Nguy n v n Hóa Ch ngh a, n c m t, nu c ái và n c i Tôi v a c c truy n ng n c a nhà v n Võ ình, N c m t, nu c ái. Truy n v m t ng i àn ông l n tu i sau

Nguy n v n Hóa Ch ngh a, n c m t, nu c ái và n c i Tôi v a c c truy n ng n c a nhà v n Võ ình, N c m t, nu c ái. Truy n v m t ng i àn ông l n tu i sau bao nhiêu n m xa quê, m t hôm tr n c th m nhà, ra v n sau ng ái; trong lúc ang ái, ch t nghe gi ng hò ru em Ru em, em thét cho mu i; m i ch mua vôi n tr u; Mua vôi ch Quán, ch C u; Mua cau Nam ph, mua tr u ch Dinh..., ông ch t xúc ng n mu n ng ng ái. Nh ng ã ái n a ch ng thì không th ng ng l i c, nên d i n c ái c ch y rong r ng còn trên thì n c m t tuôn trào. Câu truy n làm cho ng i c có n c i ý nh, nh ng l i man mác m t ni m xúc m. Ý nh hình nh c a ng i àn ông ng ái, hai bàn tay không th ch ng nh c ng không th th xu ng h ng h c, ít nh t ph i có m t bàn tay c m cu ái, n u không làm th thì ng ti u o không th t o ra âm thanh rong r ng c, mà có th kêu xè xè, t t t t n u nh nó vãi ra bên m t ng qu n Xúc c m là n i gi ng và l i ru con c a m t ph n b ng ti ng Hu nào ó. V i gi ng ru y, ngôn ng y thì gi ng Hu không th b m a mai là tr tr a mà úng là b n tình ca ti ng n c tôi. Không m t ng i con trai Hu nào n lên mà không c nuôi d ng b ng ti ng hò ru em c ng v i nh ng dòng a m. Anh Nhân trong truy n ng n c a Võ ình khóc là úng. Cái khóc r t chân thành, hi n th c, không h c u chút nào c. Tôi ti c là tôi ch a có kinh nghi m v a ái v a khóc nói trên, nh ng nh thu nh còn làng vào l a tu i ch ng 12, 13 thì hình nh c m cu ng ái y ra r t th ng nh t. Nh t là vào nh ng bu i tr a hè, thinh v ng, m i ng i trong nhà u i ng tr a, m c ái tôi ra v n sau ki m m t g c cây, hay bên i tre, tr t qu n ùi, c m cu tè tè v r n, v ng zigzag ch chi, có khi v thành m t ch o, r i ch m d t b ng vài chu i n c són gi a ch o. O tròn nh qu tr ng gà; thêm ch m gi a là vòng ng tâm... Có khi tr t tay, nên v ch làm n c ái t t vào m t cá, bàn chân tôi còn c i hích h c n a ch. vào l a tu i ngh ch ng m ó, nh ng tôi ã bi t mê sách v l m r i. M y anh em tôi có thông l di chuy n i âu i n a r i c ng s t o nên m t t sách gia ình. Thu làng, ng i gây d ng t sách là ba tôi. Tr c khi ông i theo Vi t Minh (xin th a, VM ch không ph i Vi t c ng), thì ông ã vào lính Tây kh v i c p b c chef de sergent r i, thu thanh niên ông có v n li ng ti ng

Tây tôi nghe m tôi nói l i là ông nói ti ng Tây nh gió. Có l vì th mà trong sách c a gia ình có nh ng cu n sách Vi t, sách Tây quí b t tôi t nguy n t n m hai l n, l y ra lau chùi bìa gáy và s p x p l i. ó là m t cái thú thích tuy t c a tôi, vì trong lúc s p x p có th ng i hàng gi c nh ng cái mình thích và nh luôn c t a sách. Và có l n l y xem m t cu n sách Tây, tôi không hi u gì c, nên n i máu anh hùng quy t t h c, b c u b ng cách em cu n sách V n ph m ti ng Pháp c a ông Ph m T t t h c thu c lòng luôn trong mùa hè lúc còn 13 tu i, và th s t gi i mã m y cu n sách ti ng Tây bìa c ng dày c m trông r t bí n kia b ng cách h c thu c lòng cu n t n Pháp Vi t. Nh ng con ng sau ó còn dài; dù sao bây gi c ng v n li ng c m y cu n ch ngh a c a A. de Rhodes. Ba tôi lúc còn s ng có nhi u ngh, trong ó có ngh làm y tá ch a b nh. Tr c khi ch t, ông truy n ngh l i cho ng i chú h tôi, th là chú tôi có thêm ngh ch a b nh. Sau th i gian ch T ng th ng Di m b l t, gia ình tôi di vào Nam, tôi l i v i gia ình ng i chú. Chú T. là ng i r t mê u ng bia và theo dõi th i s. Thu y ông ã s m Goebel, m i tu n ông ch tôi lên ph hai n, ghé ti m L c S n anh mì xào dòn, nh u la-de con c p c cao có nhành lúa, và tr c khi v nhà th nào c ng ghé ti m sách mua m t x p báo lo i, trong ó có t L p Tr ng. Mà th t l, chú tôi mua báo y v y y, nh ng ông r t ít khi c. Cho nên tôi tr thành c gi c n m n mà kh i t n ti n. Tôi làm quen i các tên tu i nh : Lê Tuyên, Lê Kh c Quy n, Cao Huy Thu n t ây. L n lên chút n a ã nghe ng i ta nói nhi u v Cao Huy Thu n, và tôi tin ch c ông là b c th y v ngôn ng Pháp t d o y. Xin nh c nh, cách ây trên 40 n m i. V i kh n ng ó, nên ông i du h c trong vòng vài n m là ã làm lu n án ti n s chính tr h c i h c Sorbonne vào n m 1968. ó là lu n án : Les missionnaires et la politique coloniale française au Viet Nam, 1857-1914, c ch m u v i h ng t i u. Vì th, m y tu n qua trên di n àn n t, th y ng i ta bàn qua bàn v hai ch plusieurs soldats/ many soldiers d ch sao cho úng trong tác ph m c a giáo s truy n o Alexandre de Rhodes, thì tôi s anh y c i cho th i m i. a nay nhân chuy n n c m t, n c ái, nh n ch, ngh a, tôi t ng ng nên bàn qua v ch soldats/ soldiers. Nói v ch qu c ng, thì nhà xu t b n Giao m c ng ã cho ra m t t a sách có tên là A. de Rhodes, Ng i u tiên v n ng Pháp chi m Vi t Nam và ch qu c ng (Nxb. G, 1998); trong m c l c th y có 6 tác gi, và hai bài Ph c, là m t nghiên c u ng n v con ng i và m c tiêu c a ho t ng truy n giáo c a giáo s Dòng Tên de Rhodes. Dù v y, trên ph ng di n khoa h c l ch s luôn òi h i nh ng công trình nghiên c u, khám phá m i. Tr ng bày m t khía nh l ch s m i v nhân v t A. de Rhodes, hay nh ng ánh giá l i v n t ng quan gi a ti ng Vi t [theo m u t Latin] và s phát tri n v n hóa, ngôn ng và khoa h c Vi t Nam luôn c n thi t. Mu n làm công vi c này m t cách ng n, ph i d p ra ngoài m u c u chính tr giai n, chính sách c u ngoài n nh trong

a b t c m t ch c m quy n nào. Y u t m dân, xoa d u hay vu t ve th c Công giáo La Mã không nh ng là m t vi c làm phi-v n-hóa mà còn tai h i. i sao có s tranh lu n gi a v d ch Vi t/ hi u ngh a ch soldats/ soldiers? Quan m c a ông Cao Huy Thu n r t rõ v s i ngh ch gi a ch th v n hóa chính tr qu c gia và th v n hóa truy n giáo : N n v n hóa truy n th ng a Vi t Nam c ng nh c a các n c Trung Qu c và Nh t B n, d a vào các nguyên lý o c và chính tr Nho giáo v n là n n t ng c a xã h i c truy n, cho nên chính ph ã lo l ng khi th y o m i t n công th ng vào các nguyên lý này. Cao Huy Thu n vi t : Th t v y, toàn th c c u xã h i và chính tr c a c Vi t Nam xây d ng trên quan ni m o c c a Nho giáo. Lòng hi u th o, th cúng ông bà, lòng trung v i Vua. Nh ng o m i t Tây ph ng n l i mu n l t nhào các tín ng ng c. Không nh ng vi c th cúng ông bà b k t án quy t li t và lòng sùng o c a con chiên ph i th ng lòng hi u th o và lòng trung v i Vua. Chính ph càng thêm s ho t ng c a các nhà truy n giáo khi mu n t o nên t ch c Gia-tô không thèm bi t n uy quy n các lãnh t tinh th n c a h. Vì th Chúa Tr nh ã i A. de Rhodes vào n m 1630. Tri u ình Nguy n ng ban b o lu t c m oán n náo t i Macao. Linh m c de Rhodes tr l i Nam k n m 1640 r i r i v nh vi n Vi t Nam n m 1645. m ó, c p trên b o ông tr v châu Âu xin vi n tr v t ch t và các ng i truy n giáo m i. Ông n La Mã 1649, úng lúc tòa Thánh c tách vi c truy n giáo t i Châu Á ra kh i quy n hành th t c c a B, Ông trình bày tr c Hi p h i Truy n giáo Congregation Propaganda Fide k ho ch thi t l p t i Vi t Nam m t giáo oàn thoát kh i s b o tr B ào-nha. c Giáo hoàng hân hoan ti p nh n. V tu s Dòng tên x Avignon c phép l a ch n trong m c ích ó. Ông bèn quay v Pháp [ b n d ch ti ng Vi t c a m t giáo s Pháp n n danh, d ch t tr c 1975 mi n Nam, xin xem thêm chú thích (*) ] Giáo s de Rhodes quay v Pháp trong th i c thu n l i cho vi c truy n o a giáo oàn Pháp ( c Vatican th a thu n h t c ng Giáo oàn B ào-nha) n quy n l i th t c c a chính quy n Pháp. Do ó, hi u m t cách thông th ng, de Rhodes không th không ý th c s c n n m t l c l ng quân s vi n chinh. B i v y, b t c ng i nghiên c u s nào c ng th y n v n mà Alexandre de Rhodes vi t trong Divers Voyages et Missions sau là s ki n trung th c : J ai cru que la France, étant le plus pieux royaume de monde, me fournirait plusieurs soldats qui aillent à la conquête de tout l Orient, pour l assujetter à Jésus Christ, et particulièrement que j y trouverais moyen d avoir

des Évêques, qui fussent nos Pères et nos Maitres en ces Églises. Je suis sorti de Rome à ce dessein le 11e Septembre de l année 1652 après avoir baisé les pieds du Pape. [ Divers Voyages et Missions, A. de Rhodes, de Cramoisy xb. Paris 1653, Ph n th 3 - n cu i ch ng 19. ] 1. Có hai tác gi Tây ph ng ã d ch n v n trên sang Anh ng 1a. Solange Hertz d ch : I thought that France, as the most pious kingdom of the world, could furnish me many soldiers for the conquest of all the Orient in order to subject it to Jesus Christ and especially that I could find there some way of getting bishops for our Fathers and masters in those Churches. I left to Rome for this purpose on the eleventh of September of the year 1652, after kissing the Pope s feet Divers Voyages &...,Solange Hertz, Newman Press, Westminster, Maryland 1966, The Return trang 237. 1b. Helen B. Lamb, d ch : Alexandre de Rhodes held to his dream that France should play the key role in colonizing Vietnam: I believe that France, as the most pious of all kingdoms, would furnish me with soldiers who would undertake the conquest of the whole Orient, and that I would find the means for obtaining bishops and priests who were Frenchmen to man the new churches. I went to Rome with this plan in mind on September 11, 1652. (Vietnam s Will to Live, Helen B. Lamb, N.Y. 1972, trang 38, 39. ) 2. V các b n d ch Vi t : n c vào hai n d ch trên, ta th y soldats t t ph i d ch là soldiers thôi, không th d ch thành m t t ng ý nào khác c. 2a. Chính vì th mà m t giáo s Pháp v n n danh ã c p d ch t lu n án c a Cao Huy Thu n là nhi u binh s : Tôi tin r ng Pháp, ông vi t. ( écrivait-il, tác gi thêm nh n m nh) Vì là c ngoan o nh t th gi i, s cung c p cho tôi nhi u binh s i chinh ph c toàn th ph ng ông. C ng nh ó, tôi s có cách có nhi u Giám c v n là Cha và các Th y c a chúng ta trong các nhà th. Tôi r i La Mã ngày 11 tháng 9 n m 1652 v i ý nh ó.

[ o Thiên Chúa và Ch ngh a Th c dân t i Vi t Nam 1857-1914, Lu n án Ti n s n m 1968, b n d ch Vi t, do H ng Quê xb. 1988, Los Angeles, Hoa K, trang 47.] Ph i nói cho úng n, chính t lu n án c a Gs. Cao Huy Thu n ã m cánh c a cho các nhà nghiên c u s Vi t Nam s truy n o c a Thiên Chúa giáo v sau này làm m t chu n m c nghiên c u và làm ngu n tài li u h ng n tham kh o. T ó, có th nh n ra m t xu th nh ng nhà nghiên c u s th ng dùng n v n c a de Rhodes trong Divers Voyage phân tích muc tiêu c a truy n o có liên k t v i chính sách th c dân. D i ây xin nêu vài nhà nghiên c u d ch n v n trên. 2b. Ông H ng Nhu d ch: Tôi tin t ng n c Pháp là m t n c o c nh t th gi i, n c Pháp có th cung c p cho tôi y chi n s i chinh ph c toàn cõi ông ph ng a v qui ph c Chúa Kitô và nh t là tôi s tìm c các giám m c, cha chúng tôi và th y chúng tôi trong các giáo oàn. V i ý ó, tôi r i b Rôma ngày 11 tháng 9 m 1652 sau khi t i hôn chân c Giáo Hoàng. ( Hành trình và Truy n giáo, UB oàn k t Công Giáo, Tp. HCM xb., 1994, trang 263 ). 2c. Ông Hoàng Tu vi t : Tôi ngh là n c Pháp, v ng qu c m o nh t, có th c p cho tôi binh lính chinh ph c toàn ph ng ông và t nó d i quy n Jésus Christ. Ông ta ti n hành chuy n i Pháp. ây ý ki n c a ông c hoan nghênh. t qu là s thành l p Société des Missions Étrangères de Paris n m 1661, ch bao g m các giáo s Pháp T ó th l c c a Giáo h i Pháp Vi t Nam m nh lên. Có th ngh là ch qu c ng, ngoài ý ngh a th c ti n, còn có ý ngh a chính tr nh t nh trong ph m vi các Giáo h i khác Vi t Nam. ( V s sáng ch ch qu c ng, Hoàng Tu, H i th o Qu c t v Nghiên u L ch s và V n hóa VN, tháng 12/1992, Hà N i.) nh sau: 2d. Trong cu c h i th o trên, có ông Nguy n ình u d ch nh l i n ó Tôi tin r ng n c Pháp là n c ngoan o nh t th gi i, s cung c p cho tôi nhi u chi n s chinh ph c toàn ph ng ông và t d i quy n tr vì c a c Chúa Kitô, và c bi t t i Pháp, tôi s tìm cách có c Giám m c, các ngài là cha và th y chúng tôi t i các giáo h i này.

Các ph n 2a, 2b, 2c, 2d là d n t trích d n c a ông Ch ng Thâu ( giáo thu c Vi n S h c, Hà N i ) trong T M t Câu Ch c a Alexandre de Rhodes n Các Cách D n D ng Khác Nhau. Ông Ch ng Thâu nh n xét, H ng Nhu (2b) ch bám r t sát v n c nh và d ch t ng i thoát (có vài t không c sát úng nguyên ngh a), c bi t c m t plusieur soldats, d ch là m y chi n.. Nh ng theo lý gi i c a Ch ng Thâu, T ng i thoát có ngh a là vì có vài t không sát úng nguyên ngh a. V y thì ch bám r t sát v n c nh mà l i có vài t không sát úng nguyên ngh a ph i hi u nh th nào ây? k t lu n cho m t hình th c khoa h c ba ph i ( có ngh a là coi dz y ch không ph i dz y! ), Ch ng Thâu vi t khá dài dòng : Tóm l i, tr v ch c a bài vi t này, ý ki n cá nhân tôi, sau khi phân tích so sánh các câu d n d ng t m t câu d ch nguyên v n c a A. de Rhodes, tôi ng ý v i cách di n gi i c a H ng Nhu và c a Nguy n ình u. c k toàn n cu n Hành trình và Truy n giáo, chúng ta d dàng nh n th y t t ng và nguy n v ng c a nhà truy n giáo A. de Rhodes th k XVII này. Nh ng tránh nh ng suy lu n ch quan, ng i nghiên c u có thái nghiêm túc, th n tr ng m t khi g p ph i m t câu ch có th có nhi u ý suy oán nh câu trên ây, chúng ta nên m óng ngo c ghi nguyên v n ti n i chi u, tránh c cái l i d h truy n h và ch quan võ oán. Âu c ng là m t kinh nghi m i v i gi i khoa h c xã h i nhân v n v y. [ d n nh trên, Ch ng Thâu, Nguy t san Hi p Nh t s 43-7/1996, Orange, California ] Nh ng câu ch g i là...soldats/ soldiers này còn có ý ngh a nh th nào? Theo t di n t g c (Dictionary of Word Origins), soldier : là danh t ch nh ng ng i lính chi n nu c Anh th i l p qu c, dù v n ch có nhi u cách vi t khác nhau tùy theo m i qu c gia Âu châu, nh ng nó có ngh a chung là lính ánh thuê ( mercernary ). Trong ti ng Ý vi t : soldato, có ngh a c tr l ng, các ch : solde, soude; ti ng Pháp là sou / ng xu, t ti ng Ý soldo. Lính ánh thuê có th c tr l ng cao, ho c b t c m c ti n nào, nh ng ch ch m t ngh nghi p t g c Latin là : mercernarius, xu t phát t các ch merces, merced là: ti n th ng/ reward. Ý ngh a thông d ng cho t merces là làm hành ng gì ó trao i, ch ng h n : ánh nhau c th ng vàng ( fighting for gold ). (**) Th hai, t n t nguyên ngh a (Dictionaire Étymologique) v t soldat : m n t ti ng Ý, soldato ( t soldare, solde ); c bi n i t ch soudard t th k XIV n th k XVII thành soldat, có ngh a là ng i i b n thuê, gi t thuê tiré de soudoyer. (***) y, chúng ta t h i, m t giáo s Dòng Tên nh A. de Rhodes, có m t quá trình nh sau:

-- c hu n luy n t tr ng trung h c Dòng Tên (Jesuit College) a ph ng r i h c th n h c tr ng i h c La Mã (Roman College). Gia ình ông giàu có, t ông n i n cha c a A. de Rhodes u cúng d ng ti n b c cho tr ng Jesuit College. Anh c a Alexandre là Georges de Rhodes c ng thu c Dòng Tên, sau làm giáo s tri t h c và th n h c c a tr ng, m t gia t c cung hi n t t c cu c i cho Dòng Tên, có th nào de Rhodes l m l n gi a ch soldats và ch missionnaires, ho c gi ông không còn m t v n t nào l ch s n, m m mép h n thay th cho t ch nh b n âm thuê, chém m n, gi t ng i c tr l ng, b n ti n c a xã h i Pháp và Âu châu ng th i, n u nh ông ta có ý nh mu n dùng soldats/ soldiers v i ám ch là nh ng th a sai?? ( và h n n a, th a sai là nh ng k dâng hi n cu c i i ph ng s cho c Chúa, tình nguy n âu ph i lính c a nhà n c c lãnh l ng, úng không! ) [ Xin m ngo c ây: d ki n này c ng c m t tác gi Thiên Chúa giáo ng i Vi t Peter C. Phan, giáo s Th n h c t i i h c Georgetown Univ., Washington, DC. nêu ra. Mission and Catechesis A. de Rhodes & Inculturation in Seventeenth-Century Vietnam, trang 39 notes: 4,5-9, a c tái b n 5/2006. Chúng tôi xin h n s dành thì gi m cu n sách này sau! ] Ph i ch ng truy n th ng c a Dòng Tên là c hu n luy n tr thành nh ng k ng y bi n, l t l ng, m m mi ng v n v iêu ngoa m c không còn chi u cao nào có th so sánh c n a. V n v y có th g i nôm na là t nào n n y hay m t thành t khác mang ý ngh a t ng t là o nào v n n y. chi u cao ng y ng tinh t y gi thi t này, ph i ch ng nh ng ng i con, cháu, ch t, chút chít trung hi u c a A. de Rhodes mu n nh n lãnh s truy n th a Ch, Sông Côn lãnh o v n hóa dân t c Vi t Nam, nên chi cái l i vi t ng m t th h c thu t ch n ch t nh Bùi Kha hay..., s b lên gi ng là thô thi n, thô s, u tr,...? Xin l i quí c gi, vi t n ây tôi th y h i mót ti u, mu n ch y l ra v n nhà, c m c.. v ch v r n Xin h n l i m t bu i chi u hè mát d u khác. Nguy n v n Hóa Wednesday, May 31, 2006 Ghi chú: (*) Xin l u ý c gi : Theo nh n xét c a chúng tôi b n d ch Vi t ng lu n án c a Gs. Cao Huy Thu n l n th hai do Nguyên Thu n d ch, Nhà xb. Tôn Giáo 2002, v n ch ng m t mà, h p d n h n b n u do nhà H ng Quê xb. n m 1988. Tuy nhiên, ch có b n d ch u tiên m i có Ph n d n nh p: o Thiên Chúa và S Xâm L ng Nam K, trong ó có n tác gi c p n l i kh n xin cung c p nhi u binh lính chinh ph c toàn cõi ph ng ông c a A. de Rhodes.

(**) soldier : The soldier was a common figure in early England; there are over the score of different spellings of the word. But he was also a mercernary; for the word is ( Italian: soldato, paid ) from solde, soude, pay; French : sou, from Italian : soldo. The mercenary was perhaps better paid; at any rate, he has a more high-sounding word for the same occupation : from Late Latin mercernarius, from merces, merced --, reward. The basic meaning of merces is something traded (fighting, for the gold) Dictionary of Word Origins by Joseph T. Shipley, Philosophical Library, Inc. reprinted 1979, trang 329 (***) soldat : (à la soldat, 1548, N. du Fail), emprunté à l Italien soldato (de soldare, payer une solde ). A remplacé l antécédant francais soudard. y soudard là gì? soudard: XIVe siècle, J. Le bel, soldat en moyen francais et encore dans divers dialecte ; péjoratif, XVIIe siècle/ tiré de soudoyer. Dictionaire étymologique, par Albert Dauzat, [à l École pratique des Hautes Études] Librarie Larousse Paris VI, 1938, các trang 671, 672.