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài (ĐTNN) nội dung chi tiết đề cập trong báo cáo tổng hợp. 5. Kinh tế tƣ bản nhà nƣớc - Trước thời kỳ đổi mới: Đảng ta chủ trƣơng sử dụng chủ nghĩa tƣ bản nhà nƣớc để cải tạo công thƣơng nghiệp tƣ bản chủ nghĩa và sản xuất nhỏ, xoá bỏ chế độ bóc lột tƣ bản chủ nghĩa, đƣa nền kinh tế chủ yếu là dựa trên sở hữu cá thể về tƣ liệu sản xuất tiến lên nền kinh tế xã hội chủ nghĩa dựa trên sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể. - Sau đổi mới: Đại hội VI xác định: kinh tế tư bản nhà nước là một TPKT trong cơ cấu kinh tế nhiều thành phần, là hình thức kinh tế quá độ được tổ chức từ thấp đến cao, từ đại lý cung ứng và tiêu thụ hàng hóa, làm gia công, cho đến hình thức cao là công tư hợp doanh với nhà nước 12, (Nội dung chi tiết đề cập trong báo cáo tổng hợp). 11 Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội 1987, tr.194; 12 Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI, NXB Sự thật, Hà Nội , tr 60; 103

9 Tóm lại, quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về TPKT: Trong thời kỳ trước đổi mới: phân định rõ thành hai chế độ sở hữu tồn tại biệt lập và đối lập nhau là chế độ sở hữu xã hội chủ nghĩa và chế độ sở hữu phi xã hội chủ nghĩa. Từ đó Ðảng chủ trƣơng tiến hành cải tạo xã hội chủ nghĩa triệt để chế độ sở hữu phi xã hội chủ nghĩa, chế độ sở hữu cá thể và chế độ sở hữu tƣ bản tƣ nhân thành các hình thức sở hữu khác nhau của chế độ sở hữu xã hội chủ nghĩa. Với chế độ sở hữu xã hội chủ nghĩa gồm sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể về tƣ liệu sản xuất chủ yếu, từ đó hình thành hai TPKT là kinh tế quốc doanh (với nòng cốt là các xí nghiệp quốc doanh) và kinh tế tập thể; các TPKT phi xã hội chủ nghĩa phải đƣợc cải tạo để dần dần trở thành TPKT xã hội chủ nghĩa. Thời kỳ đổi mới đến nay: Với ba chế độ sở hữu (toàn dân, tập thể, tƣ nhân) là cơ sở căn bản để hình thành các TPKT. Quan điểm của Đảng cho rằng các hình thức sở hữu không tồn tại biệt lập, mà chúng đan xen nhau, hỗn hợp trong các loại hình sản xuất, kinh doanh, và tƣơng ứng với nó là hình thành nhiều TPKT. Trong quá trình chỉ đạo thực hiện Cƣơng lĩnh 1991, quan điểm của Đảng nhất quán: trong nền kinh tế thị trƣờng định hƣớng xã hội chủ nghĩa còn tồn tại nhiều hình thức sở hữu và nhiều TPKT. Dự thảo Cƣơng lĩnh 2011 cũng hoàn toàn nhất trí về TPKT nhƣ Cƣơng lĩnh Các nhiệm kỳ Đại hội của Đảng từ khoá VI đến khoá XI (dự thảo) đều cơ bản nhất trí nền kinh tế nƣớc ta có 5 TPKT, đó là các TPKT: kinh tế nhà nƣớc, kinh tế tập thể, kinh tế tƣ nhân (cá thể, tiểu chủ, tƣ bản tƣ nhân), kinh tế tƣ bản nhà nƣớc và kinh tế có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài. PHẦN II THỰC TRẠNG ÁP DỤNG PHÂN LOẠI THÀNH PHẦN KINH TẾ TRONG CÔNG TÁC THỐNG KÊ I. Tổng quan các văn bản về áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê 1. Quyết định số 147 TCTK/QĐ ngày 27/12/1993 Năm 1993 TCTK ban hành Hệ thống phân loại các khu vực và TPKT áp dụng trong công tác thống kê theo Quyết định số 147 TCTK/QĐ ngày 27/12/1993, trong đó nêu rõ gồm 3 khu vực kinh tế và các TPKT hoạt động đƣợc đan xen trong các khu vực kinh tế. 104

10 2. Công văn số 231 TCTK/PPCĐ ngày 17/4/2002 TCTK ban hành Công văn số 231 TCTK/PPCĐ ngày 17/4/2002 về Danh mục đơn vị kinh tế, hành chính sự nghiệp áp dụng trong điều tra và báo cáo thống kê, đối chiếu với phân loại 5 TPKT (Quan điểm của Đảng), gồm: TPKT nhà nƣớc; TPKT tập thể; TPKT tƣ nhân (cá thể, tiểu chủ, tƣ bản tƣ nhân); TPKT tƣ bản nhà nƣớc và TPKT có vốn ĐTNN. Công văn số 231 TCTK/PPCĐ phân loại theo 3 loại hình kinh tế (LHKT): Kinh tế nhà nƣớc; Kinh tế ngoài nhà nƣớc và Kinh tế có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài (chế độ báo cáo nhanh) và 5 LHKT: Kinh tế Nhà nƣớc; Kinh tế Tập thể; Kinh tế Cá thể; Kinh tế tƣ nhân; Kinh tế có vốn ĐTNN. Tuy nhiên 5 TPKT theo quan điểm của Đảng với cách phân loại thống kê theo 5 LHKT có mối quan hệ với nhau, thể hiện qua bảng số 1 nhƣ sau: BẢNG SỐ 1. QUAN HỆ PHÂN LOẠI TPKT (QUAN ĐIỂM CỦA ĐẢNG) VÀ LHKT ÁP DỤNG TRONG CÔNG TÁC THỐNG KÊ Phân loại TPKT (Đại hội Đảng lần thứ X) Áp dụng phân loại TPKT (Công văn số 231 TCTK/PPCĐ) Ghi chú 1. TPKT nhà nƣớc 1. Loại hình Kinh tế nhà nƣớc Quan hệ tƣơng thích 2. TPKT tập thể 2. Loại hình Kinh tế tập thể Quan hệ tƣơng thích 3. TPKT tƣ nhân (cá thể, tiểu chủ, tư bản tư nhân) 3. Loại hình Kinh tế tƣ nhân 4. Loại hình Kinh tế cá thể Quan hệ tƣơng thích 4. TPKT có vốn ĐTNN 5. LHKT có vốn ĐTNN Quan hệ tƣơng thích 5. TPKT tƣ bản nhà nƣớc X Chƣa thể hiện mối quan hệ trong công tác thống kê Thực chất nội hàm giữa 3 TPKT (1; 2; 4) và 3 LHKT (1; 2; 5) có mối quan hệ tƣơng thích với nhau, duy nhất TPKT (3) đƣợc tách bạch thành 2 LHKT (3; 4) cũng có mối quan hệ tƣơng thích, đồng thời không có LHKT nào tƣơng thích với TPKT tƣ bản nhà nƣớc II. Thực trạng áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê Luật Thống kê nêu rõ Hoạt động thống kê là điều tra, báo cáo, phân tích và công bố các thông tin phản ánh bản chất và tính quy luật của các hiện 105

11 tượng kinh tế - xã hội trong điều kiện, địa điểm và thời gian cụ thể do tổ chức thống kê nhà nước tiến hành 13, do đó để đánh giá thực trạng áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê, Đề tài tiếp cận theo 2 giai đoạn chủ yếu của quá trình hoạt động thống kê, đó là: (i). Thu thập số liệu thống kê (điều tra thống kê và báo cáo thống kê); (ii). Tổng hợp, biên soạn (theo nhóm chỉ tiêu) và công bố số liệu thống kê. 1. Thực trạng áp dụng phân loại TPKT trong thu thập số liệu 1.1. Thực trạng áp dụng phân loại TPKT trong điều tra thống kê Thực trạng áp dụng phân loại TPKT trong Tổng điều tra a. Tổng điều tra Cơ sở kinh tế, hành chính và sự nghiệp Tổng điều tra Cơ sở kinh tế, hành chính sự nghiệp áp dụng phân loại theo 5 LHKT gồm: Kinh tế nhà nƣớc (KTNN); kinh tế tập thể (KTTT); kinh tế tƣ nhân (KTTN); kinh tế cá thể (KTCT) và kinh tế có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài (KTCVĐTNN). b. Tổng điều tra Nông thôn, nông nghiệp và Thủy sản Tổng điều tra Nông thôn, nông nghiệp và Thủy sản áp dụng phân loại theo TPKT bao gồm 5 LHKT: KTNN; KTTN; KTTT; KTCT; KTCVĐNN Thực trạng áp dụng phân loại TPKT trong các cuộc điều tra - Điều tra doanh nghiệp hàng năm: Áp dụng TPKT trong điều tra doanh nghiệp theo các LHKT: KTNN; KTTT; KTTN; KTCVĐTNN. - Điều tra thống kê công nghiệp hàng tháng (Quyết định số 1288/QĐ-TCTK ngày 24/1/2006 của Tổng cục trƣởng TCTK) - Điều tra xây dựng quý (Quyết định số 1320/QĐ-TCTK ngày 08/12/2006 của Tổng cục trƣởng TCTK); Hai cuộc điều tra mẫu Điều tra thống kê công nghiệp hàng tháng và Điều tra xây dựng hàng quý đều phân loại thống kê theo 3 khu vực kinh tế: Kinh tế nhà nƣớc (doanh nghiệp nhà nƣớc); Kinh tế ngoài nhà nƣớc (doanh nghiệp ngoài nhà nƣớc và hộ công nghiệp cá thể); Kinh tế có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài (Doanh nghiệp có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài) 13 Luật Thống kê số: 04/2003/QH11, ngày ngày 17 tháng 6 năm

12 - Điều tra Doanh nghiệp ngoài quốc doanh: Đối chiếu với công văn số 231/TCTK-PPCĐTK, phân loại thống kê theo LHKT gồm: KTTT; KTTN và KTCVĐTNN. - Điều tra cơ sở sản xuất kinh doanh cá thể: Bao gồm toàn bộ các cơ sở sản xuất kinh doanh phi nông nghiệp không thuộc đối tƣợng là doanh nghiệp thì đối tƣợng điều tra đều đƣợc phân loại theo LHKT cá thể. - Điều tra thống kê Nông nghiệp và thủy sản: Việc áp dụng phân loại TPKT trong điều tra theo 5 LHKT: KTNN; KTTT; KTCT; KTTN; KTCVĐTNN Thực trạng áp dụng phân loại TPKT trong báo cáo thống kê Việc áp dụng phân loại TPKT trong các báo cáo thống kê đƣợc thực hiện theo các LHKT nhƣ sau: - Áp dụng đối với các doanh nghiệp nhà nƣớc (gồm doanh nghiệp nhà nƣớc: Trung ƣơng và địa phƣơng) thực hiện theo Quyết định số 62/2003/BKH của Bộ trƣởng Bộ Kế hoạch và Đầu tƣ và Quyết định số 156/2003/QĐ-TCTK của Tổng cục trƣởng TCTK. Theo đó các doanh nhà nƣớc thực hiện báo cáo hàng tháng, năm và đối tƣợng báo cáo thuộc loại hình Kinh tế nhà nước. - Báo cáo thống kê định kỳ hoạt động xuất, nhập khẩu (Quyết định số 63/2003/QĐ-BKH và Quyết định số 158/2003/QĐ-TCTK) áp dụng đối với công ty trách nhiệm hữu hạn tƣ nhân; công ty cổ phần (ngoài công ty cổ phần nhà nƣớc), công ty hợp danh, doanh nghiệp tƣ nhân và đơn vị kinh tế tập thể và chế độ báo cáo thống kê đối với doanh nghiệp có VĐTNN, việc áp dụng phân loại TPKT theo các LHKT: KTTT; KTCT; KTTN và KTCVĐTNN. - Báo cáo thống kê định kỳ Vận tải, bốc xếp, dịch vụ, đại lý vận tải và bƣu chính viễn thông (Quyết định số 732/2002/QĐ-TCTK ngày 15/11/2002) việc áp dụng phân loại TPKT theo 5 LHKT: KTNN; KTTT; KTCT; KTTN; KTCVĐTNN (Đối với báo cáo chính thức 6 tháng và năm); Phân theo 3 LHKT: KTNN; KTNNN và KTCVĐTNN (Đối với báo cáo nhanh) - Báo cáo định kỳ đƣợc tổng hợp từ kết quả điều tra cá thể 1/10 và điều tra doanh nghiệp 1/3 hàng năm gửi TCTK báo cáo nhanh phân loại theo 3 LHKT: KTNN; Kinh tế ngoài nhà nƣớc (KTNNN) và KTCVĐTNN; Báo cáo năm phân loại theo LHKT đƣợc chi tiết theo 13 loại hình doanh nghiệp. Theo công văn 231 TCTK/PPCĐ đối với báo cáo chính thức 6 tháng, năm các chỉ tiêu tổng hợp phân theo 5 LHKT, nhƣng trong báo cáo tổng hợp phần 107

13 thống kê công nghiệp chia ra rất chi tiết theo 13 loại hình doanh nghiệp, do vậy khi cung cấp số liệu hoặc đối chiếu so sánh rất bất cập. - Quyết định số 1320/QĐ-TCTK, ngày 8/12/2006, thực hiện chế độ báo cáo thống kê xây dựng trong đó: (i). Báo cáo quý, việc áp dụng phân loại TPKT trong chế độ báo cáo thống kê xây dựng đƣợc thực hiện theo 4 LHKT: KTNN(doanh nghiệp nhà nƣớc); KTTN (doanh nghiệp ngoài quốc doanh), KTCVĐTNN và các loại hình khác; (ii). Báo cáo năm: Phân theo 5 LHKT: KTNN; KTTT; KTCT; KTTN và KTCVĐTNN. Trong đó, LHKT cá thể đƣợc tổng hợp từ phiếu điều tra hàng năm đối với hoạt động xây dựng HGĐ (các LHKT khác đƣợc tổng hợp từ kết quả điều tra doanh nghiệp hàng năm) đã đƣợc phân loại cụ thể. - Chế độ báo cáo thống kê định kỳ Nông, lâm nghiệp và thuỷ sản áp dụng đối với các Cục Thống kê tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ƣơng ban hành theo Quyết định số 657/2002/QĐ-TCTK ngày 02/10/2002 của Tổng cục trƣởng TCTK. Theo chế độ này việc áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê Nông, lâm nghiệp và thuỷ sản thực hiện theo 5 LHKT: KTNN; KTTT; KTCT; KTTN và KTCVĐTNN. - Chế độ báo cáo thống kê định kỳ Tài khoản Quốc gia áp dụng đối với Cục Thống kê tỉnh, thành phố theo Quyết định số 75/2003/QĐ-TCTK ngày 15/01/2003 theo đó việc áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê Tài khoản Quốc gia thực hiện theo 5 LHKT: KTNN; KTTT; KTCT; KTTN và KTCVĐTNN Các chỉ tiêu thống kê áp dụng phân loại theo LHKT Căn cứ chế độ báo cáo và phƣơng án điều tra thu thập thông tin thống kê áp dụng phân loại theo LHKT, số lƣợng chỉ tiêu thống kê thuộc các lĩnh vực thống kê: Hệ Thống Tài khoản quốc gia chiếm 42,25% tổng số chỉ tiêu thống kê áp dụng phân loại theo 5 LHKT (đây là nhóm chỉ tiêu tổng hợp các lĩnh vực kinh tế), tiếp đến là chỉ tiêu thống kê Nông, Lâm nghiệp và Thủy sản chiếm 27,11%; Chỉ tiêu Thống kê Thƣơng mại, Dịch vụ chiếm 18,66% (phần chỉ tiêu thống kê giá cả không áp dụng phân loại theo 5 LHKT); Chỉ tiêu Thống kê Công nghiệp và Xây dựng chiếm 11,26% và sau cùng là chỉ tiêu thống kê Lao động chiếm 0,35% tổng số chỉ tiêu thống kê đƣợc thu thập thông tin qua chế độ báo cáo thống kê và điều tra thống kê áp dụng theo phân loại 5 LHKT, thể hiện qua bảng số 2 nhƣ sau: 108

14 Bảng số 2. Chỉ tiêu thống kê thu thập thông tin áp dụng phân loại theo 5 LHKT TT Lĩnh vực Thống kê Số lƣợng (Chỉ tiêu) Cơ cấu (%) Tổng số ,00 1 Hệ Thống Tài khoản quốc gia ,25 2 Thống kê Nông, Lâm nghiệp và Thủy sản 77 27,11 3 Thống kê Thƣơng mại, Dịch vụ 53 18,66 4 Thống kê Công nghiệp và Xây dựng 33 11,62 5 Thống kê Lao động 1 0,35 Nguồn: Các chế độ báo cáo thống kê định kỳ và phƣơng án điều tra thống kê Các chỉ tiêu thống kê thu thập qua điều tra và chế độ báo cáo thống kê áp dụng phân loại theo LHKT bao gồm: Năm LHKT: Kinh tế nhà nước; Kinh tế tập thể; Kinh tế tư nhân; Kinh tế cá thể và Kinh tế có vốn ĐTNN (đối với các chỉ tiêu thống kê thuộc chế độ báo cáo chính thức 6 tháng, năm và điều tra thống kê); Ba LHKT: Kinh tế nhà nước; Kinh tế ngoài nhà nước và Kinh tế có vốn ĐTNN (đối với các chỉ tiêu thống kê thuộc chế độ báo cáo nhanh). 2. Thực trạng áp dụng phân loại TPKT trong tổng hợp, biên soạn, công bố thông tin thống kê: Số lƣợng chỉ tiêu thống kê đƣợc thể hiện qua bảng số 3 nhƣ sau: TT Bảng số 3. Chỉ tiêu thống kê tổng hợp, biên soạn và công bố thông tin áp dụng phân loại theo 5 LHKT/TPKT Lĩnh vực thống kê Tổng hợp Chỉ tiêu thống kê Biên soạn và công bố thông tin Tổng số Hệ Thống Tài khoản quốc gia Thống kê Nông, Lâm nghiệp và Thủy sản Thống kê Thƣơng mại, Dịch vụ Thống kê Công nghiệp và Xây dựng Thống kê Lao động 1 - Nguồn: Các báo cáo chuyên đề và Niên giám thống kê năm 2007,

15 Chỉ tiêu thống kê thuộc lĩnh vực Thống kê Nông, Lâm nghiệp và Thủy sản áp dụng phân loại LHKT đạt 98,70% đƣợc tổng hợp và 41,56% chỉ tiêu đƣợc biên soạn và công bố thông tin chiếm trong tổng số chỉ tiêu thống kê thu thập thuộc lĩnh vực Thống kê Nông, Lâm nghiệp và thủy sản. So sánh với các lĩnh vực thống kê khác, lƣợng chỉ tiêu thống kê áp dụng theo phân loại LHKT đƣợc biên soạn và công bố thông tin nhƣ Thống kê Công nghiệp đạt 75,76% (cao nhất); Thống kê Thƣơng mại và Dịch vụ đạt 50,94% và sau cùng là Hệ thống Tài khoản quốc gia đạt 10,00% chiếm trong tổng số chỉ tiêu thống kê thu thập thông tin (qua chế độ báo cáo thống kê và điều tra thống kê) đối với các lĩnh vực thống kê. Chi tiết áp dụng phận loại TPKT trong các lĩnh vực thống kê đƣợc đề cập tại phần tiếp theo. 1) Thống kê Công nghiệp và Xây dựng 1.1. Tổng hợp thông tin Chỉ tiêu thống kê Công nghiệp và Xây dựng được tổng hợp theo khu vực kinh tế: Kinh tế nhà nƣớc; Kinh tế ngoài nhà nƣớc (kinh tế tƣ nhân; kinh tế cá thể; kinh tế tập thể); Kinh tế có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài Biên soạn và công bố thông tin Biên soạn và phạm vi công bố thông tin Thống kê Công nghiệp (Thống kê Xây dựng chƣa công bố thông tin) áp dụng phân loại theo TPKT gồm: Kinh tế nhà nước; Khu vực ngoài nhà nước (Kinh tế tập thể; Kinh tế tƣ nhân; Kinh tế cá thể: Hộ cá thể); Kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài (DN 100% vốn nƣớc ngoài và DN liên doanh với nƣớc ngoài). 2) Thống kê Thƣơng mại và Dịch vụ 2.1. Tổng hợp thông tin Chỉ tiêu Thống kê Thƣơng mại và Dịch vụ đƣợc tổng hợp thông tin áp dụng theo phân loại TPKT cơ bản đáp ứng theo yêu cầu chung của TCTK (theo chế độ báo cáo quy định). Đối với các sản phẩm đầu ra trong các báo cáo nhanh, báo cáo chính thức đƣợc tổng hợp thông tin đều phân tổ theo 5 TPKT: Kinh tế nhà nước; Kinh tế tập thể; Kinh tế tư nhân; Kinh tế cá thể; Kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài Biên soạn và công bố thông tin Phạm vi biên soạn và công bố thông tin tùy từng chỉ tiêu và tài liệu công bố mà mức độ phân loại các TPKT có khác nhau, nhóm chỉ tiêu thống kê phân loại theo 5 TPKT (đề cập chi tiết báo cáo tổng hợp). 110

16 3) Thống kê Nông, Lâm nghiệp và Thuỷ sản 3.1. Tổng hợp thông tin Tổng hợp số liệu Thống kê Nông, Lâm nghiệp và Thuỷ sản mức độ áp dụng phân tổ tổng hợp thông tin theo LHKT về cơ bản nhƣ Tổng điều tra, điều tra thƣờng xuyên và chế độ báo cáo thống kê định kỳ, số chỉ tiêu thống kê đƣợc biên soạn và tổng hợp và phân theo 5 LHKT: KTNN; KTTT; KTCT; KTTN; KTCVĐTNN Biên soạn và công bố thông tin Nhóm chỉ tiêu Thống kê Nông, Lâm nghiệp và Thuỷ sản công bố thông tin phân loại theo 5 TPKT: Kinh tế nhà nƣớc; Kinh tế tƣ nhân; Kinh tế cá thể; Kinh tế tập thể và kinh tế có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài. 4) Hệ thống tài khoản quốc gia 4.1. Tổng hợp thông tin Giai đoạn từ : Phân loại thống kê theo 6 TPKT: Nhà nƣớc; Tập thể; Tƣ nhân; Cá thể; Kinh tế hỗn hợp; Khu vực có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài và sau khi thực hiện công văn số 231/TCTK-PPCĐ) đến nay nhóm chỉ tiêu thống kê đƣợc tổng hợp và biên soạn theo 5 LHKT: KTNN; KTTT; KTCT; KTTN; KTCVĐTNN 4.2. Biên soạn và công bố thông tin Nhóm chỉ tiêu thống kê tổng hợp phản ánh tăng trƣởng kinh tế phân loại theo 5 TPKT (chi tiết tại báo cáo tổng hợp). III. Đánh giá chung thực trạng áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê 1. Kết quả đạt được Trƣớc những yêu cầu lớn về thông tin thống kê theo TPKT phục vụ công tác chỉ đạo điều hành của các cấp lãnh đạo Đảng, Nhà nƣớc và Chính phủ, trong nhiều năm qua, ngành Thống kê đã có những cố gắng trong cải tiến và đổi mới phƣơng pháp nghiệp vụ thống kê nhằm thu thập đƣợc nhiều thông tin kinh tế - xã hội của các TPKT để tổng hợp, biên soạn và công bố thông tin theo phân loại TPKT cơ bản đáp ứng nhu cầu của các cơ quan Đảng, Nhà nƣớc các cấp và những đối tƣợng dùng tin khác. Do vậy việc áp dụng phân loại TPKT trong thu thập thông tin (qua chế độ báo cáo thống kê; điều tra thống kê); Tổng hợp, biên soạn và công bố thông tin thống kê đạt đƣợc kết quả tƣơng đối tốt. 111

17 - Những kết quả đạt đƣợc trong việc áp dụng phân loại TPKT đối với thu thập thông tin; Tổng hợp, biên soạn và công bố thông tin thống kê qua các chỉ tiêu thống kê, nếu xem xét về số lƣợng chỉ tiêu thống kê đƣợc phân loại áp dụng theo 5 LHKT: KTNN; KTTT; KTCT; KTTN; KTCVĐTNN trên cơ sở thực hiện Công văn số 231/TCTK-PPCĐ thì số lƣợng chỉ tiêu rất khiêm tốn, cụ thể đạt 284 chỉ tiêu thống kê đƣợc thu thập thông tin qua chế độ báo cáo thống kê và điều tra thống kê áp dụng phân loại theo 5 LHKT, trong đó 232 chỉ tiêu đƣợc tổng hợp (chiếm 81,69%) và 96 chỉ tiêu thống kê (chiếm 33,80%) đƣợc biên soạn và công bố thông tin thống kê áp dụng phân loại theo TPKT Việc phân tổ các chỉ tiêu thống kê theo LHKT trong thu thập, tổng hợp theo LHKT và biên soạn, công bố theo TPKT đã đáp ứng nhu cầu thông tin tối thiểu của ngƣời sử dụng thông tin thống kê về mặt lƣợng để đánh giá qui mô các TPKT, thông qua đó thấy đƣợc quá trình hình thành và phát triển của các TPKT ở nƣớc ta từ năm 1986 đến nay. Tuy chƣa đầy đủ, nhƣng thông qua một số chỉ tiêu về vốn, lao động, kết quả sản xuất (GDP, giá trị sản xuất công nghiệp, tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng...) đƣợc phân loại theo TPKT, các đối tƣợng sử dụng thông tin thống kê đặc biệt là các cơ quan làm chính sách đã quan sát đƣợc tƣơng quan giữa các TPKT, đánh giá đƣợc kết quả, hiệu quả của các chủ trƣơng, chính sách phát triển kinh tế - xã hội của các TPKT; Trên cơ sở đó làm căn cứ cho việc sửa đổi, bổ sung và ban hành những chính sách mới, tạo điều kiện cho các TPKT phát triển đúng hƣớng, đồng thời tạo môi trƣờng cạnh tranh bình đẳng, lành mạnh trong nền kinh tế nhiều thành phần theo định hƣớng xã hội chủ nghĩa. Về cơ bản, thông qua các chỉ tiêu thống kê đƣợc phân tổ theo TPKT, các cơ quan Lãnh đạo Đảng, Nhà nƣớc và các cơ quan quản lý đã khẳng định tính đúng đắn của chủ trƣơng, đƣờng lối của Đảng về phát triển nền kinh tế nhiều TPKT ở nƣớc ta từ sau năm 1986 đến nay, cơ bản phù hợp với thực tế của nƣớc ta và của kinh tế thế giới. - Trong quá trình phân tổ các chỉ tiêu thống kê theo TPKT trong việc thu thập thông tin, biên soạn và phổ biến thông tin thống kê, ngành Thống kê đã tiếp cận đƣợc nhu cầu của các đối tƣợng sử dụng thông tin, từ đó ý thức đƣợc nhiệm vụ của mình trong từng giai đoạn phát triển chung của đất nƣớc, từng bƣớc đáp ứng nhu cầu của các đối tƣợng sử dụng thông tin thống kê. Về mặt nghiệp vụ, thông qua việc phân tổ các chỉ tiêu thống kê theo TPKT, các đơn vị nghiệp vụ trong toàn ngành Thống kê đã từng bƣớc khắc phục những hạn chế 14 Tính toán từ bảng số liệu 2 và

18 trong các khâu thu thập, xử lý, tổng hợp, phân tổ số liệu và trong việc xây dựng các phƣơng án điều tra cũng nhƣ các chế độ báo cáo, qua đó đề xuất cải tiến nhằm nâng cao chất lƣợng số liệu thống kê. Nguyên nhân của những kết quả đạt được: - Trước hết là do công tác phổ biến thông tin thống kê đã lấy mục tiêu hàng đầu là hƣớng đến ngƣời dùng tin, lấy nhu cầu thông tin của các đối tƣợng sử dụng thông tin làm trọng tâm hoạt động của toàn ngành. Trên cơ sở nhu cầu của ngƣời dùng tin, đặc biệt nhu cầu của Lãnh đạo Đảng, Chính phủ, ngành Thống kê tổ chức hoạt động thu thập, tổng hợp và công bố thông tin thống kê đáp ứng tốt nhất yêu cầu của ngƣời sử dụng. Cụ thể nhƣ Công văn số 231 TCTK/PPCĐ ngày 17/4/2002 của Tổng cục trƣởng TCTK về việc ban hành Danh mục đơn vị kinh tế, hành chính sự nghiệp áp dụng trong điều tra và báo cáo thống kê, trên cơ sở đó khi ban hành chế độ báo cáo và phƣơng án điều tra, Tổng điều tra đã đƣợc vận dụng cụ thể hoá phân loại theo các loại hình kinh tế một cách phù hợp. - Ngành Thống kê đã chủ động nắm bắt nhu cầu của mọi đối tƣợng sử dụng thông tin thống kê, chủ động thu thập, tổng hợp, biên soạn và công bố các chỉ tiêu phân tổ theo TPKT trong ấn phẩm xuất bản thống kê (ví dụ Niên giám thống kê; kết quả Điều tra Doanh nghiệp hàng năm, v.v...) và quan tâm đến việc phổ biến thông tin thống kê. Ngoài ra, một vấn đề khác cũng là yếu tố quan trọng góp phần đƣa đến những kết quả trên, đó là trình độ năng lực của cán bộ trong ngành đƣợc nâng cao, cán bộ đƣợc tiếp cận và học hỏi kinh nghiệm công tác của thống kê các nƣớc; phƣơng tiện làm việc, cơ sở vật chất của ngành ngày từng bƣớc đƣợc trang bị đầy đủ hơn, đảm bảo thực hiện công tác chuyên môn, nghiệp vụ. 2. Một số vấn đề hạn chế và bất cập khi áp dụng phân loại TPKT trong công tác thống kê Thuật ngữ Loại hình kinh tế tại Công văn số 231 TCTK/PPCĐ; Về hình thức: Chỉnh sửa văn bản theo đúng quy định hiện hành - Không nên dùng Công văn để ban hành quy định mà thực hiện thể thức Quyết định ban hành quy định Về nội dung: - Cụm từ đơn vị không phù hợp với cụm từ đang dùng cơ sở ; 113

19 - Phân loại TPKT không đủ theo Nghị quyết Đại hội X (Không đáp ứng đủ thông tin thống kê theo phân loại TPKT thiếu TPKT tư bản nhà nước); - Đơn vị sự nghiệp hiện nay chỉ còn đơn vị sự nghiệp công và tƣ thục; - Định nghĩa lại đơn vị kinh tế cá thể (mã 300); - Các cơ sở Đảng, đoàn thể, hiệp hội hiện nay đã phân vào cơ sở sự nghiệp (Tổng điều tra CSKTHCSN); - Có quan điểm giai cấp rõ ràng khi dùng cụm từ TPKT thay cho LHKT ; - Đơn vị kinh tế tập thể (mã 200) hoạt động theo Luật HTX, nhƣng thực tế cho thấy việc thực hiện Luật này còn gò ép, mang tính hình thức, thực hiện theo phong trào, chƣa thực sự trên cơ sở tự nguyện. Điều này thể hiện ở chỗ, so với số lƣợng HTX thành lập ban đầu, số HTX mới không tăng, số xã viên, vốn bình quân 1 HTX thấp, số HTX hoạt động có hiệu quả không nhiều, kinh doanh đơn điệu. Thực chất nhiều HTX chỉ do 1 ngƣời bỏ vốn nhƣng ghi tên nhiều ngƣời, thậm trí góp vốn theo cổ phần (thể hiện rõ nét nhất là các Quỹ Tín dụng nhân dân cơ sở). Vì vậy, nhiều HTX lại ghi tên HTX cổ phần... và hoạt động theo mô hình công ty cổ phần, qua thực tế cho thấy đây chính là công ty cổ phần trá hình. - Công ty cổ phần Nhà nƣớc (mã 131), trong đó hình thức cổ phần đặc biệt theo Luật DN mới thì loại hình này không còn tồn tại nên cần thay đổi cho phù hợp với thức tế Thu thập và tổng hợp thông tin - Áp dụng TPKT trong công tác thống kê theo 5 LHKT (Công văn số 231 TCTK/PPCĐ) so với phân loại TPKT theo quan điểm của Đảng có 5 TPKT (Đại hội Đảng lần thứ X), cơ bản chƣa đáp ứng đầy đủ thông tin thống kê phân loại theo TPKT (Quan điểm của Đảng), vì trong công tác thống kê không thể bóc tách đƣợc thông tin thống kê thuộc TPKT Tƣ bản nhà nƣớc (theo quan điểm của Đảng), đồng thời TPKT tƣ nhân theo quan điểm của Đảng (cá thể, tiểu chủ, tư bản tư nhân), nhƣng trong công tác thống kê đƣợc phân loại theo LHKT tƣ nhân và LHKT cá thể, và đƣợc thể hiện qua bảng số 4 nhƣ sau: 114

20 Bảng số 4. Hiện trạng trạng thông tin thống kê theo phân loại TPKT trong công tác thống kê Phân loại TPKT (Đại hội Đảng lần thứ X) Áp dụng phân loại TPKT (Công văn số 231 TCTK/PPCĐ) Hiện trạng thông tin thống kê 1. TPKT Kinh tế nhà nƣớc 1. Loại hình Kinh tế nhà nƣớc 2. TPKT tập thể 2. Loại hình Kinh tế tập thể 3. TPKT tƣ nhân (cá thể, tiểu 3. Loại hình Kinh tế tƣ nhân chủ, tƣ bản tƣ nhân) 4. Loại hình Kinh tế cá thể Đáp ứng thông tin theo phân loại TPKT (Quan điểm của Đảng) 4. TPKT có vốn ĐTNN 5. LHKT có vốn ĐTNN 5. TPKT tƣ bản nhà nƣớc X Chƣa có thông tin - Số lƣợng chỉ tiêu thu thập phản ánh chất lƣợng và hiệu quả phân loại theo TPKT và theo ngành kinh tế hoạt động, theo vùng địa lý kinh tế, v.v còn hạn chế (phân tổ kép), ví dụ: Chỉ tiêu lao động làm việc tại các ngành kinh tế quốc dân phân theo TPKT; Thu nhập của ngƣời lao động phân theo TPKT và ngành kinh tế hoạt động; Mức độ đóng góp vào tăng trƣởng kinh tế của TPKT phân theo ngành kinh tế hoạt động, v.v... Lý do cần thu thập và công bố thông tin theo phân tổ kép nhƣ vậy, để giúp cho Đảng và nhà nƣớc đánh giá sâu sắc hơn về hiệu quả hoạt động của từng TPKT trong ngành kinh tế, vùng địa lý kinh tế, v.v để từ đó có chính sách phù hợp hơn, tránh hiện tƣợng mất cân đối cơ cấu đầu tƣ giữa các ngành kinh tế, vùng địa lý kinh tế, v.v... (Danh mục chỉ tiêu và chế độ báo cáo thống kê Bộ, ngành chƣa có hoặc có nhƣng chƣa phân loại theo TPKT hoặc theo LHKT đề cập chi tiết tại báo cáo chuyên đề của Vụ Hệ thống Tài khoản Quốc gia). - Trong nền kinh tế thị trƣờng sự đan xen hoạt động giữa các TPKT diễn ra ngày càng phổ biến, do vậy khi xác định phạm vi của mỗi TPKT thông qua các chỉ tiêu thống kê định lƣợng có thể sẽ xảy ra hiện tượng vừa trùng, vừa sót và ảnh hưởng đến chất lượng thông tin thống kê, dẫn đến phản ánh không đúng thực chất vai trò, vị trí của mỗi TPKT trong các điều kiện sản xuất và kết quả, hiệu quả sản xuất kinh doanh. Ví dụ, trong nông nghiệp, sự đan xen giữa TPKT Nhà nƣớc, TPKT tập thể với TPKT tƣ nhân, TPKT tƣ bản nhà nƣớc, TPKT có 115

21 vốn đầu tƣ nƣớc ngoài, hiện nay là phổ biến hay sự đan xen giữa các bộ phận trong TPKT tƣ nhân (cá thể, tiểu chủ, tƣ bản tƣ nhân) của ngành nông, lâm nghiệp và thuỷ sản. - Công tác thu thập thông tin thống kê hàng tháng phân theo LHKT đƣợc thực hiện nhƣng độ tin cậy chƣa cao (đặc biệt đối với loại hình doanh nghiệp ngoài nhà nƣớc và hộ gia đình với số lƣợng ngày càng tăng). - Thông tin thống kê phân loại theo TPKT hay LHKT không đầy đủ và thiếu đồng bộ trong nguồn số liệu từ hồ sơ hành chính. Vì vậy việc phân loại TPKT dựa trên hồ sơ hành chính thƣờng không có chuẩn mực thống nhất dẫn đến mỗi cơ quan đơn vị đôi khi xác định TPKT không đồng nhất Tính đầy đủ của nguồn số liệu từ hồ sơ hành chính không cao và không đều đặn có thời kỳ khai thác thu thập đƣợc tƣơng đối đầy đủ, có thời kỳ khó thu thập và thu thập không đầy đủ, nhất là đối với cơ quan quan trọng nhƣ: Quốc phòng, an ninh và một số cơ quan Đảng sự không đầy đủ, không đồng nhất sẽ ảnh hƣởng đến chất lƣợng thông tin thống kê phân loại theo TPKT Biên soạn và công bố thông tin Phân loại TPKT hay LHKT trong biên soạn, tổng hợp thông tin còn nhiều hạn chế về mức độ chi tiết theo ngành kinh tế, theo địa phƣơng và vùng địa lý kinh tế, v.v... Công bố thông tin theo phân loại TPKT trong công tác thống kê hiện nay các sản phẩm thống kê hiện dành khá lớn dung lƣợng phân loại theo TPKT nhƣng chƣa chi tiết theo ngành kinh tế, theo địa phƣơng và vùng địa lý kinh tế (mặc dù có tổng hợp và biên soạn). Hơn nữa yêu cầu của quốc tế chủ yếu đòi hỏi chi tiết nhiều hơn theo ngành kinh tế. Nếu công bố chi tiết theo TPKT, các sản phẩm thống kê sẽ rất dài, trong khi dung lƣợng phát hành, kinh phí và nguồn lực nhân sự của ngành Thống kê còn hạn chế. Một số nguyên nhân chủ yếu Nguyên nhân khách quan: - Thiếu văn bản hƣớng dẫn liên quan đến cơ sở lý luận về phân loại TPKT theo quan điểm của Đảng. - Nghị quyết Đại hội lần thứ IX của Đảng nêu rõ Các TPKT nƣớc ta bao gồm: Kinh tế nhà nƣớc, kinh tế tập thể, kinh tế cá thể, kinh tế tƣ bản tƣ nhân, kinh tế tƣ bản nhà nƣớc và kinh tế có vốn ĐTNN. Nhƣng cho đến nay 116

22 các cơ quan Nhà nƣớc có thẩm quyền vẫn chƣa có văn bản chính luận đƣa ra khái niệm hoặc giải thích về các loại TPKT, những quy định về tiêu chí để phân loại các tổ chức, cá nhân tham gia hoạt động sản xuất kinh doanh vào các TPKT thích hợp theo nhƣ Nghị quyết đã đề ra. Do đó đây là vấn đề khó khăn đối với công tác thống kê áp dụng theo phân loại TPKT. Tuy nhiên do chƣa có tiêu chí để phân định các TPKT, nên công tác thống kê không thể phân định tất cả các chỉ tiêu thống kê thu thập thông tin theo TPKT và cũng không có điều kiện để bóc tách rạch ròi một số chỉ tiêu bao nhiêu phần trăm đƣa vào TPKT này, bao nhiều phần trăm đƣa vào TPKT kia. Vì vậy phải đề ra quy ƣớc thống kê để ƣớc lƣợng dẫn đến độ chính xác chƣa cao và tính so sánh các TPKT hoặc LHKT giữa các thời kỳ có phần chƣa đồng nhất. - Nghị quyết Đại hội Đảng X nêu rõ 5 TPKT, nhƣng có những TPKT thực chất chỉ là khu vực kinh tế hoặc hình thức kinh tế nhƣ TPKT có vốn ĐTNN. Thực chất việc phân loại TPKT theo quan điểm của Đảng là xuất phát từ Quan hệ sở hữu ; còn phân loại theo LHKT trong công tác thống kê thực chất là thiên về loại hình tổ chức hoạt động kinh tế do vậy đây là vấn đề cần phải làm rõ trong công tác thống kê áp dụng phân loại theo TPKT. - Hệ thống tổ chức thu thập thông tin giữa TCTK và các Bộ (trong Hệ thống chỉ tiêu (HTCT) thống kê quốc gia) đối với một số chỉ tiêu phục vụ quản lý và điều hành của một số Bộ/ngành chƣa rõ ràng nên dẫn đến sự trồng chéo, lãng phí; khái niệm, nội dung, phƣơng pháp tính một số chỉ tiêu chƣa thống nhất nên ảnh hƣởng đến chất lƣợng số liệu thu thập theo phân loại TPKT. Nguyên nhân chủ quan: Hạn chế về kinh nghiệm thực tiễn và nguồn nhân lực có chất lƣợng của TCTK; Nguồn nhân lực hiện có chƣa phát huy hết khả năng thực hiện, ảnh hƣởng đến việc áp dụng phân loại TPKT theo quan điểm của Đảng trong công tác thống kê Việt Nam. PHẦN III ĐỀ XUẤT PHÂN LOẠI THỐNG KÊ THÀNH PHẦN KINH TẾ TPKT là bộ phận của nền kinh tế quốc dân, là một kết cấu kinh tế đặc biệt dựa trên một chế độ sở hữu nhất định về tƣ liệu sản xuất và lực lƣợng sản xuất tƣơng ứng với nó. Phân loại thống kê theo TPKT là sự phân chia toàn bộ 117

23 nền kinh tế thành các TPKT khác nhau dựa trên cơ sở sự khác nhau về hình thức sở hữu. I. Nguyên tắc, căn cứ xác định nội dung phân loại thống kê theo TPKT 1.1. Nguyên tắc phân loại thống kê theo TPKT Trên cơ sở xác định tiêu chí và đơn vị phân loại, để phân chia nền kinh tế thành các TPKT khác nhau căn cứ vào vốn chủ sở hữu và tập hợp các cá nhân và các đơn vị pháp nhân vào cùng TPKT cần tuân theo những nguyên tắc nhất định đối với một phân loại thống kê nói chung và phân loại thống kê theo TPKT nói riêng. Nội dung chi tiết đƣợc đề cập trong báo cáo tổng hợp Căn cứ xác định phân loại thống kê theo TPKT Do tính đa dạng, phong phú của các đơn vị tham gia hoạt động kinh tế trong nền kinh tế ngày nay khi mà đơn vị có thể tham gia không những với tƣ cách một đơn vị với vốn chủ sở hữu 100% mà còn gồm các đơn vị liên doanh, liên kết với phần vốn đóng góp của các đơn vị khác nhau; vì vậy để xuất phân loại này cần xuất phát từ ma trận tổng hợp các loại hình hoạt động của các đơn vị và từ đó căn cứ vào vốn chủ sở hữu của các đơn vị đóng góp vào hoạt động để xếp đơn vị đó vào TPKT thích hợp. Ma trận này có hàng ngang thể hiện các TPKT theo quan điểm của Đảng, cột dọc thể hiện tiêu chí vốn chủ sở hữu - tiêu chí phân định TPKT; mặt khác cũng thể hiện đƣợc liên doanh giữa nhiều TPKT khác nhau. II. Tiêu thức phân loại Trong thống kê, tiêu thức phân tổ nói chung, tiêu thức phân loại nói riêng là khái niệm chỉ đặc điểm của đơn vị tổng thể dùng làm căn cứ để phân chia tổng thể thành các tổ khác nhau đồng thời để tập hợp các đơn vị giống nhau vào cùng tổ. Tiêu thức phân loại trong phân loại thống kê theo TPKT đƣợc chỉ ra là xác định tài sản của chủ sở hữu về pháp lý. Tài sản của các chủ sở hữu về pháp lý khác nhau tạo nên các TPKT khác nhau; mặt khác tài sản của chủ sở hữu pháp lý giống nhau thì TPKT giống nhau. Trong nền kinh tế thị trƣờng, việc xác định tài sản của chủ sở hữu đƣợc biểu hiện dƣới hình thái giá trị bằng tiền. Trên giác độ vĩ mô cũng nhƣ vi mô, tài sản của chủ sở hữu biểu hiện bằng tiền đƣợc xác định thông qua vốn chủ sở 118

24 hữu pháp lý. Vì vậy vốn chủ sở hữu pháp lý được xác định làm tiêu thức phân tổ trong phân loại các TPKT. Vốn chủ sở hữu pháp lý (sau đây gọi tắt là vốn) của các đơn vị của nền kinh tế biểu hiện khác nhau tùy thuộc tính chất pháp lý của đơn vị trong nền kinh tế. Cụ thể về tiêu thức này trong các đơn vị và cá nhân tham gia hoạt động sản xuất kinh doanh nhƣ sau: Vốn trong doanh nghiệp; Vốn trong Hợp tác xã; Vốn trong hộ sản xuất kinh doanh cá thể; Vốn ở đây là vốn của hộ sản xuất, kinh doanh, cá thể tham gia các hoạt động sản xuất kinh doanh không tham gia hợp tác xã; Kinh phí trong đơn vị hành chính, Đảng cộng sản Việt Nam, đoàn thể, hiệp hội III. Đơn vị phân loại Đơn vị phân loại là đơn vị cấu thành các thành phần kinh tế đƣợc sắp xếp vào cùng hoặc khác thành phần kinh tế tuỳ thuộc đặc điểm của đơn vị theo tiêu thức phân loại. Đơn vị phân loại xác định quyền về pháp lý của chủ sở hữu có thể là ngƣời (thể nhân nhân) hoặc pháp nhân (pháp nhân nhân). Nhƣ vậy, đơn vị phân loại là ngƣời hoặc đơn vị tham gia hoạt động kinh tế đƣơng nhiên đƣợc pháp luật thừa nhận hoặc đƣợc pháp luật thừa nhận theo pháp luật qui định. Căn cứ theo các văn bản pháp qui hiện hành, đơn vị phân loại gồm: Doanh nghiệp hoạt động theo Luật doanh nghiệp (gọi tắt là doanh nghiệp); Hợp tác xã, liên minh hợp tác xã hoạt động theo Luật hợp tác xã (gọi tắt là hợp tác xã); Cơ quan hành chính sự nghiệp, Đảng, đoàn thể hiệp hội hoạt động theo qui định của văn bản pháp luật (gọi tắt là cơ quan hành chính sự nghiệp); Cá nhân (hộ gia đình) hoạt động kinh tế theo quyền đƣơng nhiên đƣợc pháp luật thừa nhận (gọi tắt là cá nhân). Bao gồm: Doanh nghiệp; Công ty cổ phần là doanh nghiệp; Công ty trách nhiệm hữa hạn gồm công ty trách nhiệm hữu hạn: Một thành viên; hai thành viên trở lên; Công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên,... (đề cập chi tiết báo cáo tổng hợp). IV. Đề xuất phân loại thống kê theo TPKT và áp dụng thử nghiệm 4.1. Đề xuất phân loại thống kê theo TPKT Căn cứ nguyên tắc, xác định nội dung phân loại TPKT, tiêu thức và đơn vị phân loại, Đề tài đề xuất hai phƣơng án xác định TPKT nhƣ sau: 119

25 Phƣơng án 1: TPKT Bảng số 5. Ma trận xác định TPKT (Căn cứ theo tiêu chí vốn chủ sở hữu) 100% vốn KTNN Trung ƣơng Địa phƣơng Tổng số Trên 50% vốn Kinh tế liên doanh Vốn không quá 50% nhƣng lớn nhất KTTT KTTN KTTBNN KTCTTC KTTBTN (ngoài nhà nƣớc) (với nhà nƣớc) KTĐTNN Trong bảng ma trận trên lƣu ý: - Các chữ viết tắt + KTNN: Thành phần kinh tế nhà nƣớc + KTTT: Thành phần kinh tế tập thể + KTTN: Thành phần kinh tế tƣ nhân + KTCTTC: Kinh tế cá thể, tiểu chủ + KTTBTN: Kinh tế tƣ bản tƣ nhân + KTTBNN: Thành phần kinh tế tƣ bản nhà nƣớc + KTĐTNN: Thành phần kinh tế có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài hóa. - Các ký hiệu bằng chữ số thể hiện liên doanh của các TPKT đƣợc mã 120