ECONOMIC POLICY AND COMPETITIVENESS RESEARCH CENTER ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÎ, ªÐѪËÄªÕ ÀÄÂÀÐÛÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒªÂ МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ Улаанбаатар 2014
Òºñëèéí íýð: Íîãîîí ýäèéí çàñãèéí òºëºº ò íøëýë Íýãäñýí íäýñòíèé áàéãóóëëàãûí (Í Á) ñàëáàð áàéãóóëëàãóóä áîëîõ Í Á-ûí Õ ðýýëýí áóé îð íû õºòºëáºð, Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãà, Í Á-ûí éëäâýðëýë õºãæëèéí áàéãóóëëàãà, Í Á-ûí Ñóðãàëò, ñóäàëãààíû õ ðýýëýíãèéí õàìòàðñàí òºñºë Ñóäàëãààíû àæèë: Ìîíãîë Óëñ äàõü Íîãîîí àæëûí áàéðíû çóðàãëàë à éöýòãýã : Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî, ºðñºëäºõ àäâàðûí ñóäàëãààíû òºâ (ÝÇÁª ÑÒ) Ñóäàëãààíû áàã: Á.Ëàêøìè /Åðºíõèé çàõèðàë/ È.Îäîí èìýã /ÝÇÁª ÑÒ-èéí ìåíåæåð/ Ñ.Áàéãàëìàà /Ǻâëºõ/ Ñ.Õàíäñ ðýí /Ǻâëºõ/ À.Áîëäñ õ /Ǻâëºõ/ Õàÿã: Ñàí áèçíåñ öåíòð, 9-ð äàâõàð Åðºíõèé ñàéä Àìàðûí ãóäàìæ 29 Ñ õáààòàð ä ðýã Óëààíáààòàð, Ìîíãîë Óëñ Óòàñ: (+976) 11-321927 Ôàêñ: (+976) 11-321926 È ìýéë: info@ecrc.mn Âåáñàéò: www.ecrc.mn
ÍÝÐ ÒÎÌÜ ÎÍÛ ÒΠËÎË ÁÎÍÕß ÄÁÕÑ ÄÄÍÕÁ ÄÍÁ ÄÕÁÎÑÕ ÄÝÌÁ ÌÀÎÝÍÕ ÌÇÍ ÌÓÇÃ Ì ÕÀ Ò Ì ÝÕ ÍÄ ÒÁÁ Í ÁÕÁÎÁ Í Á ÕÁ Í ÁÑÑÕ ÍÝÇÒÒ ÎÓÕÁ Áàéãàëü îð èí, íîãîîí õºãæëèéí ÿàì Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí Äàÿí äýëõèéí õºãæëèéí áàéãóóëëàãà Äîòîîäûí íèéò á òýýãäýõ í Äýëõèéí õ ðýýëýí áóé îð íû ñòðàòåãèéí õ ðýýëýí Äýëõèéí ýð ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà Ìîíãîëûí Àæèë îëãîã ýçäèéí íýãäñýí õîëáîî Ìîíãîëûí Ǻãèé äèéí íèéãýìëýã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð Ìîíãîëûí íäýñíèé õóäàëäàà, àæ éëäâýðèéí òàíõèì Ìîíãîëûí éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî Íîãîîí äýëõèé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà Íýãäñýí íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Õ ðýýëýí áóé îð íû õºòºëáºð Íýãäñýí íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí éëäâýð õºãæëèéí áàéãóóëëàãà Íýãäñýí íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí Ñóðãàëò, ñóäàëãààíû õ ðýýëýí Íîãîîí ýäèéí çàñãèéí òºëººõ ò íøëýë Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãà ÎÓÕÁ ÀÍÄÁÑ Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí Àçè, Íîìõîí äàëàéí á ñèéí ñàëáàð ÒÁÁ Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà ÓÁ Óëààíáààòàð õîò ÓÑÓà Óñ ñóâãèéí óäèðäàõ ãàçàð ÑÕ íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî ÕÀß éëäâýð, õºäºº àæ àõóéí ÿàì ÕÁÎÝÇÍÁÁÑ Õ ðýýëýí áóé îð èí-ýäèéí çàñãèéí íÿãòëàí áîäîõ á ðòãýëèéí ñèñòåì ÕÎÑÁ Õàðèëöàí îéëãîëöëûí ñàíàìæ áè èã ÕÑÓÕÀÒÀ ÇÇ Õîò, ñóóðèíû óñ õàíãàìæ, àðèóòãàõ òàòóóðãûí àøèãëàëò éë èëãýýã çîõèöóóëàõ çºâëºë ÕÒÝÁÕ Õî ðäîã ò õèé ýä áîëîâñðóóëàã äûí õîëáîî ÕÕÊ Õÿçãààðëàãäìàë õàðèóöëàãàòàé êîìïàíè ÝÇÁª ÑÒ Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî, ºðñºëäºõ àäâàðûí ñóäàëãààíû òºâ ÝÕÇÕ Ýð èì õ íèé çîõèöóóëàõ õîðîî ÀÃÓÓËÃÀ Ãàð èã... 3 Xóðààíãóé... 4 1. Òàíèëöóóëãà... 5 1.1 Ñóäàëãààíû çîðèëãî... 5 1.2 Íîãîîí àæëûí áàéð -ûã òîäîðõîéëîõ íü.. 5 2. Ñóäàëãààíû àðãà ç é... 6 2.1 Ñàëáàðûí òàíèëöóóëãà áýëòãýõ íü... 6 2.2 Õ ðýýëýí áóé îð íû íýëãýýíèé øàëãóóð ç ëýëò ä áîëîâñðóóëàõ íü... 7 2.3 Çîõèìæòîé àæëûí øàëãóóð ç ëýëò ä... 7 2.4 Íîãîîí ñàëáàð, äýä ñàëáàðóóä äàõü õºäºëìºð ýðõëýëòèéí òîîöîî... 8 2.5 Ñîðèëò õèéãýýä òààìàãëàëóóä... 8 3. Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí áàéäàë... 10 3.1 Òàíèëöóóëãà... 10 3.2 Ýäèéí çàñàã äàõü õºäºëìºð ýðõëýëòèéí çîíõèëîõ ñòàòóñ... 10 3.3 Àëáàí áóñ ñåêòîð... 12 3.4 Àæèëëàõ õ íèé øèëæèëò õºäºë㺺í... 12 3.5 Ä ãíýëò... 13 4. Ýäèéí çàñàã, àæ éëäâýðèéí ãîë ñàëáàðóóä äàõü íîãîîí àæëûí áàéð... 14 4.1 Ãàçàð òàðèàëàí, ìàë àæ àõóé, îéí àæ àõóé... 15 4.2 Ýð èì õ íèé ñàëáàð... 20 4.3 Óñ, õàÿãäàë óñíû ìåíåæìåíò... 21 4.4 Õàòóó õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò... 23 4.5 Òýýâðèéí ñàëáàð... 24 4.6 Áàðèëãà... 25 Àøèãëàñàí ìàòåðèàë... 27 Õàâñðàëò 1: Òîîí ìýäýýëëèéí õ ñíýãò ä... 29
4 МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ Хураангуй Ýíýõ ñóäàëãààãààð Ìîíãîë îðîí äàõü íîãîîí àæëûí áàéðíû ºíººãèéí íºõöºë áàéäëûí åðºíõèé çóðàãëàëûã ä ðñýëñýí áîëíî. Ñóäàëãààíû ð ä íãýýñ õàðàõàä áèäíèé ñîíãîí àâñàí çàðèì ñàëáàðò íèéò 569,921 àæëûí áàéð áàéíà 1. Õàðèí íýýñ äºíãºæ 11.5%-èéã íü ë íîãîîí àæëûí áàéð ãýæ çýæ áîëîõ þì. Ýíý íü Ìîíãîë äàõü íèéò õºäºëìºð ýðõëýëòèéí 6.2%-èéã ýçýëæ áàéíà. 1 Òîîí ìýäýýëëèéã íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîîíîîñ ãàðãàñàí ñàëáàðûí ñóäàëãààíóóäààñ ò âýðëýñýí áîëíî. ̺í õîðîîíîîñ ãàðãàñàí 2012 îíû Ìîíãîëûí ñòàòèñòèêèéí áþëëåòåíüä òóõàéí æèëä íèéò 506.5 ìÿíãàí àæëûí áàéð áàéñàí ãýæ äóðäæýý. Íîãîîí àæëûí áàéðíû òàëààðõ ñóäàëãààíû ð ä íãèéí õóðààíãóéã äîîðõ õ ñíýãòýýñ õàðíà óó. # Ñàëáàð Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí çàðèì ñàëáàð äàõü Íîãîîí àæëûí áàéð Õºäºëìºð ýðõëýëò Ç àæëûí áàéð ÕÁÎÝ àæëûí áàéð Íîãîîí àæëûí áàéð 1 Ìàë àæ àõóé 342,882 42,512 252,915 42,512 12.4 2 Ãàçàð òàðèàëàí 58,477 20,932 4,591 0 3 Îéí àæ àõóé 3,923 3,923 3,923 3,923 100 4 Ýð èì õ 14,500 14,500 1,231 1,231 8.5 5 Óñ, øóãàì ñ ëæýý, õàÿãäàë óñ áîëîâñðóóëàëò 6,538 6,538 5,159 5,159 78.9 6 Õàòóó õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò 1,401 300 1,401 300 21.4 7 Òýýâýð 72,900 72,900 12,506 12,506 17.1 8 Áàðèëãà 69,300 69,300 3,610 0 0 Íèéò 569,921 230,905 285,336 65,631 11.5 Õºäºëìºð ýðõëýëòýä ýçëýõ õóâü 40.5% 50.0% 11.5% Ç àæëûí áàéð = Çîõèñòîé àæëûí áàéð, ÕÁÎÝ àæëûí áàéð =Õ ðýýëýí áóé îð èíä ýýëòýé àæëûí áàéð % Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã 2008-2012 îíû õîîðîíä 31.5%-èàð ºñ ýý. íèé çýðýãöýý, ýð èì õ íèé õýðýãëýýíèé àëäàãäàë, á òýýìæ áàãàòàé õîöðîãäñîí òåõíîëîãè, äýä á òöèéí õºãæèë õàíãàëòã é çýðýã íü õ ðýýëýí áóé îð íû äîðîéòîëä õ ðãýæ áàéíà. Íýì ºðòºã á õèé éëäâýðëýë, éë èëãýý áàðàã áàéõã é ó èð ýäèéí çàñãèéí îãöîì ºñºëò íü ò õèé ýä, òýð äóíäàà àøèãò ìàëòìàëûí îëáîðëîëòîîñ äýëòýé áàéâ. Ñ ëèéí åèéí ñòàòèñòèê ìýäýýëëýýñ çâýë í ðñõ ëèéí õèéí ÿëãàðóóëàëò õàìãèéí ºíäºðòýé ñàëáàð íü ýð èì õ íèé ñàëáàð áàéñàí áºãººä ìàë àæ àõóé, îéí àæ àõóé, ãàçàð àøèãëàëòûí áóñàä éë àæèëëàãàà óäààëæ áàéâ. Íîãîîí àæëûí áàéðíû òîîöîîã ãàðãàõäàà õºäºº àæ àõóé, ýð èì õ, òýýâýð, óñ/õàÿãäàë óñíû ìåíåæìåíò, õàòóó õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò, áàðèëãûí ñàëáàðûã ñîíãîæ àâñàí. Ó èð íü ýäãýýð ñàëáàðóóä íèéëýýä ÄÍÁ-èé 25.7%, óëñûí õýìæýýíèé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí 53.4%-èéã á ðä ëäýã. 2012 îíû áàéäëààð õºäºëìºð ýðõëýëòèéí 30%-èéã 7.9%- èéí ºñºëòòýéãýýð, ÄÍÁ-èé 14.8%-èéã 21.3%-èéí ºñºëòòýéãýýð äàíãààðàà á ðä ëæ áàéñàí õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð ãýõýä óóð àìüñãàëûí ººð ëºëòºä ºðòºõ õàìãèéí ºíäºð ýðñäýëòýé ñàëáàð þì. Åðºíõèé人 íèéò õºäºëìºð ýðõëýëò òîãòâîðòîéãîîð ºñ áóé áºãººä õ éñèéí òýíöâýð õàðüöàíãóé ñàéí. Ýíý ñóäàëãààíä ñîíãîí àâñàí ñàëáàðóóäàä àæèë ýðõëýëòèéí ºñºëò 2012 îíû áàéäëààð õàìãèéí ºíäºð áàéñàí þì. ÑÕ-íîîñ 2012 îíä ãàðãàñàí Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñóäàëãààãààð àëáàí áóñ ñåêòîðò 174.5 ìÿíãàí õ í õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà ãýæ ãàðñàí íü ºìíºõ ç ëýëòýýñ 26.5%-èàð ºññºí òîî þì. Ãýõäýý 2012 îíû áàéäëààð àëáàí áóñ ñåêòîð äàõü öàõèëãààí, øàòàõóóí; óñ, õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéí èãëýëýýð àæèëëàãñäûí òîî 45.3%-èàð áóóðñàí íü èæèë òºñòýé àæëûí áàéðíû òîî àëáàí ñåêòîðò íýìýãäñýíòýé õîëáîîòîé ãýæ çýæ áîëíî. Íîãîîí àæëûí áàéðíû çóðàãëàë ñóäàëãààã Í Á-ûí õàðüÿà ìýðãýæëèéí äºðâºí áàéãóóëëàãà, õºòºëáºðººñ õàìòðàí õýðýãæ ëæ áóé Íîãîîí ýäèéí çàñãèéí òºëººõ ò íøëýë õºòºëáºðèéí ýõíèé å øàòíû íýã õýñýã áîëãîæ 2013 îíû ýöñýýð ã éöýòãýñýí þì. Ýíýõ òàéëàíã Ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî, ºðñºëäºõ àäâàðûí ñóäàëãààíû òºâººñ (ÝÇÁª ÑÒ), Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí ñàíàà èëãà äýìæëýãèéí õ ðýýíä áîëîâñðóóëñàí. íèé çýðýãöýý, ÝÇÁª ÑÒ- ººñ Íîãîîí ýäèéí çàñãèéí òºëººõ ò íøëýëèéí ýõíèé å øàòíû áàñ íýã õýñýã áîëîõ Ìîíãîëûí íîãîîí ýäèéí çàñãèéí òºëºâ áàéäëûí ñóäàëãàà õàðààò áóñ òàéëàíã ãàðãàñàí áºãººä òóñ òàéëàí íü Íîãîîí àæëûí áàéðíû ñóäàëãààòàé íÿãò õîëáîîòîé þì.
МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ 5 1. Танилцуулга Ìîíãîë Óëñ íîãîîí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ õ ñýë ýðìýëçýë ºíäºð áàéãààãàà èëýðõèéëýõèéí ñàöóó Í Á-ûí ñàëáàð áàéãóóëëàãóóä áîëîõ Í Á-ûí Õ ðýýëýí áóé îð íû õºòºëáºð (UNEP), Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãà (ILO), Í Á-ûí éëäâýðëýë õºãæëèéí áàéãóóëëàãà (UNIDO), Í Á-ûí Ñóðãàëò, ñóäàëãààíû õ ðýýëýí (UNITAR) ãýñýí áàéãóóëëàãóóäààñ õàìòðàí ñàíàà èëñàí ÍÝÇÒÒ-èéã õýðýãæ ëýõ ýõíèé îðîí áîëñîí áèëýý. Íîãîîí ýäèéí çàñãèéí òºëººõ ò íøëýë õºòºëáºð íü Ðèî+20 áàãà õóðëûí òóíõàãëàëûí õ ðýýíä ãàðñàí ñàíàà èëãà þì. Áèäíèé õ ñ áóé èðýýä é ñýäâèéí äîð 2012 îíä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí Ðèî+20 áàãà õóðëûí åýð íîãîîí ýäèéí çàñàã íü òîãòâîðòîé õºãæèëä õ ð, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ãîë àðãà çàì þì õýìýýí òóíõàãëàñàí. Ýíýõ óóëãàíû òóíõàãëàëààð Íýãäñýí íäýñòíèé áàéãóóëëàãà èë õ ðòýýìæòýé íîãîîí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ ýðìýëçýë á õèé îðíóóäàä øààðäëàãàòàé òóñëàëöàà ç ëýõèéã óðèàëñàí áàéäàã. ÍÝÇÒÒ-èéí õýòèéí çîðèëãî íü 2020 îí ãýõýä 30 îðîíä õ ðýýëýí áóé îð èíä ýýëòýé, çîõèñòîé àæëûí áàéðûã áèé áîëãîæ, ÿäóóðëûí ò âøèí áàãà, èðãýäèéí ñàéí ñàéõàí àìüäðàõ îð èí äýýøèëñýí ýäèéí çàñàã ðóó òîãòâîðòîé áàéäëààð øèëæèõýä äýìæèí àæèëëàõàä îðøèíî. 1.1 ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÇÎÐÈËÃÎ ÍÝÇÒÒ-èéã õýðýãæ ëýõ ýõíèé øàòíû õ ðýýíä, ºðãºí õ ðýýòýé ñóäàëãààíû íýãýí õýñýã áîëãîæ ÎÓÕÁààñ Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí õºäºëìºð ýðõëýëòèéã íîãîîðóóëàõ íºõöºë, áîëîìæèéã ñóäëàõ íîãîîí àæëûí áàéðíû ñóäàëãààã ýðõëýí ÿâóóëàõ çîðèëãî òàâüñàí þì. Ýíý ñóäàëãààãààð öààøèä õýðýãæ ëýõ éë àæèëëàãààíû õàðèëöàí óÿëäàà á õèé åðºíõèé çóðàãëàëûã ãàðãàæ, ÍÝÇÒÒ-èéí íºëººëºë õàìãèéí ºíäºð áàéõ ñàëáàð, éë àæèëëàãààã òîäîðõîéëîõîä õóâü íýìýð îðóóëàõààð çîðüñîí. Ýíýõ ñóäàëãààíû çîðèëãî íü èðýýä éä íîãîîí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ åä íîãîîí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ò âøèíã íýìýãä ëýõ ñàëáàð, éë àæèëëàãààã òîäîðõîéëæ íîãîîí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí íºõöºë, íººö áîëîìæèéã íýëýõýä îðøèíî. Ñóäàëãààíû õ ðýýíä ÎÓÕÁ-ààñ ãàðãàñàí çààâðûí äàãóó íäýñíèé õýìæýýíä õ ðýýëýí áóé îð èí-ýäèéí çàñàã-õºäºëìºð ýðõëýëòèéí óÿëäàà õîëáîîã ñóäàëæ, Ìîíãîëûí õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýðõ Íîãîîí àæëûí áàéð - íû íºõöºë áàéäëûã òîäîðõîéëñîí. Ò íèé çýðýãöýý, ýíý ñóäàëãààãààð Íîãîîí àæëûí áàéð õºãæ ëýõ áîëîëöîîòîé ñàëáàðóóä áîëîí Íîãîîí àæëûí áàéðûã ýð èìæ ëýõ áîäëîãûí õóâèëáàðóóäûí òàëààðõ çºâëºìæ äèéã àãóóëñàí áîëíî. Òýäãýýð çºâëºìæèéã òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí îíîâ òîé îðîëöîî, îëîí óëñûí õºãæëèéí áàéãóóëëàãóóäûí ð ä íòýé òóñëàëöààíû òàëààðõ áîäëîãûí çààâàð èëãàà õýìýýí çýæ áîëîõ þì. 1.2 ÍÎÃÎÎÍ ÀÆËÛÍ ÁÀÉÐ -Ûà ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎÕ ÍÜ ÎÓÕÁ-ûí Õºãæèæ áóé îðíóóä äàõü íîãîîí àæëûí áàéðíû íººö áîëîëöîîíû íýëãýý õèéõ ãàðûí àâëàãà 2 -ä äóðäñàíû äàãóó Íîãîîí àæëûí áàéð ãýñýí íü òóõàéí ñàëáàðûí õ ðýýëýí áóé îð èíä ç ëýõ íºëººëëèéã áóóðóóëæ, òîãòâîðòîé áàéäëûã õàíãàõàä õóâü íýìýð îðóóëæ áóé ýäèéí çàñàã äàõü øóóä õºäºëìºð ýðõëýëòèéã õýëíý õýìýýí çýæ áóé. íä ýð èì õ, ò õèé ýäèéí àøèãëàëòûã áóóðóóëæ, ýäèéí çàñãèéí éë àæèëëàãààíààñ äýëòýé í ðñòºðºã èéí õèéí ÿëãàðëûã áàãàñãàæ, ýêîñèñòåì áîëîí áèîëîãèéí îëîí ÿíç áàéäëûã õàäãàëæ õàìãààëàõûí çýðýãöýý, óóð àìüñãàëûí ººð ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ áóþó õîã õàÿãäàë, áîõèðäëûã áóóðóóëàõàä ýåðýã íºëºº ç ëäýã çîõèñòîé õºäºëìºð áàãòàõ þì. ªºðººð õýëáýë, îäîîãèéí áàéäëààð ìýäýãäýæ áóé ìýäýýëýë ºãºãäºë äýýð òóëãóóðëàí çýõýä, ÎÓÕÁ-ààñ ãàðãàñàí ýíýõ òîäîðõîéëîëòîä àæëûí çîõèñòîé îð èíã á ðä ëñýí, óëìààð õ ðýýëýí áóé îð íû áîëîí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí íºëººë뺺𺺠íîãîîí àæëûí áàéð õýìýýí òîîöîæ áîëîõ á õ àæëûí áàéðûã õàìðóóëàí çýæ áîëîõ þì. Õàðèí íîãîîí àæëûí áàéðíû òåõíèêèéí íàðèéâ èëñàí ç ëýëò ä îðîí á ðò õàðèëöàí àäèëã é áàéäàã. 2013 îíû 10 äóãààð ñàðä áîëñîí Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí ñòàòèñòèê äûí 19 ä ãýýð õóðàëäààíààñ ãàðãàñàí õ ðýýëýí áóé îð íû ñàëáàð äàõü õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñòàòèñòèêèéí òîäîðõîéëîëò íü òóñ õºäºëìºð ýðõëýëòèéã óëàì íàðèéâ ëàí àâ çæýý. Õ ðýýëýí áóé îð èí íü õ ðýýëýí áóé îð èíòîé õîëáîîòîé éë àæèëëàãàà àâ õýðýãæ ëäýã ýäèéí çàñãèéí á õèé ë ñàëáàð íýãæ äýýñ á ðäýíý. ÕÁÎÝÇÍÁÁÑ-èéí åðºíõèé á ä â èä ýäãýýð éë àæèëëàãààã õ ðýýëýí áóé îð èíä ó èð áóé äàðàìòûã áóóðóóëàõ áóþó àðèëãàõ, áàéãàëèéí íººöèéí ð ä íòýé õýðýãëýýã áèé áîëãîõîä èãëýñýí ýäèéí çàñãèéí éë àæèëëàãàà õýìýýí òîäîðõîéëñîí áàéäàã. Ýäãýýð éë àæèëëàãààã õ ðýýëýí áóé îð èíòîé õîëáîîòîé íäñýí õî ð èãëýëä õóâààí àâ çäýã áàéíà. íä: (a) õ ðýýëýí áóé îð íûã õàìãààëàõ éë àæèëëàãàà (á) íººöèéí óäèðäëàãûí éë àæèëëàãàà. a. Õ ðýýëýí áóé îð íûã õàìãààëàõ éë 2 Äàðààõ ýõ ñâýðýýñ çýõ áîëîìæòîé: http://www.ilo.org/global/publications/books/wcms_153458/lang--en/index.htm
6 МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ àæèëëàãàà ãýäýã íü áîõèðäîë áîëîí õ ðýýëýí áóé îð èíä ó èð áîëîõ áóñàä áîëîìæèò äîðîéòëîîñ óðüä èëàí ñýðãèéëýõ, òýäãýýðèéã áóóðóóëàõ, àðèëãàõ íäñýí çîðèëãîòîé éë àæèëëàãààã õýëíý. á. ͺºöèéí óäèðäëàãûí éë àæèëëàãàà ãýäýã íü áàéãàëèéí íººöèéã õàäãàëàõ, òîðäîõ, óëìààð íººö áàðàãäàõààñ óðüä èëàí ñýðãèéëýõ íäñýí çîðèëãî á õèé éë àæèëëàãààã õýëíý. ÎÓÕÁ ÀÍÄÁÑ-ààñ 2013 îíä ãàðãàñàí Àçè äàõü íîãîîí àæëûí áàéðíû ñóäàëãàà (2010-2012) -íû òàéëàíä øààðäëàãàòàé îéëãîëòóóä, ñóäàëãààíû àðãà ç éã òîäîðõîéëñîí áàéñàí íü èõýýõýí òóñòàé áàéëàà. 3 Ýíýõ àðãàç éã àíõ Áàíãëàäåøò òóðøñàí áºãººä Àçè, Íîìõîí äàëàéí òàâàí îðîíä õýðýãæ ëñýí. Ýíýõ ñóäàëãààíä õ ëýìæèéí õèéí ÿëãàðóóëàëò áàãàòàé õºãæèë, õ ðýýëýí áóé îð íû òîãòâîðòîé áàéäàë, óóð àìüñãàëûí ººð ëºëòºä äàñàí çîõèöîõîä õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîìæòîé íîãîîí àæëûí áàéðíû òàëààð ñóäàëäàã þì. Ñóäàëãààã å øàòòàéãààð õýðýãæ ëýõ áà þóíû ºìíº õ ðýýëýí áóé îð èíòîé õîëáîîòîé íäñýí àæëûí áàéðóóäûã íýëæ, íèé äîòîð ÎÓÕÁ-ààñ ãàðãàñàí çîõèñòîé àæëûí áàéðíû òîäîðõîéëîëòîä íèéöýõ õýñãèéã íü íîãîîí àæëûí áàéð ãýæ çäýã áàéíà. í äýýð òóëãóóðëàí, Áàéãàëü îð èí, íîãîîí õºãæëèéí ÿàì (ÁÎÍÕß), ñàëáàðûí ÿàìäûí õîëáîãäîõ àëáàí òóøààëòíóóä, Ìîíãîëûí íäýñíèé õóäàëäàà, àæ éëäâýðëýëèéí òàíõèì (Ì ÕÀ Ò), Àæèë îëãîã ýçäèéí íýãäñýí õîëáîî (ÀÎÝÍÕ), Ìîíãîëûí éëäâýð íèé õîëáîî (Ì ÝÕ) çýðýã õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóä áîëîí ýíýõ ñàëáàðò ñóäàëãàà õèéäýã ýðäýìòýä, ñóäëàà èäòàé çºâëºëäñºíèé íäñýí äýýð õ ðýýëýí áóé îð èíòîé õîëáîîòîé áîëîí çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí íäñýí øàëãóóð ç ëýëò äèéã áîëîâñðóóëñàí áîëíî. Íîãîîí àæëûí áàéð -íû öºì õýñãèéã ä ðñëýí ç ëýõèéí òóëä äàðààõ ãðàôèêò õ ðýýëýí áóé îð èíòîé õîëáîîòîé áîëîí çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí îãòëîëöëûã õàðóóëæ áàéíà. ХVРЭЭЛЭН БУЙ ОРЧИНД ЭЭЛТЭЙ АЖЛУУД НОГООН АЖЛЫН БАЙР ЗОХИСТОЙ АЖЛЫН БАЙР 3 Øóóä íîãîîí àæëûí áàéðíû øèíæ àíàðûã ñîíãîí àâñàí ñàëáàðóóä äàõü õ ðýýëýí áóé îð íû áîëîí õºäºëìºðèéí ç ëýëò ä äýýð òóëãóóðëàí òîäîðõîéëñîí. Ýíý õ ðýýíä, íäýñíèé õýìæýýíèé ãóðâàí òàëò îðîëöîã èä áîëîí áàéãóóëëàãóóäòàé çºâëºëäñºíèé íäñýí äýýð òîäîðõîé çàðèì íîãîîí òóðøëàãà, á òýýãäýõ í, éë èëãýýã ñóäàëæ, õ ðýýëýí áóé îð íû áîëîí çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ãîë øàëãóóð ç ëýëò äèéã òîãòîîñîí áîëíî. Ýõ ñóðâàëæ: ÄÕÁÎÑÕ 2013 Ìàëàéç äàõü íîãîîí àæëûí áàéðíû ñóäàëãàà: ªìíº õèéãäýæ áàéñàí ñóäàëãààíóóä äýýð òóëãóóðëàñàí åðºíõèé ä ãíýëò 2. Судалгааны арга з й Ìîíãîë Óëñàä ºíººãèéí áàéäëààð îðøèí áàéãàà õèéãýýä øóóä íîãîîí àæëûí áàéðíû òîîöîîã ãàðãàõûí òóëä äàðààõ àæëûã ã éöýòãýñýí. íä: Àæèë Òîäîðõîéëîëò ð ä í 1. Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí åðºíõèé Ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé á òöèéã ñóäëàõ á òöèéã ñóäëàõ 2. Õ ðýýëýí áóé îð èíòîé õîëáîîòîé öºì àæëûí áàéð áîëîí çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ øàëãóóð ç ëýëò äèéã áîëîâñðóóëàõ Ñàíàë áîëãîñîí ñàëáàð òóñ á ðýýð øàëãóóð ç ëýëò ä áîëîâñðóóëàõ 3. Øàëãóóð ç ëýëò äèéã àøèãëàí õ ðýýëýí áóé îð èíòîé Öºì ñàëáàðóóä äàõü àæëûí áàéðíû òîîöîîã õîëáîîòîé öºì àæëûí áàéðíû òîîöîîã ãàðãàõ ãàðãàõ 4. Çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí øàëãóóðûã õàíãàõ öºì Çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí øàëãóóð àæëûí áàéðíû òîîöîî ãàðãàõ ç ëýëò áîëîí íîãîîí àæëûí áàéð -íû òîîöîî 5. Ä ãíýëò Ìîíãîë Óëñ äàõü íîãîîí àæëûí áàéðíû íºõöºë áàéäàë 2.1 ÑÀËÁÀÐÛÍ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ ÁÝËÄÝÕ ÍÜ Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí åðºíõèé á òýö, íºõöºë áàéäëûã òîäîðõîéëîõ çîðèëãîîð áèä ºìíº íü õèéãäýæ áàéñàí ñóäàëãàà, ìýäýýëë ä áîëîí íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî ( ÑÕ)-íîîñ ãàðãàñàí 2008-2012 îíû òîîí ìýäýýëëèéã àøèãëàâ. Òºðèéí õîëáîãäîõ àëáàí õààã èä, ñóäëàà èä, ÒÁÁ-ûí òºëººëºë îðîëöñîí óóëçàëòûí åýð áèä ñàíàë áîëãîæ áóé ýäèéí çàñãèéí ñàëáàð òóñ á ð äýõ óóð àìüñãàëûí ººð ëºëò, äàñàí çîõèöîëò, ñºðºã íºëººã áóóðóóëàõ, õîã õàÿãäàë áîëîí íººöèéí áóóðàëòàä íºëºº á õèé òýðã ëýõ éë àæèëëàãààíóóäûã
МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ 7 òîäîðõîéëñîí áºãººä ñàëáàð òóñ á ð äýõ õ ðýýëýí áóé îð èíòîé õîëáîîòîé àæëûí áàéðíû õýìæýý, òàðõàëòûã àâ çñýí. 2.2 Õ ÐÝÝËÝÍ ÁÓÉ ÎÐ ÍÛ ÍÝËÃÝÝÍÈÉ ØÀËÃÓÓÐ Ç ËÝËÒ Ä ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÍÜ Õ ðýýëýí áóé îð íû öºì àæëûí áàéð áîëîí çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí øàëãóóð ç ëýëò äèéã áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð ºíººäºð õ èí òºãºëäºð éë èëæ áóé áîäëîãûí áàðèìò áè ãèéã áîëîìæèò ìýäýýëýë, òîîí ç ëýëòèéí äàãóó ñóäàëæ çñýí. Ýäèéí çàñãèéí çàðèì ñàëáàðóóä äàõü õ ðýýëýí áóé îð èíòîé õîëáîîòîé àæëûí áàéðíû øàëãóóð ç ëýëòèéã äàðààõ áàéäëààð áîëîâñðóóëñàí áîëíî: Ýõíèé øàëãóóð ç ëýëò íü äîòîîäûí áîëîí îëîí óëñûí õ ðýýëýí áóé îð íû õóóëü òîãòîîìæèä íèéöýæ áóé ýñýõ áîëíî. Áîõèðäëûí õÿíàëò, òåõíîëîãè çýðýã íü äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæòîé íèéöýõã é áàéãàà àëèâàà éë àæèëëàãàà, éëäâýðëýëèéã õ ðýýëýí áóé îð íû öºì àæëûí áàéð áèé áîëãîæ áàéãàà ãýæ çýõã é áºãººä æàãñààëòààñ õàñàõ þì; Äàðààãèéí øàëãóóð ç ëýëò íü õ ðýýëýí áóé îð íû ñàéí äóðûí ñòàíäàðò áîëîí íîãîîí á òýýãäýõ í, éë èëãýýíèé éëäâýðëýëòýé õîëáîîòîé ìåíåæìåíòèéí ñèñòåìòýé íèéöýæ áóé ýñýõ áîëíî; Ãóðàâ äàõü øàëãóóð ç ëýëò íü òºðèéí áîëîí /áóþó òºð/ õóâèéí õýâøëèéí õàìòðàí ãàðãàñàí õ ðýýëýí áóé îð íû ñòðàòåãèéí òºëºâëºãºº, çîðèëòóóä áèé ýñýõ þì. Ýäãýýð íü òóõàéí óëñûí õ ñýë ýðìýëçýë õèéãýýä öààøèä õàíäàõ èãëýëèéã èëýðõèéëæ áàéäàã (òóõàéëáàë, íàðíû ýð èì õ íèé õàâòàíã íýâòð ëýõ òºëºâëºãºº, íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñëèéí ýð èì õ íèé ýõ ñâýðèéã ººð ëºõ òºëºâëºãºº çýðýã); ĺðºâ äýõ øàëãóóð áóþó òºð áîëîí/áóþó õóâèéí õýâøëýýñ ãàðãàñàí áåí ìàðê ç ëýëò áóþó òóõàéí éëäâýðëýë, ñàëáàðûí õàíãàõ ñòîé õàìãèéí íààä çàõûí ç ëýëò áèé ýñýõ. Ýíý òîõèîëäîëä, íäýñíèé áóþó ñàéí äóðûí ñòàíäàðò, ä ðýì æóðàì áàéõã é åä ñóäàëãàà õèéã íü õ ðýýëýí áóé îð íû ñàéí ç ëýëò ãýæ þó áîëîõûã òîäîðõîéëîõ þì. Ýíý íü ºìíºõ àëõìóóä áóþó ñòàíäàðòàä ñóóðèëñàí àðãûí ýñðýã àëõàì áîëíî; Òàâ äàõü øàëãóóðò éë àæèëëàãààíä ñóóðèëñàí õàíäëàãûã áàðèìòëàõ áºãººä òîäîðõîé ñàëáàð áóñ õàðèí òóñäàà éë àæèëëàãààíóóä íü íººö áàãà àøèãëàäàã, õ ðýýëýí áóé îð èíä ýåðýã áóþó áàãà íºëºº ç ëäýã ó èð õ ðýýëýí áóé îð íû öºì àæëûí áàéðíû èõýíõèéã õàíãàæ áàéíà õýìýýí çäýã (òóõàéëáàë, çºãèé ðæ ëýõ/ çºãèéí áàë éëäâýðëýõ, óóð àìüñãàëûí ººð ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ õºòºëáºð ä ã.ì). 2.3 ÇÎÕÈÑÒÎÉ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÒÎÄÎÐÕÎÉËÎËÒ Çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí îéëãîëò íü íîãîîí àæëûí áàéðíû óõàë øàëãóóð ç ëýëò þì. Ýíýõ îéëãîëòûã ÎÓÕÁ-ûí îðîëöîã òàëóóä áîëîõ çàñãèéí ãàçàð, àæèë îëãîã èä áîëîí àæèë èä õàìòðàí òîäîðõîéëñîí. Çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí îéëãîëò íü õóâü õ íèé íýð òºð, ãýð á ëèéí òîãòâîðòîé áàéäàë, íèéãìèéí ýíõ òàéâàí, àðä ò ìýíä éë èëäýã àðä èëàë, àæ àõóéí íýãæèéí ºñºëò õºãæèë áîëîí ºíäºð á òýýìæòýé àæëûí áàéðûã áèé áîëãîäîã ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ýõ ñâýð áîë àæëûí áàéð ìºí ãýñýí çýë äýýð òóëãóóðëàñàí áàéäàã. ÎÓÕÁ-ààñ Çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí õºòºëáºð õýðýãæ ëýõ çàìààð ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áîäëîãîä çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëò ä èãëýñýí çëèéã òºëºâø ëýõýýð àæèëëàäàã. Çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí õºòºëáºð íü äàðààõ äºðâºí òóëãóóð èãëýëòýé: Àæëûí áàéð áèé áîëãîõ õºðºí㺠îðóóëàëò, àæ éëäâýð ýðõëýõ, óð àäâàðàà õºãæ ëýõ, àæëûí áàéð áèé áîëãîõ, òîãòâîðòîé àìüæèðãààãààð õàíãàãäàõ áîëîìæèéã áèé áîëãîäîã ýäèéí çàñàã. Àæëûí áàéðàí äàõü ýðõèéã õàíãàõ àæèë äûí ýðõèéã õ íäýòãýí çýõ, õ ëýýí çºâøººð ëýõ. Á õ àæèë èä, íýí ÿëàíãóÿà ýìçýã á ëãèéí áîëîí ÿäóó àæèë äàä òºëººëºë, îðîëöîî, òýäíèé ýðõ àøèãò éë èëäýã õóóëü òîãòîîìæ áàéõ íü óõàë. Íèéãìèéí õàìãààëëûã ºðãºæ ëýõ ýìýãòýé ä áîëîí ýðýãòýé äèéí àþóëã é àæèëëàõ îð íîîð õàíãàãäàõ, àæèë àìðàëòûí öàãèéí òîõèðîìæòîé õàðüöààã áàðèìòëàõ, ãýð á ë, íèéãìèéí íýò ç éëñèéã õàðãàëçàí çýõ, îðëîãûí ýõ ñâýð áóóðñàí áóþó àëäñàí åä çîõèñòîé íºõºí îëãîâîð àâàõ, ýð ë ìýíäèéí éë èëãýý àâàõ ýðõèéã õàíãàõ çàìààð õ ðòýýìæèò áàéäàë áîëîí á òýýìæèéã íýìýãä ëýõ. Íèéãìèéí õýëýëö ëãèéã äýìæèõ ͺ뺺 á õèé áèå äààñàí àæèë èä, àæèë îëãîã äûí òºëººëëèéí áàéãóóëëàãóóäûí îðîëöîîã õàíãàõ íü á òýýìæèéã íýìýãä ëýõ, àæëûí áàéðàí äàõü çºð 뺺ñ çàéëñõèéõ, õàðèëöàí îéëãîëöñîí, ýâòýé íèéãìèéã áèé áîëãîõîä óõàë ðýãòýé. Ýíýõ òîäîðõîéëîëòûí äàãóó, Ì ÝÕ, ÌÀÎÝÍÕ, áîëîí òºðèéí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºëòýé çºâëºëäñºíèé íäñýí äýýð Ìîíãîë Óëñ äàõü çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí øàëãóóð ç ëýëò äèéã äàðààõ áàéäëààð òîìü îëñîí: Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã òîãòîîñîí ä ðýì, æóðàìòàé,
8 МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ Ýâëýëäýí íýãäýõ, õàìòûí çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, õýëýëöýí òîõèðîëöîõ ýðõòýé áàéõ, Àæëûí áàéðíû àþóëã é áàéäàë, ýð ë ìýíäèéí éë èëãýýãýýð õàíãàãäàõ, Õ ýýð áóþó àëáàäàí õºäºëìºðë ëýõèéã õîðèãëîñîí, Õ õäèéí õºäºëìºð áàéõã é áóþó õîðèãëîñîí áàéõ, Õºäºëìºð ýðõëýëò, ìýðãýæëýýñ äýëòýé ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò áàéõã é. Ýäãýýð øàëãóóð ç ëýëòèéã äàðààõ õ ñíýãòýä õóðààíãóéëàí ç ëýâ: Õ ñíýãò 2.1 Øàëãóóð ç ëýëò ä Õ ðýýëýí áóé îð íû øàëãóóð Õ ðýýëýí áóé îð èíòîé õîëáîîòîé äîòîîäûí õóóëü òîãòîîìæèä íèéöñýí Íîãîîí ýäèéí çàñãèéí íäýñíèé õºòºëáºðòýé íèéöñýí éëäâýðëýëèéí, ñàëáàðûí áåí ìàðê ç ëýëò ä áîëîí ñàéí òóðøëàãàòàé íèéöñýí Õ ðýýëýí áóé îð èíä ýåðýã íºëºº á õèé éë àæèëëàãààíä ñóóðèëñàí ñàíàà èëãóóä Çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí øàëãóóð Õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýíèé øààðäëàãàä íèéöñýí Ýâëýëäýí íýãäýõ, õàìòûí çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, õýëýëöýí òîõèðîëöîõ ýðõòýé Õ ýýð áóþó àëáàäàí õºäºëìºðë ëýõèéã õîðèãëîñîí, õºäºëìºð ýðõëýëò, ìýðãýæëýýñ äýëòýé ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò áàéõã é Õ õäèéí õºäºëìºð áàéõã é, àæëûí áàéðíû àþóëã é áàéäàë, ýð ë ìýíäèéí ñòàíäàðòûã õàíãàñàí Ýõ ñóðâàëæ: ÄÕÁÎÑÕ 2013 Ìàëàéç äàõü íîãîîí àæëûí áàéðíû ñóäàëãàà: ªìíº õèéãäýæ áàéñàí ñóäàëãààíóóä äýýð òóëãóóðëàñàí åðºíõèé ä ãíýëò Ì ÝÕ ýäèéí çàñãèéí ãîëëîõ ñàëáàðóóä áîëîí ãàçàð ç éí á ñ íóòãóóäàä ñàëáàðòàé. Ãèø äýýñ äóðäâàë: 1. Àâòî çàì äûí éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî 2. éëäâýðëýë éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî 3. Áàðèëãà äûí éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî 4. Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààíû éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî 5. Õ íñ, õºäºº àæ àõóé, áàéãàëü îð íû éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî 6. Õóâèéí õýâøèë, æèæèã äóíä éëäâýðëýë, õóäàëäàà éë èëãýý, àÿëàë æóóë ëàëûí ñàëáàðûí àæèë äûí éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî 7. Òºìºð çàì äûí éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî 8. Òýýâýð, õîëáîî, ãàçðûí òîñíû éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî 9. Ýð ë ìýíäèéí àæèëòíû éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî 10. Ýð èì õ, ãåîëîãè, óóë óóðõàéí éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî 11. Àæèëòàí àëáàí õààã äûí éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî 12. Íýãäìýë éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî 13. Õîò áàéãóóëàëò, íèéòèéí àæ àõóéí àæèëòíû éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîî Äýýð íýð äóðäñàí ñàëáàðóóäûí õóâüä ýâëýëäýí íýãäýõ, õàìòûí çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ, õýëýëöýí òîõèðîëöîõ ýðõ õàíãàãäñàí ãýæ çýæ áîëîõ þì. Ãýõäýý ãèø í éëäâýð íèé ýâëýëèéí õîëáîîä õýëýëöýýð õèéõ àäàâõè áýõæ ëýõ øààðäëàãà ºíäºð áàéíà. 2.4 ÍÎÃÎÎÍ ÑÀËÁÀÐ, ÄÝÄ ÑÀËÁÀÐÓÓÄ ÄÀÕÜ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÒÎÎÖÎÎ Ýíýõ òàéëàíä íîãîîí àæëûí áàéðûã òîîí ç ëýëòýýð ãàðãàõûí òóëä äàðààõ õî ð õàíäëàãàä òóëãóóðëàñàí àðãûã õýðýãëýñýí áîëíî. íä: Á òýýãäýõ íä ñóóðèëñàí õàíäëàãà áóþó áàòëàìæëàãäñàí íîãîîí á òýýãäýõ í, éë èëãýý éëäâýðëýäýã áàéãóóëëàãóóäûã îëæ òîãòîîí, òýäíèé áèé áîëãîæ áóé àæëûí áàéðûã òîîëîõ. Àæèëëàõ õ èéã òîîöîõîä õýä õýäýí àðãà àøèãëàæ áîëíî. ßâöàä ñóóðèëñàí õàíäëàãà áóþó òóõàéí ñàëáàð íü õ ðýýëýí áóé îð èíä ýýëòýé ýñýõýýñ ë õàìààðàí õ ðýýëýí áóé îð èíä ýýëòýé éëäâýðëýëèéí éë àæèëëàãàà, ÿâöûã îëæ òîãòîîí, òýäãýýðòýé õîëáîîòîé àæëûí áàéðûã òîîöîõ. Ýíýõ ñóäàëãààíû àæëûí õóãàöàà, íººö áîëîìæèä òóëãóóðëàí õ ðýýëýí áóé îð èíòîé õîëáîîòîé ñàëáàðóóäûí òàëààð íýìýëò ìýäýýëýë àâàõ äíýýñ íýã á ð ëýí äýëãýðýíã é ÿðèëöëàãóóä õèéãýýã é áîëíî. Õàðèí áîäëîãûí áàðèìò áè èã, ºìíº õèéãäñýí ñóäàëãàà, òîîí ìýäýýëýë çýðãèéã àøèãëàñàí. 2.5 ÑÎÐÈËÒ ÕÈÉÃÝÝÄ ÒÀÀÌÀÃËÀËÓÓÄ Õýäèéãýýð òºðèéí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí áàéãóóëëàãóóäààñ íîãîîí àæëûí áàéðûã äýìæñýí çàðèì áîäëîãûã õýðýãæ ëæ ýõëýýä áàéãàà Ìîíãîë äàõü íîãîîí àæëûí áàéðíû òºëºâ áàéäëûí òàëààðõ õàíãàëòòàé ìýäýýëýë áàéõã é. Îäîî áàéãàà ìýäýýëýë ç ëýëò ä íü öîãö ìýäýýëýë àâàõàä õàíãàëòã é áºãººä òóõàéí ñàëáàð áóþó äýä ñàëáàðûí õ ðýýíä àøèãëàõàä òîõèðîìæã é áàéâ. Òîîí ìýäýýëýë äýýð àæèëëàõàä äàðààõ ãîë õ íäðýë ä òîõèîëäîæ áàéëàà. íä: Àæëûí áàéðíû áîäèò òîîöîî áàéõã é: Èõýíõ òîõèîëäîëä òóõàéí ñàëáàð/äýä ñàëáàð äàõü àæëûí áàéðíû òàëààð õàíãàëòòàé ìýäýýëýë áàéõã é áàéâ. T í ëýí, òóõàéí ñàëáàð/äýä ñàëáàðûí õ ðýýíä íîãîîí àæëûí áàéð áèé áîëãîõ áîëîìæòîé éë àæèëëàãààíû òàëààð òîîöîî ñóäàëãàà áàéõã é áàéñàí.
МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ 9 ç ëýëò ä Ñàëáàð éë ÿâö Á òýýãäýõ í 1 պ人 àæ àõóé 1.1 Ìàë àæ àõóé 1.2 Ãàçàð òàðèàëàí Áýë ýýðèéí çîõèñòîé ìåíåæìåíòèéã íýâòð ëæ áóé àëèâàà éë àæèëëàãàà; Áýë ýýðèéí àíàð, ìàë ñ ðãèéí ýð ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ àðãà õýìæýý Ýêîëîãèéí òýíöâýðò áàéäëûã õàäãàëàõàä èãëýñýí àëèâàà éë àæèëëàãàà Õºðñíèé ðæèëò àíàðûã ñàéæðóóëæ, öºëæèëòèéã ñààðóóëàõàä èãëýñýí àëèâàà éë àæèëëàãàà 2 Ýð èì õ Ýð èì õ íèé ñàëáàð äàõ í ðñòºðºã èéí õèéí ÿëãàðëûã áóóðóóëàõ àëèâàà éë àæèëëàãàà 3 Óñ, õàÿãäàë óñíû ìåíåæìåíò 4 Õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò Òóõàéí îðíû óñíû íººöèéã õàäãàëæ ëäýõýë èãëýñýí àëèâàà éë àæèëëàãàà Õàòóó õîã õàÿãäëûí õýìæýý, õºðñíèé áîõèðäëûã áóóðóóëàõàä èãëýñýí àëèâàà àðãà õýìæýý 5 Òýýâýð Òýýâðèéí ñàëáàð äàõü í ðñòºðºã èéí õèéí ÿëãàðëûã áóóðóóëàõàä èãëýñýí àëèâàà àðãà õýìæýý 6 Áàðèëãà Õºðñíèé äîðîéòëûã áóóðóóëàõàä èãëýñýí àëèâàà éë àæèëëàãàà Ìàë ñ ðãèéí òîî òîëãîéã áóóðóóëàõ Íýãæ òîëãîé ìàëûí ð ºãººæèéã íýìýãä ëýõ Ýð èìæ ëñýí ôåðìåðèéí éë àæèëëàãààã íýâòð ëýõ Ìàë èä áîëîí ìàëûí ýì íàðûí õàìòûí àæèëëàãàà. Ǻãèéí àæ àõóé Ìîä, óðãàìàë òàðèõ, ç ëýãæ ëýõ Õ ëýìæ àæèëëóóëàõ Ñýðãýýãäýõ ýð èì õ Ýð èì õ íèé ñàëáàðò í ðñ, áàéãàëèéí õèé àøèãëàõ øèíý òåõíîëîãè Óñ äàõèí àøèãëàëò Óñ öýâýðø ëýõ Õîã áîëîâñðóóëàõ Õîã õàÿãäëûã àíãèëàõ Õ ðýýëýí áóé îð èíä ýýëòýé íèéòèéí òýýâðèéã íýâòð ëýõ Çàñãèéí ãàçðûí äóíä õóãàöààíû õºòºëáºðòýé íèéöýõ àëèâàà éë àæèëëàãàà Àâòî çàì òàâèõ Óñíû øóãàì, õîîëîé áàéãóóëàõ à ð áàðèõ ªãºãäë ä íàðèéâ ëàí àíãèëàãäààã é: Àæëûí áàéðíû òàëààðõ ìýäýýëëèéã èõýâ ëýí õýò ºðãºí õ ðýýíä íýãòãýñýí áàéâ. Òóõàéëáàë, òýýâðèéí ñàëáàð äàõü àæëûí áàéðíû òîîöîîã àãóóëàõ, õàäãàëàëòòàé íýãòãýñýí áàéõ ã.ì. Áîäèòîîð õýðýãæ ëñýí àæëûí òàëààðõ ìýäýýëýë õîìñ: Óóð àìüñãàëûí ººð ëºëòºä èãëýñýí Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûí ñàíàà èëãà áîëîí ñòðàòåãè, ñàíõ æèëò çýðãèéí òàëààð ìýäýýëýë õàðüöàíãóé èõ áîëîâ àìüäðàë äýýð ÿìàð òºñºë õýðýãæñýí, óëìààð òýäãýýð òºñëèéí ð ä íä áèé áîëñîí íîãîîí àæëûí áàéðíû òàëààð ìýäýýëýë ìàø õîìñ áàéâ. Áîãèíî õóãàöààíû íîãîîí òºñë ä -èéí ä íä áèé áîëîõ íîãîîí àæëûí áàéðíû òîîã õýðõýí òîîöîõ: Æèøýýëáýë, òîäîðõîé íýãýí ãàçàðò ìîä òàðèõ çýðýã õ ðýýëýí áóé îð íû áèå äààñàí ýñâýë áîãèíîõóãàöààíû òºñë ä õýðýãæñýíýýð ò ð àæëûí áàéð áèé áîëãîæ áàéäàã. Ãýñýí õýäèé ýäãýýð àæëûí áàéðíû òàëààð ìýäýýëýë áàéäàãã é. Òîîí ºãºãäëèéí íèéöýë: íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîîíîîñ àâñàí ºãºãäë ä áîëîí òóõàéí ñàëáàðûí áàéãóóëëàãóóäààñ àâñàí ºãºãäºë èõýâ ëýí ÿëãààòàé áàéäàã. Òèéìýýñ íèéò ñóäàëãààíä ÑÕ-íû òîîí ºãºãäëèéã àøèãëàñàí áîëíî.
10 МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ 3. Монгол Улсын эдийн засаг, хºдºлмºр эрхлэлтийн байдал Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí ºíººãèéí áàéäàë, ñ ëèéí åèéí èã õàíäëàãûã ÄÍÁ-èé ºñºëòººð èëýðõèéëæ áîëîõ áîë õ í àì ç éí ºíººãèéí áàéäëûã õºäºëìºð ýðõëýëòýýð õàðóóëæ áîëîõ þì. Õàðèí õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä ýíý õî ð ç ëýëòèéí àëü àëèíû ç ëýõ íºëºº èõ. 3.1 ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ Ìîíãîëûí ýäèéí çàñãèéí æèëèéí äóíäàæ ºñºëò 2008-2012 îíä 8.7% áàéñàí. Æèë òóòìûí õàðüöóóëàëòààð, 2013 îíû 9 ä ãýýð ñàðûí áàéäëààð áîäèò ÄÍÁ 11.5%-èéí ºñºëòòýé áàéñàí íü 2012 îíû ºñºëòòýé õàðüöóóëàõàä 0.8%-ð áàãà áàéâ. 50 0-50 Figure 3.1: The economy, grew and poverty declined 35.2 38.7 38.7 33.7 8.9-1.3 6.4 17.5 27.4 12.3 11.5 2008 2009 2010 2011 2012 2013.IX ªñºëò Grown % Poverty ßäóóðàë %% Ýõ ñóðâàëæ: Ìîíãîë Óëñûí ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë 2012; ÑÕ Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ýíý åä íýã õ íä íîîãäîõ ÄÍÁ 3,600 àì.äîëëàðò õ ðñýí íü 2009 îíòîé õàðüöóóëàõàä 1.1 äàõèí ºñ, ÿäóóðëûí ò âøèí ìºí îíûõòîé õàðüöóóëàõàä 11.3%-èàð áóóð 27.4%-ä õ ð ýý. Õàðèí ñ ëèéí 3 æèëèéí òóðø ÿäóóðàë æèëä äóíäæààð 5-5.3%-èàð áóóð áàéâ. Õ ñíýãò 3.1-ò ç ëñýí ëýí Ìîíãîë Óëñûí õóâüä õàìãèéí óõàë à õîëáîãäîëòîé ñàëáàðóóä íü õºäºº àæ àõóé, óóë óóðõàé, ýð èì õ, áàðèëãà, òýýâýð, éë èëãýýíèé ñàëáàð þì. Ýäèéí çàñãèéí ãîë ñàëáàðóóäûã 2012 îíû áàéäëààð ÄÍÁ-ä îðóóëàõ õóâü íýìðýýð íü æàãñààâàë óóë óóðõàé (21.4%), õºäºº àæ àõóé (14.8%), áîëîâñðóóëàõ éëäâýð (8.0%), òýýâýð (6.6%), ñàíõ áîëîí äààòãàë (3.6%), õàðèëöàà õîëáîî (3.1%) áàéâ (Õàâñðàëò äàõü Õ ñíýãò 1-èéã ç). Õàðèí äýýðõ ñàëáàðóóäûã ºñºëòèéí õóâèàð íü àíãèëáàë õàìãèéí õóðäàí áóþó 25.6%-èéí ºñºëòòýé áàðèëãà, 25.7%-èéí ºñºëòòýé ñàíõ, äààòãàëûí ñàëáàð òýðã ëæ áàéñàí áºãººä õºäºº àæ àõóé (21.3%), òýýâýð (12.8%), óóë óóðõàéí ñàëáàð (8.9%)- óóä óäààëæ áàéâ. Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò õºäºëìºð ýðõëýëòýä ìºí ýåðãýýð íºëººëñºí. Àæèëã éäëèéí ò âøèí 2013 îíû 10 äóãààð ñàðûí áàéäëààð 7.3%-ä õ ðñýí íü ºìíºõ æèëòýé õàðüöóóëàõàä 1.7%-èàð áóóðñàí ç ëýëò þì. ͺ㺺 òàëààñ, âàëþòûí õàíøíû ñàâëàãàà õºäºëìºð ýðõëýëòýä ñºðºã íºëºº ç ëñýí. 2013 îíû ýõíèé 10 ñàðä ë ãýõýä òºãðºãèéí àì.äîëëàðòàé õàðüöàõ õàíø 30%-èàð óíàæýý. Ò í ëýí, 2011 îíòîé õàðüöóóëàõàä ãàäààä õóäàëäààíû òýíöýë 2012 îíä 2.6% áóþó 292.9 àì.äîëëàðààð ºñ 11,123.0 ñàÿ àì.äîëëàðò õ ðñýí áà íýýñ ýêñïîðò 4,384.7 ñàÿ àì.äîëëàð, èìïîðò 6,738.3 ñàÿ àì.äîëëàðûã ýçýëæ áàéâ. Ýêñïîðò 9.0%- èàð áóóðñàí áîë èìïîðò 2.1%-èàð ºñ ýý. Ìîíãîëûí ýêñïîðòûí èõýíõ õýñãèéã àøèãò ìàëòìàë ýçýëäýã. Íèéò ýêñïîðòûí 83.2% îð èì íü áîëîâñðóóëààã é ò õèé ýä, 15.1% íü àíõàí øàòíû áîëîâñðóóëàëò õèéãäñýí, 0.8% íü äóíä ò âøíèé òåõíîëîãèîð áîëîâñðóóëàëò õèéãäñýí, äºíãºæ 0.02% íü ºíäºð ò âøíèé òåõíîëîãèîð áîëîâñðóóëàëò õèéãäñýí áàéäàã áàéíà. 4 25 20 15 10 5 0 Figure Ãðàôèê 3.2 3.2 Unemployment Àæèëã éäýë áà and èíôëÿöè inflation 22.1 9.2 11.6 4.2 13 9.9 2008 2009 2010 2011 2012 2013.IX Ýõ ñóðâàëæ: Ñàðûí ñòàòèñòèêèéí áþëëåòåíü, 2013 îíû 11 ä ãýýð ñàð, ÑÕ; www.nso.mn 3.2 ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀà ÄÀÕÜ ÕªÄªË̪РÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÇÎÍÕÈËÎÕ ÑÒÀÒÓÑ Ìîíãîë Óëñûí õ í àì 2012 îíä 2,867.7 ìÿíãà áàéñàí áà æèëèéí äóíäàæ ºñºëò íü 1.9% áàéâ. íýýñ 48.6% íü ýðýãòýé, 51.4% íü ýìýãòýé; ìºí 45.9% íü íèéñëýë Óëààíáààòàðò, 21.3% íü áóñàä õîò ñóóðèí ãàçàðò, 32.8% íü õºäºº îðîí íóòàãò àìüäàð áàéâ. Íýã ºðõºä îéðîëöîîãîîð 3.7 õ í íîîãäîõûí çýðýãöýý 1 êâ.êì-ò 2 õ í íîîãäîæ áàéâ. Äóíäàæ íàñëàëò 68.7 áîëñîí íü 2006 îíòîé õàðüöóóëàõàä áàðàã 2.9 æèëýýð íýìýãäñýí áàéâ. Ìîíãîë äàõü áè èã ñýãò òàéëàãäàãñäûí òîî ºíäºð. Àðàâ áóþó ò íýýñ äýýø íàñíû õ í àìûí 97.8% îð èì íü áè èã ñýãò òàéëàãäñàí áà ñóðãóóëèéí íàñíû õ õä äèéí 80.7% íü ñóðãóóëüä õàìðàãääàã. 4 Ìîíãîë Óëñûí ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë 2012; ÑÕ 14 10.2 7.7 8.2 9.9 7.3 Unemployment Àæèëã éäýë % %
МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ 11 Ýíý õî ð ç ëýëòýä òóëãóóðëàæ òîîöîæ ãàðãàäàã áîëîâñðîëûí èíäåêñ 0.91 5 -òàé òýíöýæ áàéíà. Áîëîâñðîëûí ò âøíèé òóõàéä, àðàâ áóþó ò íýýñ äýýø íàñíû õ í àìûí 19.8% íü äýýä áîëîâñðîë, 6.2% íü òóñãàé ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë, 3% íü òåõíèêèéí ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë, 34.6% íü á ðýí äóíä, 19.3% íü äóíä áîëîâñðîë, äºíãºæ 17% íü áàãà áîëîâñðîë ýçýìøñýí áàéíà. Äýýä áîëîâñðîëûí ò âøèí ýìýãòýé äèéí õóâüä ýðýãòýé äèéíõýýñ õóðäòàé ºñ áàéíà. 2000 áîëîí 2010 îíä òóñ òóñ õèéñýí õ í àìûí òîîëëîãûí õîîðîíä äýýä áîëîâñðîëòîé ýðýãòýé äèéí òîî õî ð äàõèí ºññºí áîë äýýä áîëîâñðîëòîé ýìýãòýé äèéí òîî 2.8 äàõèí ºñ ýý 6. Ìîíãîëûí õ í àìûí íàñæèëò õóðäàñ áàéíà. Òóõàéëáàë, 2010 îíä 14-ººñ äîîø íàñíû õ í àì 27.3%, 14-64 íàñíû õ í àì 68.9%, 65-ààñ äýýø íàñíû õ í 3.7% áàéñàí. Õàðèí 2030 îí ãýõýä ýíý õàðüöàà 23.8%, 68.3% áîëîí 7.9% áîëæ ººð ëºãäºõ òºëºâòýé áàéíà. ªºðººð õýëáýë, 65-ààñ äýýø íàñíû õ í àìûí òîî õî ð äàõèí íýìýãäýíý ãýñýí ã. Ãýñýí õýäèé Ìîíãîë Óëñûí õºãøèí õ í àìòàé óëñ áîëîõîä õîë áàéíà. Ãðàôèê 3.3 Õ í àìûí õóâü íàñíû á ëãýýð, 2010-2030, ìÿíãàí õ í 4000 285 3000 123 157 102 2000 1900 2057 2208 2446 1000 753 857 869 852 0 2010 2016 2021 2030 0-14 15-64 65+ Ýõ ñóðâàëæ: Õ í àìûí áàéðøèë, ñóóðüøèë, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ñóäàëãàà íäýñíèé õºãæëèéí õ ðýýëýí, õóóäàñ 18, 2012; Õ í àì, îðîí áàéðíû ñóäàëãàà 2010, ÑÕ 2012 îíä íèéò õ í àìûí 63.2%-èéã õºäºëìºðèéí íàñíû õ í ýçýëæ áàéñàí íü 2009 îíòîé õàðüöóóëàõàä 5%-èàð áóóðñàí áàéâ. Ñóäëàà äûí òààìàãëàæ áóéãààð íèéò õ í àìä ýçëýõ õºäºëìºðèéí íàñíû õ ì ñèéí õóâü õýìæýý 2030 îíûã õ ðòýë ºíººãèéí ò âøíýýñ áóóðàõã é áºãººä 2025-2030 îíä õ í àìûí öîíõ äàõèí òîõèîñíîîð õºäºëìºðèéí íàñíû õ í àìûí òîî õàìãèéí äýýä ò âøèíäýý õ ðýõ àæ 7 (Ãðàôèê3.3- ûã ç). ̺í 2009-2012 îíû õîîðîíä ýìýãòýé äèéí õºäºëìºðèéí îðîëöîî áóóðñàí áîë (66.8%-èàñ 5 Ä.Ãàíáàò, Îòãîíòýíãýð èõ ñóðãóóëèéí áàãø, 2013: ßïîí Óëñòàé áàéãóóëñàí ºëººò õóäàëäààíû õýëöëèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ð äàãàâàð, õóóäàñ 23 6 Ìîíãîë Óëñûí ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë 2012; ÑÕ 7 íäýñíèé õºãæëèéí õ ðýýëýí, 2012: Õ í àìûí áàéðëàë, ñóóðüøèë, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ñóäàëãàà, õóóäàñ 7 63.5% áîëæ) ýðýãòýé äèéí õóâüä ºñ ýý. Õàðèí íºãºº òàëààñ, õºäºëìºð ýðõëýëò ìºí àäèë õóâèàð òîãòâîðòîé ºññºí (88.4%-èàñ 91.8% õ ð ) áºãººä õºäºëìºð ýðõëýã äèéí õ éñèéí òýíöâýð õàðüöàíãóé ñàéí (91.6%/91.9%) áàéíà. պ人 àæ àõóéãààñ áóñàä ñàëáàðûí õóâüä òîãòìîë öàëèíòàéãààð õºäºëìºð ýðõýëäýã ýìýãòýé äèéí õóâü ýðýãòýé äèéíõýýñ áàãà çýðýã äîîãóóð (47.4% 47.8%) áàéíà (Õàâñðàëò äàõü Õ ñíýãò 2-ûã ç). Àëáàí áîëîí õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã èä, ìàë äûã îðóóëààä íèéò õºäºëìºð ýðõëýã äèéí 35% îð èì íü õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò, 25.7% íü éë èëãýýíèé ñàëáàðò, 17.7% íü òºðèéí áàéãóóëëàãàä, 13.8% íü àæ éëäâýðëýëèéí ñàëáàðò, 4.4% íü óóë óóðõàéí ñàëáàðò àæèëëàæ áàéíà. ëäñýí 3.4% íü ººð ñàëáàðóóäàä àæèëëàæ áàéíà (Õàâñðàëò äàõü Õ ñíýãò 3-ûã çýõ). 2012 îíû áàéäëààð íèéò õºäºëìºð ýðõëýã äèéí 47.5% íü öàëèíòàé, 30.2% íü ìàë èä, 16.9% íü õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã, 4.3% íü ºðõèéí éëäâýðëýëä öàëèíã éãýýð îðîëöîã áàéâ. ̺í 0.9% íü àæèë îëãîã èä áàéñàí áºãººä 0.2% íü ýäãýýð àíãèëëûí àëèíä áàãòàõã é áàéæýý. 8 Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ (ÌÓÇÃ) 2011 îíûã Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ æèë áîëãîí çàðëàæ, àæëûí áàéð áèé áîëãîõîä èãëýñýí õýä õýäýí áîäëîãî õýðýãæ ëñýí. íèé ä íä 2011-2013 îíû õîîðîíä æèëä äóíäæààð 62.1 ìÿíãàí àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëæ, àæèëã éäëèéí ò âøèí áóóð ýý. 2013 îíû 10 äóãààð ñàðûí áàéäëààð á ðòãýëòýé íèéò àæèëã é äèéí 0.6% íü ìàãèñòð, äîêòîðûí çýðýãòýé, 29.3% íü áàêàëàâðûí áîëîí áóñàä äèïëîìòîé, 6.9% íü òóñãàé ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëòîé, 6.5% íü ìýðãýæëèéí ñóðãàëò, éëäâýðëýëèéí òºâèéã ä ðãýñýí, 41.8% íü á ðýí äóíä, 10.9% íü á ðýí áóñ äóíä, 3.1% íü áàãà áîëîâñðîëòîé áàéñàí áà 0.9% íü àëáàí áîëîâñðîë ýçýìøýýã é áàéæýý. Äýýä áîëîâñðîëòîé õ ì ñ íèéò á ðòãýãäñýí àæèëã é äèéí 1/3-èéã ýçýëæ áàéíà ãýäýã íü õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýðõ ýðýëò, íèéë ëýëòèéí çºð ã õàðóóëæ áàéíà. Õºäºëìºð ýðõëýëò õàìãèéí ýð èìòýéãýýð ºñ áóé ñàëáàðóóäàä óñíû íººö, óñíû øóãàì ñ ëæýý, õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò áîëîí íºõºí ñýðãýýëò (30.5%), õàðèëöàà õîëáîî (27.5%); ýð èì õ íèé éëäâýðëýë, áàéãàëèéí õèé (21.5%), áàðèëãûí ñàëáàð (13.9%) òóñ òóñ îðæ áàéíà. Ò í ëýí, õºäºº àæ àõóé, éë èëãýý, áàðèëãà, òýýâýð, àãóóëàõ, óóë óóðõàé çýðýã àæèëëàõ õ íèé ýðýëò õàìãèéí ºíäºð áàéäàã ñàëáàðóóäàä çààâàë äýýä áîëîâñðîëòîé áóñ õàðèí èõýâ ëýí ìýðãýæëèéí ñóðãàëòûí òºâèéí ñóðãàëòàä õàìðàãäñàí àæèë èä øààðäëàãàòàé áàéäàã. 8 ÑÕ-íû äàðãà, Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ñàéäûí 2009 îíû õàìòàðñàí òóøààëààð áàòëàãäñàí Õºäºëìºð ýðõëýëò, àæèëëàõ õ íèé ñòàòèñòèêèéí ç ëýëòèéã òîîöîõ àðãà ëàë -ä äóðäàãäñàí òîäîðõîéëîëò
12 МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ 3.3 ÀËÁÀÍ ÁÓÑ ÑÅÊÒÎÐ Ìîíãîëûí õ í àìûí õóâüä àëáàí áóñ ñàëáàð äàõü õºäºëìºð ýðõëýëò íü îðëîãûí òîìîîõîí ýõ ñâýð ìºí. ÌÓÇÃ-ààñ àëáàí áóñ õºäºëìºð ýðõëýëòèéã àëáàí ñíû á ðòãýë, ìýäýýëýë, íèéãìèéí õàìãààëàëä á ðýí õàìðàãäààã é, õºäºº àæ àõóéí áóñ, àæ àõóé ýðõëýõ àëèâàà íýãýí çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýðò îðîîã é, õóóëèàð õîðèãëîîã é àæèë, éë èëãýýã õóâü õ í, ºðõ, õàìòëàã ýðõëýõèéã õàìðóóëíà ãýæ òîäîðõîéëæýý. 9 ÌÓÇÃ-ûí ýíýõ òîäîðõîéëîëò íü õºãæèæ áóé îðíóóäûí õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð äàõü àëáàí áîëîí àëáàí áóñ éë àæèëëàãààã òîäîðõîéëîõîä áýðõøýýëòýé áàéäãèéí óëìààñ òóñ ñàëáàðûã àëáàí áóñ õºäºëìºð ýðõëýëòýýñ õàñàõ øèéäâýð ãàðãàñàíòàé íèéöýæ áàéíà. 10 Òèéì ó èð õºäºº àæ àõóéãààñ áóñàä á òýýãäýõ í, éë èëãýý éëäâýðëýõ éë àæèëëàãààíä ãàçàð òàðèàëàí, îéí àæ àõóé, ìàë àæ àõóé, õºäºº àæ àõóéí á òýýãäýõ íèé àíõàí øàòíû áîëîâñðóóëàëò, õºäºº àõóéí ìàøèí òåõíèêèéí éëäâýðëýë, çàñâàð éë èëãýý, àøèãëàëò, àãóóëàõ, òýýâýð çýðãýýñ áóñàä á õ éë àæèëëàãààã õàìðóóëæ çýõ þì. ÑÕ-íû 2012 îíû õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñóäàëãààãààð 174.5 ìÿíãà îð èì õ í àëáàí áóñ ñåêòîðò àæèëëàæ áàéñàí áºãººä íèé 56.3% íü ýðýãòýé, 43.7% íü ýìýãòýé áàéâ. Àëáàí áóñ ñåêòîð äàõü õóâèàðàà õºäºëìºð ýðõëýã äèéã àíõäàã áóþó äàì õºäºëìºð ýðõëýëò õýìýýí àíãèëæ áîëîõ áºãººä íèé 94.5% îð èì íü àëáàí áóñ ñåêòîðò àíõäàã õºäºëìºð ýðõýëäýã áàéíà. ªìíºõ æèëòýé õàðüöóóëàõàä àëáàí áóñ ñàëáàðò õºäºëìºð ýðõëýã äèéí òîî 26.5%-èàð ºñ ýý. Òýð äóíäàà, àëáàí áóñ ñàëáàðò äàì õºäºëìºð ýðõëýã ýðýãòýé äèéí òîî áàðàã õî ð äàõèí íýìýãäñýí áàéíà (Õàâñðàëò äàõü Õ ñíýãò 4-èéã ç). Õ í àìûí òàðõàëò ñóóðüøëûí äíýýñ àâ çâýë õîò ñóóðèí ãàçðóóä, òóõàéëáàë ÓÁ-ò õ í àìûí 71.7% íü àëáàí áóñ ñåêòîðò àæèëëàäàã áîë õºäºº îðîí íóòàãò ýíý õóâü äºíãºæ 28.3% áàéíà. Á ñ íóòãààð àâ çâýë, ÓÁ-ò 43.9%, Õàíãàéí á ñýä 20.4%, Áàðóóí á ñýä 16.8%, Òºâèéí á ñýä 14.9%, Ç í á ñýä 4.0% áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí éë àæèëëàãààíû òºð뺺ð çâýë àëáàí áóñ ñåêòîðò õºäºëìºð ýðõëýã äèéí èõýíõ íü Ẻíèé áîëîí æèæèãëýíãèéí õóäàëäàà ýðõýëäýã (44.4%) áºãººä òýýâýð, àãóóëàõûí éë èëãýý (17.2%), àæ éëäâýðëýë (15.7%), áàðèëãà (5.8%), óóë óóðõàéí ñàëáàð (3.5%) óäààëæ áàéíà. Õàðèëöàà õîëáîî, áîëîâñðîë, ýð ë ìýíä, öàõèëãààí ýð èì õ, óñ, õàÿãäàë óñíû ìåíåæìåíò, ñàíõ äààòãàë, 9 Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí Àëáàí áóñ õºäºëìºð ýðõëýëòèéí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãî áàòëàõ òóõàé òîãòîîëûí Õàâñðàëò 1-èéí 1.3 äàõü çààëò 10 2012 îíû õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñóäàëãàà, õóóäàñ 62. ÑÕ 2013: www.nso.mn çî èä áóóäàë, íèéòèéí õîîëíû ñ ëæýý, ñî ë óðëàã çýðýã áóñàä ñàëáàð 13.4%-èéã ýçýëæ áàéíà. 2011 îíòîé õàðüöóóëàõàä ýðýãòýé õºäºëìºð ýðõëýã äèéí ºñºëò ýìýãòýé äèéíõýýñ äîîãóóð; ººðººð õýëáýë àëáàí áóñ ñåêòîð äàõü õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ãîë õýëáýð íü ýìýãòýé ä ýðõëýõýä õàðüöàíãóé äºõºì æèæèãëýíãèéí áîëîí ãóäàìæíû õóäàëäàà áàéäàã ó èð èë îëîí ýìýãòýé ä àëáàí áóñ ñåêòîðò îðæ áàéíà (Õàâñðàëò äàõü Õ ñíýãò 5-ûã çýõ). Ñàëáàðûí õóâüä õàìãèéí òîì ººð ëºëò íü õóäàëäàà ýðõëýã äèéí òîîíû ºñºëò áàéñàí áºãººä ýñðýãýýð ìàøèí òåõíèêèéí îïåðàòîð, éëäâýðëýë, ãàð óðëàë áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ èãëýëýýð àæèëëàãñàä, òóñëàõ àæèëòàí çýðýã æèæèã õýìæýýíèé éëäâýðò àæèëëàãñäûí òîî áóóð ýý. Ò í ëýí, öàõèëãààí ýð èì õ, óñ, õàÿãäàë óñíû ìåíåæìåíòèéí èãëýëýýð àæèëëàãñäûí õóâü õýìæýý ìºí áóóðñàí áàéíà. Àëáàí áóñ ñåêòîðò ýäãýýð èãëýëýýð àæèëëàãñäûí òîî 2012 îíä áóóðñàí øàëòãààíûã àëáàí ñåêòîðò èæèë òºñòýé àæëûí áàéð íýìýãäñýíòýé õîëáîîòîé õýìýýí çýæ áîëíî (Õàâñðàëò äàõü Õ ñíýãò 6-ã çýõ). 3.4 ÀÆÈËËÀÕ Õ ÍÈÉ ØÈËÆÈËÒ ÕªÄªËêªÍ Ìîíãîëä öàëèíãèéí õýìæýý äîîãóóð áàéäãààñ îëîí òîîíû ìîíãîë óóä õèëèéí àíàäàä àæèëëàæ áàéíà. Ãàäààäàä àæèëëàã ìîíãîë óóäûí òîî íèéò àæèëëàõ õ íèé 11% îð èìä õ ð ýý. Îéðîëöîîãîîð 120,000 îð èì ìîíãîë óóä õèëèéí àíàäàä àæèëëàæ áàéãààãààñ äèéëýíõ íü ªìíºä Ñîëîíãîñò (40,000 õ í), ÀÍÓ (28,000 õ í), Àíãëè (9,000 õ í), åõ (5,800 õ í), ßïîíä (5,600) àæèëëàæ áàéíà 11. Õèëèéí àíàäàä àæèëëàãñàä øèíý òåõíîëîãè, îéëãîëòûã ýõ îðîíäîî àâ ðàõ çàìààð õºãæèë öýöýãëýëòýä õóâü íýìðýý îðóóëäàã. Ò í ëýí òýä ãàäààäààñ âàëþòûí ãóéâóóëãà õèéõ çàìààð Ìîíãîëûí ÄÍÁ-èé ºñºëòºä çîõèõ íºëºº ç ëäýã áàéíà. ̺í çàðèì òîõèîëäîëä òýä ýõ îðîíäîî íîóõàó, øèíý òåõíîëîãè íýâòð ëäýã. ÌÓÇÃ-ààñ ãàäààäàä àæèëëàæ àìüäàð áóé ìîíãîë óóäûã ýðã ëýí òàòàõ, ýõ îðîíäîî ýðãýí èðýõýä íü òóñëàëöàà ç ëýõ çîðèëãîòîé Ǻãèéí ð õºòºëáºðèéã õýðýãæ ëæ ýõýëñýí õýäèé ºíººãèéí áàéäëààð òóñ õºòºëáºðèéí ð ä í òèéì ñàéí áèø áàéíà. Ìîíãîë óóä áóñàä óëñ ðóó èãëýñýí øèëæèëò õºäºëãººíººñ ãàäíà äîòîîääîî õºäººãººñ õîò ðóó èãëýñýí áîëîí ñàëáàð õîîðîíäûí àæèëëàõ õ íèé øèëæèëò õºäºë㺺í èõ áàéíà. 11 Ä.Ãàíáàò, Îòãîíòýíãýð èõ ñóðãóóëèéí áàãø, 2013: ßïîí Óëñòàé áàéãóóëñàí ºëººò õóäàëäààíû õýëöëèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ð äàãàâàð, õóóäàñ 25
МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ 13 3.5 Ä ÃÍÝËÒ Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñàã 2008 îíîîñ ýõëýí òîãòâîðòîé ºñ, æèëä äóíäæààð 8.9%-èàð ºñ áàéíà. Íýã õ íä íîîãäîõ ÄÍÁ 3,600 àì.äîëëàðò õ ðñíýýð Ìîíãîë Óëñ äîîãóóð-äóíäàæ îðëîãîòîé îðíû ýãíýýíä øèëæëýý. 12 Ýäèéí çàñãèéí ýåðýã ç ëýëòýýñ äýí ÿäóóðëûí ò âøèí (27.4%) áîëîí àæèëã éäýë (7.3%) áóóðñàí áàéíà. 2012 îíû ñòàòèñòèê ç ëýëòýýñ çâýë óóë óóðõàé, õºäºº àæ àõóé, áîëîâñðóóëàõ éëäâýð, òýýâðèéí ñàëáàð ÄÍÁ-ä òîìîîõîí õóâü íýìýð îðóóëñàí õýäèé õàìãèéí õóðäàöòàé ºñ áóé ñàëáàðóóä íü áàðèëãà, ñàíõ ãèéí çóó ëàë, õºäºº àæ àõóé áàéâ. Ìîíãîëûí ýêñïîðòîä àøèãò ìàëòìàë çîíõèëäîã áºãººä äîòîîääîî íýì ºðòºã á òýýõ éë àæèëëàãàà áàéõã éòýé èæèë. Ò õèé ýä áîëîâñðóóëàõ éëäâýðèéí òîîã íýìýãä ëýõ íü àæëûí áàéð áèé áîëãîæ, óëìààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõàä çîõèõ íºëºº ç ëíý. Ìîíãîë Óëñûí õ í àì õàðüöàíãóé õóðäàöòàé áóþó æèëä 2% îð ìûí ºñºëòòýé áàéíà. Ãýñýí õýäèé õ í àìûí íàñæèëò ýð èìòýé ÿâàãäàæ áóé áºãººä õºäºëìºðèéí íàñíû õ í àìûí õóâü 2030 îí õ ðòýë ºíººãèéí ò âøíýýñýý áóóðàõã é áºãººä 2025-2030 îíä õàìãèéí äýýä ò âøèíäýý õ ðýõ þì. Áè èã ñýã 12 Äýëõèéí áàíê, Óëñóóäûí àíãèëàë http://data.worldbank.org/about/ country-classi cations òàéëàãäàëò ºíäºð áºãººä áîëîâñðîëûí èíäåêñ 0.91 áàéãàà íü õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýð ýðýëòòýé áàéãàà øèíý óð àäâàð ñóðàõàä ýåðýãýýð íºëººëºõ õ èí ç éë þì. Õºäºëìºð ýðõëýëò òîãòâîðòîé ºñ áàéãàà (88.4%- àñ 91.8% õ ðñýí) áºãººä õ éñèéí òýíöâýð õàðüöàíãóé ñàéí (91.6%/91.9%). Ìîíãîëä íèéò 1,056.4 ìÿíãàí õ í õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãààãààñ 506.5 ìÿíãà íü ýíý ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ñàëáàðóóäàä àæèëëàæ áàéíà. Ýíý ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí ñàëáàðóóä 2012 îíä õºäºëìºð ýðõëýëò õàìãèéí ºíäºð áàéâ. Òóõàéëáàë, óñíû íººö, øóãàì ñ ëæýý, õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò, íºõºí ñýðãýýëòèéí èãëýëýýð õºäºëìºð ýðõëýëò 30.5%-èàð, ýð èì õ áîëîí áàéãàëèéí õèéí éëäâýðëýëèéí õºäºëìºð ýðõëýëò 21.5%-èàð, áàðèëãà 13.9%-èàð, õºäºº àæ àõóéí 7.9%-èàð ºñ ýý. ÑÕ-íû 2012 îíû Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí ñóäàëãààãààð 174.5 ìÿíãà îð èì õ í àëáàí áóñ ñåêòîðò àæèëëàäàã ãýæ ãàðñàí íü 26.5%-èàð ºññºí ç ëýëò þì. Ãýñýí õýäèé öàõèëãààí ýð èì õ, óñ, õàÿãäàë óñíû ìåíåæìåíòèéí èãëýëýýð àæèëëàãñäûí õóâü õýìæýý 45.3%-èàð áóóðñàí áàéíà. Àëáàí áóñ ñåêòîðò ýäãýýð èãëýëýýð àæèëëàãñäûí òîî 2012 îíä áóóðñàí øàëòãààíûã àëáàí ñåêòîðò èæèë òºñòýé àæëûí áàéð íýìýãäñýíòýé õîëáîîòîé õýìýýí çýæ áîëíî.
14 МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ 4. Эдийн засаг, йлдвэрлэлийн гол салбарууд дахь ногоон ажлын байр Ýäèéí çàñãèéí ºñºëò íü õ ðýýëýí áóé îð èíä ñºð㺺ð íºëººëæ, áàéãàëèéí íººöèéí äîðîéòîëä õ ðãýäýã ãýäãèéã äýëõèé íèéòýýð õ ëýýí çºâøººðºõ áîëæýý. 13 Ñ ëèéí 25 æèëèéí õóãàöààíä äýëõèéí ýäèéí çàñàã 4 äàõèí ºññºí õýäèé íèé íºãºº òàëä áàéãàëèéí íººöèéí çîõèñã é àøèãëàëòûí óëìààñ äýëõèéí ýêîñèñòåìèéí 60% îð èì íü òîãòâîðã é áîëñîí. Ýíý çýãäýë Ìîíãîëûí õóâüä ìºí õàìààòàé. Õýäèéãýýð Ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã 2008-2012 îíû õîîðîíä 31.5%-àð ºññºí õ ðýýëýí áóé îð èí, ýêîñèñòåìèéí íºõºí ñýðãýýëòýä ìàø áàãà õóâü íü çàðöóóëàãäæýý. Äýëõèéí äóíäàæòàé õàðüöóóëàõàä 1 àì.äîëëàð ÄÍÁ éëäâýðëýõýä Ìîíãîë äîëîî äàõèí èõ ýð èì õ çàðöóóëäàã (0.39 êã íýãæ ò ëø/àì.äîëëàð áà 3.04 êã ò ëø/àì.äîëëàð). Õýäèéãýýð íýã õ íä íîîãäîõ í ðñòºðºã èéíõèéí ÿëãàðóóëàëòààð äýëõèéí äóíäæààñ áàãà õýäèé, í ðñòºðºã èéí õèéí ÿëãàðóóëàëòûã ÄÍÁ-òýé õàðüöóóëâàë Ìîíãîë äýëõèéí äóíäæààñ 10 äàõèí ºíäºð (0.75 êã/àì.äîëëàð áà 7.5 êã/àì.äîëëàð) áàéíà 14. 1940-2008 îíûã õàìàðñàí ñóäàëãààãààð Ìîíãîëûí àãààðûí äóíäàæ òåìïåðàòóð 2.14 õýìýýð íýìýãäñýí ãýæ ãàðñàí íü äýëõèéí äóíäæààñ äàðóé 3 äàõèí ºíäºð áàéãàà þì. 13 http://data.worldbank.org/about/world-development-indicators-data/environment 14 Ìîíãîë Óëñûí ñòàòèñòèêèéí ýìõýòãýë 2012; ÑÕ Ò í ëýí, 2006 îíû ñòàòèñòèêààñ çâýë í ðñòºðºã èéí õèéí ÿëãàðóóëàëòûí 64.4%-èéã ýð èì õ íèé ñàëáàð, 41.4%-èéã ìàë àæ àõóé, 13.3%-èéã îéí àæ àõóéí áîëîí ãàçàð àøèãëàëòûí éë àæèëëàãààíààñ äýëòýé ãýæýý 15. Èéìýýñ ýð èì õ íèé ñàëáàðûã ýíý ñóäàëãààíä ñîíãîí àâñàí þì. Öààøèëáàë, 2012 îíä íèéò õºäºëìºð ýðõëýëòèéí 30% îð ìûã 7.9%-èéí ºñºëòòýéãýýð, ÄÍÁ-èé 14.8%- èéã 21.3%-èéí ºñºëòòýéãýýð äàíãààðàà á ðä ëæ áàéñàí ìàë àæ àõóéí ñàëáàð íü óóð àìüñãàëûí ººð ëºëòºä õàìãèéí èõýýð ºðòºõ ìàãàäëàëòàé ñàëáàð áºãººä íîãîîí àæëûí áàéðíû ñóäàëãààíä ìºí õàìðóóëñàí áîëíî. Òýýâðèéí ñàëáàðûã Çàñãèéí ãàçàð ñîíãîí àâ, ýêîëîãèéí õóâüä õîð õºíººëã é íèéòèéí òýýâðèéí ñàëáàðûã õºãæ ëñíýýð õ ëýìæèéí õèéí ÿëãàðóóëàëòûã áóóðóóëàõ áîëîìæòîé õýìýýí çýæ áóé. Óñ, õàÿãäàë óñíû ìåíåæìåíò íü Ìîíãîë øèë õóóðàé îðíû õóâüä óñíû íèéò õýðýãëýýíèé õýìæýýã áóóðóóëàõ à õîëáîãäîëòîé áºãººä õàòóó õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéí íýãýí àäèë õ ðýýëýí áóé îð íûã õàìãààëàõàä õóâü íýìýð îðóóëàõ áîëîìæòîé õýìýýí ìºí ñóäàëãààíä áàãòñàí þì. Ñàéæðóóëñàí áîëîí çàñìàë çàì áàãàòàé ó èð à ààíû ìàøèíóóä äóðààðàà çàì ãàðãàõ çýãäýë ò ãýýìýë áºãººä çàðèì çàì íýã êì, ýñâýë ò íýýñ ºðãºí áàéõ íü áèé. Èõ õýìæýýíèé õºðñíèé äîðîéòîë íýýñ äýëòýé áºãººä çàì òàâèõ, ã ð áàðèõ áàðèëãûí ñàëáàðûã ìºí ñîíãîñîí. Ñîíãîæ àâñàí ñàëáàðóóä íèéòäýý ÄÍÁ-èé 25.7% 15 M.Àëòàíáàãàíà, Äîêòîðûí çýðýã ãîðèëîã, ÕÕ-èéí ñåêòîðûí äàðãà, 2012 îíû 8-ð ñàðûí 28: Îðîëöîîã óðàìøóóëàõ çàìààð ìàë äûã í ðñòºðºã èéí õèéã áóóðóóëàõ òýìöýëä òàòàí îðîëöóóëúÿ, altanbagana44blog.spot.com/2012/08/blog-post.html#more îð ìûã á ðä ëäýã áºãººä íèéò õºäºëìºð ýðõëýëòèéí 53.4%-èéã ýçýëäýã. Ýäèéí çàñàã èä óóë óóðõàéí ñàëáàðûã îéðûí èðýýä éä Ìîíãîëûí ºñºëòèéã õàíãàõ ãîë õ õýìýýí çýæ áóé. Óóë óóðõàéí ñàëáàð 2012 îíû ñ ë ýýð íèéò ÄÍÁ-èé 21.4%-èéã á ðä ëæ áàéñàí áà æèëèéí äóíäàæ ºñºëò íü 8.9% áàéâ. Ãýñýí õýäèé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí äºíãºæ 4.4%-èéã 3.5%-èéí ºñºëòòýéãýýð á ðä ëæ áàéñàí áºãººä ýð èì õ, ìàë àæ àõóéí ñàëáàðóóäòàé õàðüöóóëàõàä í ðñòºðºã èéí õèéë ÿëãàðóóëàëòàä òóõàéëñàí íºëºº áàéõã é, óóð àìüñãàëûí ººð ëºëòºä ºðòºõ ýðñäýë áàãàòàé ó èð ýíý ñóäàëãààíä áàãòààãààã é þì. Í ÁÕÁÎÕ-ººñ íîãîîí ýäèéí çàñãèéã Õ ðýýëýí áóé îð íû ýðñäýë áîëîí ýêîëîãèéí õîìñäëûã ýðñ áóóðóóëàõ, õ íèé ñàéí ñàéõàí áàéäàë, íèéãìèéí ýðõ òýãø áàéäëûã õàíãàõàä èãëýñýí áàéõ áºãººä õàìãèéí ýíãèéí õýëáýðýýð ãýâýë íîãîîí ýäèéí çàñàã íü í ðñòºðºã èéí õèéí ÿëãàðóóëàëò áàãà, íººöèéí õóâüä ð àøèãòàé, íèéãìèéí õóâüä õ ðòýýìæòýé áàéõ þì 16 ãýæ òîäîðõîéëæýý. Ìîíãîë äàõü íîãîîí àæëûí áàéðûã òîäîðõîéëîõîä ýíý òîäîðõîéëîëòûã àøèãëàñàí áºãººä äýýð äóðäñàí ñàëáàðóóä äàõü çîõèñòîé õºäºëìºð ýðõëýëòèéí øààðäëàãûã õàíãàæ áàéãàà á õ àæëûí áàéðûã íîãîîí àæëûí áàéð õýìýýí çýæ áàéãàà þì. Íîãîîí àæëûí áàéðûã òîäîðõîéëîõîä àøèãëàñàí áàñ íýã óõàë áàðèìò áè èã íü Õºäºëìºð ýðõëýëòèéí íäýñíèé çºâëºëèéí 2012 îíû 12 äóãààð ñàðûí 12- íû 4 òîîò òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí Ýçýíòýé ìîíãîë õºòºëáºð þì. 16 http://www.unep.org/greeneconomy/aboutgei/whatisgei/tabid/29784/default.aspx
МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ 15 Òóñ õºòºëáºðèéí ãîë çîðèëãî íü äàðààõ éë àæèëëàãàà ÿâóóëàã èðãýíèé á ëýãò äýìæëýã ç ëýõ çàìààð èðãýäèéí ýõ îðíûõîî ýçýí áîëîõ, íèéãìèéí ðýã õàðèóöëàãûí óõàìñðûã ñýðãýýõ, íèéãìèéí éë õýðýãò îðîëöîõ áîëîìæîîð õàíãàõàä îðøèíî. íä: Íèéòèéí ñàéí ñàéõíû òºëººõ õºðºí㺠îðóóëàëò, íîãîîí õºãæëèéí éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàõ, Ãàçðûí õàìãààëàë, Õ ðýýëýí áóé îð íû àþóëã é áàéäëûã ñàõèóëàí õàäãàëàí, õàìãààëàõ Õîã õàÿãäëûí çîõèñòîé ìåíåæìåíòèéã íýâòð ëýõ, Ýðñäëèéã ñààðóóëàõ. Õºòºëáºðèéí òàíèëöóóëãà íü àìüäðàõ òààã é îð èíä õ ðãýæ áóé õ ðýýëýí áóé îð èíä ñºð㺺ð íºëººëºõ õ èí ç éëñèéã áóóðóóëàõàä èãëýñýí èðãýäèéí ñàíàà èëãûã äýìæèõ òºðèéí õ ñýë ýðìýëçýë ãýæýý. Õºòºëáºðèéí äàãóó æèæèã, äóíä éëäâýðëýëèéã äýìæèõ õ ðýýíä íîãîîí àæëûí áàéð áèé áîëãîõîä äýìæëýã ç ëýõ çîðèëò áèé. íä: ýêî-áèçíåñ òºñë äèéã îëæ òîãòîîõ çàìààð ýêîëîãèéí õýìíýëòòýé õýðýãëýý íýâòð ëýõ, ýêîëîãèéí öýâýð á òýýãäýõ í éëäâýðëýõ éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã æèæèã, äóíä éëäâýðëýëèéã îëæ òîãòîîõ, 纺ëºí çýýë îëãîõ àðãààð ñàíõ æèëò àâàõ áîëîìæîîð õàíãàõ, ñóðãàëò ÿâóóëàõ çýðýã éë àæèëëàãààãààð äàìæóóëàí õ ðýýëýí áóé îð èí, íîãîîí äýëõèéä ýýëòýé ýäèéí çàñãèéí íäýñ ñóóðèéã òàâèõ. Ìîíãîëûí íäýñíèé õóäàëäàà, àæ éëäâýðèéí òàíõèìààñ 5x20 çîðèëò, Íîãîîí îôôèñ, Îðãàíèê Ìîíãîëä éëäâýðëýâ Íîãîîí á òýýãäýõ í áà øîøãîæóóëàëò, Íîãîîí çýýë çýðýã Íîãîîí õºãæëèéã äýìæèõ õýä õýäýí ñàíàà èëãà ãàðãàñàí 17. íèé çýðýãöýý, õóâèéí õýâøëèéí çàðèì áàéãóóëëàãà íîãîîí ýäèéí çàñãèéã à õîëáîãäëûã óõàìñàðëàæ, íîãîîí õºãæëèéí àðãà çàìûã ýðýëõèéëæ áàéíà. Ì ÕÀ Ò-ààñ ãàäíà Õàñ, Ãîëîìò çýðýã áàíêóóä ìºí áèçíåñèéí ð àøèãò áàéäàë äýýð òóëãóóðëàí íîãîîí çýýë, õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñòðàòåãèéã áàðèìòàëæ, Íüþêîì Ãðóïï çýðýã êîìïàíèóä íîãîîí ýð èì õ íèé ýõ ñâýðèéã áàéãóóëæ áàéíà. Ò í ëýí, Äýëõèéí áàíê, ÀÕÁ, ÅÑÁÕÁ çýðýã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä àãààðûí áîõèðäîë, óñíû ìåíåæìåíò çýðýã õ ðýýëýí áóé îð íû àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä èãëýñýí òºñë äýä ñàíõ æèëò îëãîõûí ñàöóó ñýðãýýãäýõ ýð èì õ íèé äýä á òýö áèé áîëãîõîä çîðèóëæ çýýë îëãîæ áàéíà. Îëîí óëñûí íîãîîí ºñºëòèéí ñàíàà èëãà, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí çýðýã ÒÁÁ-óóä õ ðýýëýí áóé îð íûã õàìãààëàõ èãëýëýýð òóñ òóñûí òºñë äýý õýðýãæ ëæ, áàéíà. 17 Çàñãèéí ãàçðààñ õýðýãæ ëæ áóé áîäëîãî, õºòºëáºð, Ì ÕÀ Òûí òàëààð äýëãýðýíã é ìýäýýëëèéã ÝÇÁª ÑÒ-èéí Íîãîîí ýäèéí çàñãèéí òºëºâ áàéäëûí ñóäàëãàà -íû òàéëàíä áàãòààñàí. 4.1 ժĪª ÀÆ ÀÕÓÉ, ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉ, ÎÉÍ ÀÆ ÀÕÓÉ Õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð Ìîíãîëûí íèéò ÄÍÁ-èé 14.8%-èéã éëäâýðëýäýã áºãººä ýêñïîðòûí îðëîãûí 0.7%-èéã á ðä ëæ, íèéò àæèëëàõ õ íèé 35%-èéã àæëûí áàéðààð õàíãàäàã. պ人 àæ àõóéí 2011 îíû óëñûí àíõäóãààð òîîëëîãîîð 2455 àæ àõóéí íýãæ òóñ ñàëáàðò á ðòãýãäñýí áàéñàí áºãººä 403.5 ìÿíãàí õ íèéã àæëûí áàéðààð õàíãàæ áàéâ. Íèéò á ðòãýãäñýí àæ àõóéí íýãæýýñ 507 íü ìàë àæ àõóé, 1,705 íü ãàçàð òàðèàëàí, 243 íü îéí àæ àõóé, àí àãíóóð, çàãàñ àãíóóðûí ñàëáàðò éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéæýý. պ人 àæ àõóéí ñàëáàð äàõü àæëûí áàéðíû 84.9%- èéã ìàë àæ àõóé, 14.5%-èéã ãàçàð òàðèàëàí, 0.6%-èéã îéí àæ àõóé, àí àãíóóð áîëîí çàãàñ àãíóóðûí ñàëáàð õàíãàæ áàéâ 18. ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉ Í äëèéí ìàë èä íü ãýð á ëèéí õàìò í äëèéí ìàë àæ àõóé ýðõëýí, ºðõèéí îðëîãûí ýõ ñâýðýý á ðä ëäýã õ ì ñ þì. Õºäºëìºð, íèéãìèéí õàìãààëàë, éëäâýðëýëèéí ìåíåæìåíòòýé õîëáîîòîé òýäíèé õàðèëöàà íü ãýð á ëèéí ò âøèíä ÿâàãääàã. Òóõàéí ºðõèéí ìàëûí òîî òîëãîé, ð ºãººæ, ãýð á ëèéí ãèø äèéí òîîíîîñ õàìààðààä õýí íü àæèë îëãîã áóþó àæèëòàí áàéæ áîëíî. Í äëèéí ìàë äûí àìüæèðãàà íü áàéãàëü, öàã óóðûí íºõöºë áàéäëààñ øóóä õàìààðàëòàé ó èð ºíäºð ýðñäýëòýé áºãººä õóðèìòëàë ñãýõ õóðä òóí áàãà áàéäàã. Ýäãýýð îíöëîã øèíæ àíàð íü õºäºëìºðèéí òóñãàéëñàí çîõèöóóëàëòûã øààðäàæ áàéãàà þì. ªìíº äóðäñàí ëàí, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð íü àëáàí áóñ ñåêòîðò áàãòäàãã é áºãººä ìàë äûã íýãýí òºðëèéí õºäºëìºð ýðõëýã ãýæ çäýã. ÌÓÇÃ-ààñ ìàë äàä èãëýñýí õýä õýäýí áîäëîãûã õýðýãæ ëñýí. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë, Çàñãèéí ãàçðààñ ìàë äûí îðëîãûí ýõ ñâýðèéã áàòàëãààæóóëàõ, àæèëëàõ íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ, äààòãàëûí íºõöëèéã ºðãºæ ëýõ, õ ðýýëýí áóé îð èíä ýýëòýé éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõàä òóñëàëöàà ç ëýõ çîðèëãîòîé íäýñíèé õýìæýýíèé õýä õýäýí áîäëîãî, õºòºëáºðèéã àâ õýðýãæ ëñýí. íä Ìàë äûí òàëààð òºðººñ áàðèìòëàõ áîäëîãî, Ìîíãîë ìàë áîäëîãî, 2009, 2010, 2011 îíóóäàä ÓÈÕ-ûí 39, 23, 29 äóãààð òîãòîîëîîð òóñ òóñ áàòëàãäñàí պ人 àæ àõóéí áèðæ áàéãóóëàõ òóõàé áîäëîãî çýðãèéã äóðäàæ áîëíî. Ò í ëýí ÌÓÇÃ-ààñ Ýð èìæñýí ìàë àæ àõóéí õºãæëèéã äýìæèõ õºòºëáºð áîëîí Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2012-2016 îíû éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, 2013 îíä õýðýãæ ëýõ éë àæèëëàãààíû 18 ÑÕ 2012: պ人 àæ àõóéí 2011 îíû óëñûí àíõäóãààð òîîëëîãûí íäñýí ð ä í, õóóäàñ 27, 47; ÕÀÀ-í ñàëáàð äàõü õºäºëìºð ýðõëýëòèéí òîîí ìýäýýëýë íü àëáàí ñòàòèñòèêààñ çºðæ áàéíà. Íîãîîí àæëûí áàéðûã öààøèä äýëãýð ëýí àâ çýõèéí òóëä òóñ òîîëëîãûí ìýäýýëëèéã àøèãëàñàí áîëíî.
16 МОНГОЛ УЛС ДАХЬ НОГООН АЖЛЫН БАЙРНЫ ЗУРАГЛАЛ íäñýí èãëýë çýðãèéã áàòëàí õýðýãæ ëæ áàéãàà þì. ªíººäðèéí áàéäëààð 342.467 îð èì õ í ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò àæèëëàæ áàéãàà íü íèéò àæèëëàõ õ íèé 32.3%, õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò àæèëëàãñäûí 84.3%-òàé òýíöýæ áàéíà. Íèéò ìàë äûí 43.9% íü ýìýãòýé, 56.1% íü ýðýãòýé; 340,157 ìàë èí ºðõèéí õýìæýýíä, 2,310 ìàë èí àæ àõóéí íýãæèä õºäºëìºð ýðõýëäýã áàéíà. Ò íýýñ ãàäíà, ìàë àæ àõóéí ñàëáàðò àæèëëàæ áóé íèéò àæèëëàãñäààñ 4,881 õ í ìàëûí ýì, ìàë àæ àõóéí èíæåíåð çýðýã ìàë àæ àõóéí ìýðãýæëèéí éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã áàéíà. Õ ñíýãò 4.1: Ìàë àæ àõóéí ñàëáàð äàõü ìýðãýæèëòíèé òîî ¹ íýýñ Ìýðãýæèëòýí Íèéò Ýð Ýì 1 Ìàëûí ýì 438 220 218 2 Ìàë àæ àõóéí èíæåíåð 416 213 203 3 Ìýðãýæëèéí ôåðìåð 317 165 152 4 Áóñàä (ìåíåæåð, íÿãòëàí 3710 2135 1575 áîäîã, ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðààíû ìýðãýæèëòýí ã.ì) Íèéò 4881 2733 2148 Ýõ ñóðâàëæ: պ人 àæ àõóéí 2011 îíû óëñûí àíõäóãààð òîîëëîãûí íäñýí ð ä í, õóóäàñ 56, ÑÕ 2012 Àðä èðãýäèéã àíàðòàé õ íñýýð õàíãàõ çîðèëãî á õèé ýð èìæñýí ìàë àõóéã äýìæèõ áîäëîãûí ð ä íä ýð èìæñýí ôåðìåðèéí àæ àõóéí òîî 1,706 õ ð ºññºí (3.4%-àð ºññºí) áºãººä íýýñ 977 íü ñ, ñ í á òýýãäýõ íèé, 78 íü ìàõíû ëäðèéí õðèéí, 229 íü ìàõ, íîîñíû, 181 íü ãàõàéí, 152 íü òàõèàí, 89 íü çºãèéí àæ àõóé áàéâ 19. Ǻãèéí àæ àõóé íü Ìîíãîëä ñ ëèéí åä ñýðãýæ áàéãàà àæ àõóéí íýã þì. Ǻãèé íü äýëõèéí ýêîëîãèéí òýíöâýðèéã õàíãàõàä óõàë ðýãòýé øàâüæ áºãººä áàéãàëü äàõü áèîëîãèéí îëîí òºðºëò áàéäëûã õàäãàëàõàä ýåðýã íºëºº ç ëäýã. Ò í ëýí, çºãèéã õºäºº àæ àõóéí ñàëáàðò ºðãºíººð õýðýãëýäýã. Òóõàéëáàë, öýöãèéí òîîñ öóãëóóëàõààñ ãàäíà çºãèé íü óðãàìàë, òàðèàä òîîñ õ ðòýýæ, ýêîëîãèéí òýíöâýðòýé îð èíã á ðä ëýõýä òóñàëäàã áàéíà. Òèéì ó èð õºäºº àæ àõóéí éë àæèëëàãàà ýðõýëæ áóé ãàçðûí îéð çºãèéí ð áàéðøóóëñàí áàéõ íü ýëáýã. Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãààñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæñýí ýõíèé 10 æèëèéí õóãàöààíä çºãèéí àæ àõóé îãöîì óíàëòàä îðñîí. Ãýñýí õýäèé Äýëõèéí çºí, Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ ñàí çýðýã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí õ èí àðìàéëòûí ä íä îëîí ýåðýã ººð ëºëò ä ãàð ýõëýýä áàéíà. Ìîíãîëûí çºãèé ðæ ëýã äèéí éëäâýðëýñýí çºãèéí áàë íü Ì ÕÀ Òûí Íîãîîí øîøãûí øàëãóóðûã õàíãààä áàéãàà þì. Ìîíãîëûí çºãèé äèéí íèéãýìëýã (ÌÇÍ)-ýýñ 2013 îíû 12 äóãààð ñàðä Ìîíãîë Óëñàä àíõ óäàà Ǻãèé 19 ÑÕ 2013: պ人 àæ àõóéí ñàëáàð 2012 îíä, Õóóäàñ 28; http://www. mofa.gov.mn/new/images/banners/report/tanilts_livestock.pdf ðæ ëýã äèéí òîîëëîãûã çîõèîí áàéãóóëæ ÿâóóëñàí. Òóñ òîîëëîãûí ä íä çºãèéí àæ àõóéí ñàëáàðò íîãîîí ãýæ òîîöîæ áîëîõ 415 àæëûí áàéð áèé ãýñýí òîîöîî ãàðñàí áàéíà. 20 ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÑÀËÁÀÐ ÄÀÕÜ Õ ÐÝÝËÝÍ ÁÓÉ ÎÐ ÈÍÄ ÝÝËÒÝÉ ÀÆËÛÍ ÁÀÉÐ Øâåéöàðèéí õºãæëèéí àãåíòëàãèéí Íîãîîí àëò òºñºë, Ìÿíãàíû ñîðèëòûí ñàíãèéí Õîò ñóóðèí ãàçðûí îéðîëöîîõ áýë ýýðèéí ìåíåæìåíòèéí òºñºë, Íèäåðëàíäûí Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíõ æ ëæ áóé Ãàçðûí òîãòâîðòîé ìåíåæìåíò çýðýã îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäààñ ñàíõ æ ëæ áóé õýä õýäýí òºñºë áèé. Òýäãýýð òºñëèéí õ ðýýíä ìàë äàä áýë ýýðèéã óäààí õóãàöààãààð ýçýìø ëýõ, ìàëûí òîîã áóóðóóëæ ðæèë øèìèéã ºñãºõ, ýð èìæñýí ôåðìåðèéí àæ àõóé ýõë ëýõ, ìàë ñ ðýã, ãàçðûí ýð ë ìýíäèéã ñàéæðóóëàõ, ìàë èä ìàëûí ýì èéí õàìòûí àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ çýðýã îëîí àðãà õýìæýý õýðýãæñýí. Ýíý á õ éë àæèëëàãàà íü õ ðýýëýí áóé îð èíä ýýëòýé àæ àõóé ýðõëýõýä ìàë äàä òóñëàëöàà ç ëýõ çîðèëãîòîé þì. Óðãàìëûí ãàðö, æèë òóòìûí öàã óóðûí íºõöºë áàéäàë, íýí ÿëàíãóÿà õóð òóíàäàñíû õýìæýýíýýñ õàìààðààä áýë ýýðèéí äààö õàðèëöàí àäèëã é áàéäàã. Öàã àãààðûí íºõöºë ñàéòàé æèëèéí õóâüä Ìîíãîëûí íèéò áýë ýýðèéí äààö 82.5 ñàÿ òîëãîé ìàë; äóíäàæ æèëä 68.8 ñàÿ òîëãîé ìàë; öàã àãààðûí íºõöºë òààðóó æèëä 55.5 ñàÿ òîëãîé ìàë áàéäàã ãýñýí òîîöîî áèé 21. íäýñíèé õýìæýýíä 100 ãà áýë ýýðèéí äóíäàæ äààö íü 60 òîëãîé ìàë áàéäàã áàéíà. Ñòàòèñòèê ìýäýýëëýýñ çâýë 2012 îíä Ìîíãîë Óëñ íèéò 67.3 ñàÿ òîëãîé ìàëòàé áàéñàí áºãººä ìàë àæ àõóéí éë àæèëëàãàà ýðõëýõýä öàã àãààðûí íºõöºë áàéäàë òààòàé áàéæýý. Òèéìýýñ óëñûí õýìæýýíä áýë ýýðèéí äóíäàæ äààö õýòðýýã é áàéíà. Ìàë äûí øèëæèëò õºäºë㺺íèé óëìààñ áýë ýýðèéí äààö õýòðýõ àñóóäàë ãîëëîí õîò ñóóðèí ãàçðûí îéðîëöîî àæèãëàãääàã. Òóõàéëáàë, 100 ãà áýë ýýðò íîîãäîõ ìàëûí òîîãîîð Îðõîí (857 òîëãîé), Óëààíáààòàð (325 òîëãîé), Äàðõàí-Óóë (270 òîëãîé), Áóëãàí (180 òîëãîé), Àðõàíãàé (174 òîëãîé), Ñýëýíãý (141 òîëãîé) àéìãóóä óëñûí äóíäæààñ 2.4-14.3 äàõèí õýòýðñýí áàéíà 22. Ýäãýýð àéìàã íèéò 89,967 ìàë èäòàé áºãººä ýíý ñóäàëãààíä òýäíèéã õ ðýýëýí áóé îð èíä ýýëòýé àæëûí áàéðíû òîîíîîñ õàññàí áîëíî. Äýýðõ íäýñëýë äýýð òóëãóóðëàí äàðààõ 252,915 àæëûí áàéðûã õºäºº àæ àõóéí ñàëáàð äàõü õ ðýýëýí áóé îð èíä ýýëòýé àæëûí áàéð ãýæ çýæ áîëîõ þì. 20 ÌÇÍ 2013: Ìýäýý Ǻãèéí àæ àõóéí ð ä í áýëýí áîëëîî, www. monapi.mn.news/see/29 21 A.Áàêåé, Á. èìèä-î èð 2010: Ìàë èí ºðõèéí àìüæèðãàà: ͺ뺺ëºã õ èí ç éëñ, ñàéæðóóëàõ àðãà çàì, Õóóäàñ 10. http://www.maas.edu.mn 22 ÑÕ 2013: պ人 àæ àõóéí ñàëáàð 2012 îíä, Õóóäàñ 29 http://www. mofa.gov.mn/new/images/banners/report/tanilts_livestock.pdf