ÃÀÇÐÛÍ ÝÐÕ Ç É Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Ä ãýðæàâ Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí Óëààíáààòàð õîò 2012 îí

Bản ghi

1 ÃÀÇÐÛÍ ÝÐÕ Ç É Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Ä ãýðæàâ Äýâèä Ìàê-Êâîèä Ìåéñîí Óëààíáààòàð õîò 2012 îí

2 DDC È îíä õýâëýãäñýí Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº íîìîîñ õýñýã ëýí àâàâ. Зохиогч: Зөвлөх: Зураач: Эх бэлтгэгч Б.Долгор, С.Энхмэнд Ж.Баярцэцэг Надежда Хриптивши Б.Батгэрэл Г.Сугарсүрэн Хэвлэсэн хугацаа: 2012 оны 12 дугаар сар Хэвлэлийн газар: ХЗҮХ-ийн Хэвлэх үйлдвэр Энэхүү номыг Нээлттэй Нийгэм Форум төрийн бус байгууллагын зөвшөөрөлгүйгээр хэвлэн олшруулахыг хориглоно. ISBN

3 Ãàçðûí ýðõ ç é ÀÃÓÓËÃÀ ГАЗРЫН ЭРХ З Й 1. Ãàçàð ªÌ ËªË 1.1. Ãàçàð ºì ëºõ ýðõ Ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéí òóõàé îéëãîëò Ãàçàð ºì ëºã èéí òóõàé Ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéí äàâóó òàë Ãàçàð ºì ëºã èðãýíèé ýðõ, ðýã Èðãýíèé ºì ëºõ ãàçðûí çîðèóëàëò, õýìæýý 1.2. Ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéã øèéäâýðëýõ Ãàçàð ºì ëºõºä àíõààðàõ àñóóäëóóä Ãàçàð ºì ëºõ ýðõýý øèéäâýðë ëýõ íü Ãàçàð ºì ëºõºä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã 1.3. Ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéí õýðýãæèëò Ãàçàð ºì ëºë áà ãàçàð õóâü ëàõ Õóâü ëàãäñàí ãàçðûã áóöààæ àâ áîëîõ íäýñëýë 1.4. Àñóóëò, õàðèóëò: 2. Ãàçàð ýçýìøèë 2.1. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõийг шийдвэрлэх нь Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí òóõàé îéëãîëò Ãàçàð ýçýìøèã гэж хэн бэ? Ãàçàð ýçýìøèõèéí äàâóó òàë Ãàçàð ýçýìøèã èéí ýðõ, ðýã Ýçýìøèõ ãàçðûí çîðèóëàëò, õýìæýý, áàéðøèë, õóãàöàà 2.2. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõýý õýðýãæ ëýõ Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã õýðõýí õýðýãæ ëýõ âý? Ãàçàð ýçýìøèã èéí àíõààðàõ àñóóäàë Ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõàä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã 2.3. Àñóóëò, õàðèóëò - -

4 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº 3. Ãàçðûí ð øèì 3.1. Ãàçàð àøèãëàõ Газар ашиглахад тавих нийтлэг шаардлага Газар ашиглагч 3.2. Ãàçàð ò ðýýñëýõ 3.3. Ãàçðûí áàðüöàà 3.4. Óçóôðóêò 3.5. Áóñäûí ãàçàð äýýð áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ ýðõ 4. Áýë ýýðèéí ãàçàð 4.1. Áýë ýýðèéí ãàçрын эрх зїй 4.2. Ñóìûí òºâä ìàë èä ãàçàð àâ áîëîõ ýðõòýé эсэх 4.3. Áýë ýýðèéí ãàçàð áà õóâü èëæ àâñàí ãàçðûí õóðààìæ, òàòâàð: - -

5 1. Ãàçàð ªÌ ËªË - - Ãàçðûí ýðõ ç é ð ä í Ýíý á ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü àäâàðûã ýçýìøèíý: 1. ãàçàð ºì ëºõ áîëîí ºì ëºõ ýðõèéí òóõàé òàéëáàðëàõ; 2. ãàçàð ºì ëºã ãýæ õýí áý, òýðýýð ÿìàð ýðõ ýäýëæ, ðýã õ ëýýäýã áîëîõ; 3. ãàçàð ºì ëºõ ýðõýä òîäîðõîé õÿçãààðëàëò áàéäãèéã òàéëáàðëàõ; 4. ãàçàð ºì ëºõ ýðõýý õýðõýí øèéäâýðë ëæ, õýðýãæ ëýõ, íä àíõààðàõ àñóóäàë áàéãààã ýñýõèéã òàéëáàðëàõ; 5. ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéí õýðýãæèëò áà ãàçàð õóâ üëàõ òóõàé; 6. õóâü ëàãäñàí ãàçðûã áóöààæ àâàõ íäýñëýë; 7. ãàçðûã õóâü ëàõàä áàðèìòëàõ çàð èì áà æóðàì Ãàçàð ºì ëºõ ýðõ Ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéí òóõàé îéëãîëò Ãàçàð íü õ íèé àìüäðàëûí àíõäàã îð èí áîëîõûí õóâüä ò í äýýð îðøèí àìüäàð, ð øèìèéã íü õ ðòýæ áàéõûí òóëä ãàçðûí õàðèëöààã

6 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº ýðõ ç éãýýð çîõèöóóëàõ çàéëøã é øààðäëàãà áèé áîëäîã. Ýíý äíýýñ ãàçðûã: 1. ºì ëºõ; 2. ýçýìøèõ; 3. àøèãëàõ òóõàé îéëãîëòóóä áèé áîëæýý. Ýäãýýð îéëãîëòóóä õîîðîíäîî ÿëãààòàé, õóóëèéí ýðõ ç éí çîõèöóóëàëò íü ººð áàéäàã. íýýñ ãàçàð ºì ëºõ òóõàé àñóóäàë íü ãàçðûí òàëààðõè õàìãèéí ºðãºí ýðõ ìýäëèéã èëýðõèéëñýí îéëãîëò þì. ªºðººð õýëáýë ãàçðûã ººðèéí ìýäýëä áàéëãàæ, àøèã øèìèéã íü õ ðòýýä çîãñîõã é, ãàçðàà áóñäàä àøèãëóóëàõ, øèëæ ëýõ çýðýã áîëîìæèéã îëãîäîã. Èéìä Ãàçàð ºì ëºõ ãýæ þóã îéëãîõ âý? Ýíý íü òóõàéí ãàçðûã çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýéãýýð õóóëèàð çºâøººðñºí õ ðýýíä ººðèéí ìýäýëä áàéëãàõûã õýëíý. Ãàçàð ºì ëºõ àñóóäàë íü ãàçàð ºì ëºõ ýðõýýð èëýð õýðýãæèíý. Ãàçàð ºì ëºõ ýðõ ãýäýã íü ãàçðûã çàõèðàí çàðöóóëàõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõ òàëààðõè ýðõ ìýäëèéí öîãö þì. Ýäãýýðýýñ ºì ëºõ ýðõèéã çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ õàíãàõ òóë çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõ ãýäýã íü ò íèéã áóñäàä áýëýãëýõ, ºâë ëýõ, õóäàëäàõ, àðèëæèõ çýðãýýð ºì ëºõ ýðõèéí áîëîìæèéã îëãîäîã. Ãàçàð ºì ëºõ áîëîí ãàçàð ºì ëºõ ýðõ íü õÿçãààðòàé áàéäãààð áóñàä ýä þìñààñ ÿëãààòàé. - -

7 Ãàçàð ºì ëºã èéí òóõàé Ãàçðûí ýðõ ç é Ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéã óõàì õýí õýðýãæ ëýõ âý? Ýíý áîë ãàçàð ºì ëºã èéí òóõàé àñóóäàë þì. Èéíõ ãàçàð ºì ëºõ ýðõ ìýäýë á õèé ýòãýýäèéã ãàçàð ºì ëºã /ãàçðûí ýçýí/ ãýæ íýðëýíý. Òóñ óëñàä ãàçàð ºì ëºã íü: Ìîíãîë Óëñûí òºð Ìîíãîë Óëñûí èðãýí áàéíà îíûã õ ðòýë òºð ãàçðûã ºì èëæ áàéâ. Õàðèí øèíý íäñýí õóóëèàð Ìîíãîë óëñûí èðãýíèéã ãàçàð ºì ëºõ ýðõòýé áàéõààð õóóëü ëàí òîãòîîæ óëìààð 2002 îíä Ìîíãîë óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì ë ëýõ òóõàé õóóëü -èéã áàòàëñíààð èðãýíèé ýíýõ ýðõ õýðýãæèõ áîëñîí þì Ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéí äàâóó òàë Ãàçàð ºì ëºõ íü ºðãºí õ ðýýòýé îéëãîëò. Ãàçàð ºì ëºõ íü äàí ãàíö ºì ëºõ àñóóäàë áèø. Ãàçàð ºì ëºõ íü ãàçðûã çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýéãýýð ºì ëºõººñ ãàäíà ãàçðûã ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéã õýðýãæ ëæ áîëäîã. Ìºí ºì èéí ãàçðàà áóñäàä ýçýìø ëæ, àøèãëóóëæ áîëíî. Ò í ëýí ºì èéí ãàçðàà èðãýíä áîëîí áàíê, áàíê áóñ ñàíõ ãèéí áàéãóóëëàãàä áàðüöààëæ áîëíî. Ãýõäýý ýíý á õíèéã õýðýãæ ëýõýä çàéëøã é õóóëèàð çºâøººðñºí õ ðýýíä, òîãòîîñîí øààðäëàãà áîëîí íºõöºëèéã áèåë ëñíýýð õýðýãæèíý. - -

8 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº Ãàçàð ºì ëºã èðãýíèé ýðõ, ðýã Ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéã õýðýãæ ëýõýä òóõàéí ºì ëºã õ íä õóóëèàð îëãîãäñîí íºõöºë, áîëçîë, æóðìûã áèåë ëýõ õýðýãòýé áîëíî. íýýñ ãàçàð ºì ëºõèéí òóëä ãàçàð ºì ëºõ ýðõòýé áàéõ àñóóäàë þì. Òýãâýë ýðõ áîë õóóëèàð îëãîãäñîí áîëîìæ þì. Ãàçàð ºì ëºã èðãýí äàðààõü ýðõèéã ýäýëíý Áóñàä ýòãýýäýä õóóëü áóþó ãýðýýãýýð îëãîãäñîí ýðõèéã çºð èõã éãýýð õóóëèàð îëãîãäñîí õýìæýý, õÿçãààðûí äîòîð ºì èéíõºº ãàçðûã ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ; ªì èéí ãàçðàà çîðèóëàëòààð íü, òîäîðõîé õóãàöààãààð ñóì, ä ðãèéí Çàñàã äàðãûí çºâøººð뺺ð áóñäàä ýçýìø ëýõ, àøèãëóóëàõ; ªì èéíõºº ãàçðûã çîõèõ æóðìûí äàãóó èðãýíä õóäàëäàõ, àðèëæèõ, ºâë ëýõ, áýëýãëýõ çýðãýýð çàõèðàí çàðöóóëàõ; ªì èéíõºº ãàçðûã çîõèõ æóðìûí äàãóó èðãýíä áîëîí áàíê, áàíê áóñ ñàíõ ãèéí áàéãóóëëàãàä áàðüöààëàõ; ªì èéí ãàçðûã íèéòèéí ýäýëáýð, òóñãàé õýðýãöýýíä ò ð àøèãëóóëàõàä õàðèëöàí òîõèðîëöñîíû äàãóó çîõèõ òºëáºð àâàõ; - -

9 - - Ãàçðûí ýðõ ç é 6. Õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèä çààñíû äàãóó ºì èéí ãàçðûíõàà ò ãýýìýë òàðõàöòàé àøèãò ìàëòìàëûã ãýð á ëèéíõýý õýðýãöýýíä àøèãëàõ, óã ãàçàðò õóäàã ãàðãàæ óñûã íü àøèãëàõ; 7. Õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæ, ýðõ á õèé áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí ñòàíäàðò, ä ðýì, æóðàì, øààðäëàãàä íèéö ëýí ºì èéíõºº ãàçàðò áàðèëãà áàéãóóëàìæ, èíæåíåðèéí øóãàì ñ ëæýý áàðèõ, àøèãëàõ; 8. ªì èéíõ íü ãàçðûã óëñûí òóñãàé õýðýãöýýã íäýñëýí ñîëèõ áóþó ýðã ëæ àâñàí òîõèîëäîëä õóóëüä çààñíû äàãóó íºõºõ îëãîâîð àâàõ; 9. Õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí áóñàä ýðõ, äàâóó ýðõ. Ýäãýýð ýðõèéã ãàçàð ºì ëºã èðãýí ýäëýõèéí õàìò äàðààõü ðãèéã çààâàë áèåë ëýõ øààðäëàãàòàé. 1. Ãàçðûí òóõàé áîëîí Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì ë ëýõ òóõàé õóóëü, õîëáîãäîõ áóñàä õóóëü òîãòîîìæ, òýäãýýðèéã õýðýãæ ëýõòýé õîëáîãäóóëàí òºðèéí ýðõ á õèé áàéãóóëëàãààñ ãàðãàñàí øèéäâýðèéã áèåë ëýõ; 2. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ãàçðàà çîðèóëàëòààð íü àøèãëàõ;

10 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº 3. ªì èëæ àâñàí ãàçðàà êàäàñòðûí áîëîí ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á ðòãýëä, ºì èéí ãàçðàà áóñàä èðãýäèéí ºì ëºëä øèëæ ëýõ, áóñäàä ýçýìø ëýõ, àøèãëóóëàõòàé õîëáîãäñîí áîëîí áàðüöààíû ãýðýýã ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á ðòãýëä á ðòã ëýõ; 4. ªì èéí ãàçàð äýýð íü áàéðëóóëñàí çààãèéí áîëîí ãåîäåçèéí öýã, òýìäýãòèéã õàìãààëàõ, á ðýí á òýí áàéëãàõ; 5. Ãàçàð ºì ëºã, ýçýìøèã, àøèãëàã áóñàä ýòãýýäèéí õóóëü ñíû ýðõ, àøèã ñîíèðõëûã õîõèðîîõ, ºì èéí ãàçàð äýýðýý õ í àìûí ýð ë ìýíä, áàéãàëü îð èíä ñºðºã íºëººëºõ àëèâàà éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõã é áàéõ; 6. Ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, àíàðûã äîðäóóëàõã é áàéõ; 7. ªì èéíõºº ãàçðûã àøèãëàõ ÿâöàä áàðèëãûí, ýêîëîãèéí, àðèóí öýâðèéí, ýð ë àõóéí, ãàëûí àþóëã é áàéäëûí áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ ñòàíäàðò, ä ðýì, æóðàì, øààðäëàãûã ñàõèæ ìºðäºõ; 8. ªì èéí ãàçðûíõàà ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, àíàðûí óëñûí õÿíàí áàòàëãààã ººðèéí çàðäëààð 5 æèë òóòàìä ýðõ á õèé áàéãóóëëàãààð õèéëã ëæ áàéõ;

11 Ãàçðûí ýðõ ç é 9. Õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí áóñàä ðýã. Ãàçàð ºì ëºã èðãýí ðãýý áèåë ëñíýýð ãàçàð ºì ëºõ ýðõ õýðýãæèíý. Õýðýâ ðãýý ë áèåë ëáýë õóóëü ç éí õàðèóöëàãà õ ëýýëãýõ íäýñëýë áèé áîëíî Èðãýíèé ºì ëºõ ãàçðûí çîðèóëàëò, õýìæýý Ãàçðûã ÿìàð íýãýí çîðèëãî, èãëýëòýéãýýð òîäîðõîé òºðëèéí çîðèóëàëòààð ºì ë ëíý. Èéìä èðãýíä äàðààõü çîðèóëàëòààð ãàçðûã ºì ë ëíý. 1. Ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé; 2. Àæ àõóéí çîðèóëàëòààð. íýýñ àæ àõóéí çîðèóëàëòààð ºì ë ëýõ ãàçàð íü ìºí çîðèóëàëòòàé áàéíà. íä: 1. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí; 2. Ãàçàð òàðèàëàíãèéíõààñ áóñàä

12 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº Èðãýíèé ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð ºì ë ëýõ ãàçðûí áàéðøèë, õýìæýý íü: ¹ Áàéðøèë Õýìæýý /ãà/ 1. Íèéñëýëä 0.07 õ ðòýë ãà 2. Àéìãèéí òºâä 0.35 õ ðòýë ãà 3. Ñóìûí òºâ, òîñãîíä 0.5 õ ðòýë ãà Õàðèí èðãýíèé àæ àõóéí çîðèóëàëòààð ºì ë ëýõ ãàçðûí õýìæýýã ãàçàð òàðèàëàíãèéí áà ãàçàð òàðèàëàíãèéíõààñ áóñàä ãýñýí çîðèóëàëòààñàà õàìààðààä äàðààõü áàéäëààð òîãòîîíî. íä: 1. Õýðýâ ãàçàð òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòààð ãàçàð ºì ëºõ áîë: Èðãýíèé ýçýìøñýí òàðèàëàíãèéí ãàçàð íü òóõàéí àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä ðãèéí ãàçàð òàðèàëàí õºãæ ëýõ õýòèéí áîëîí òóõàéí æèëèéí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí èðãýäýä ºì ë ëýõ ãàçàðò õàìààð áàéãàà áºãººä òóõàéí èðãýí õ ñýëò ãàðãàæ äàâóó ýðõýýð ºì ëºõ áîë ãàçðûí áàéðøèë, ðæèë øèìýýñ õàìààð òóõàéí èðãýíä ýçýìø ëñýí ãàçàðòàé òýíöýõ õýìæýýãýýð íü. Òàðèàëàíãèéí ãàçàð ýçýìøýýã é áîëîâ èðãýí òàðèàëàíãèéí ãàçàð ºì èëæ àâàõ õ ñýëò ãàðãàñàí òîõèîëäîëä óã

13 Ãàçðûí ýðõ ç é ãàçàð íü àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä ðãèéí ãàçàð òàðèàëàí õºãæ ëýõ õýòèéí áîëîí òóõàéí æèëèéí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí èðãýäýä ºì ë ëýõ ãàçàðò õàìààð áàéãàà áºãººä äóóäëàãà õóäàëäààíû æóðìààð ãàçàð ºì ëºõ áîë äóóäëàãà õóäàëäààãààð õóäàëäàãäñàí ãàçàðòàé òýíöýõ õýìæýýãýýð íü ºì ë ëíý. 2. Õàðèí ãàçàð òàðèàëàíãèéíõààñ áóñàä àæ àõóéí çîðèóëàëòààð ãàçàð ºì ëºõ áîë: Èðãýíèé õóâèéí õºðºí㺺ð áàðüæ áàéãóóëñàí, áàðüæ áàéãàà áóþó õóâü èëæ àâñàí, ò í ëýí õîëáîãäîõ õóóëèóä, æóðìûí äàãóó ººðèéí ºì ëºëä øèëæ ëæ àâñàí áàðèëãà áàéãóóëàìæèä çîðèóëàí ýðõ á õèé áàéãóóëëàãûí øèéäâýðýýð çîõèõ ãýðýý áàéãóóëæ ýçýìø ëñýí ãàçàð íü àéìàã, íèéñëýëèéí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí åðºíõèé òºëºâëºãºº, àéìãèéí òºâèéí áîëîí õîòûí õºãæëèéí åðºíõèé áîëîí õýñýã èëñýí òºëºâëºãºº, ñóì, ä ðãèéí òóõàéí æèëèéí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí, ñóìûí òºâ, òîñãîíû òóõàéí øàòíû èðãýäèéí Һ뺺ëºã äèéí

14 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº Õóðëûí øèéäâýðò çààñàí èðãýäýä ºì ë ëýõ ãàçàðò õàìààðàãäàæ áàéãàà ãàçðûã èðãýí õóäàëäàí àâ ºì ëºõ áîë òóõàéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèä çîðèóëàí ýçýìø ëñýí ãàçàðòàé òýíöýõ õ ðòýë õýìæýýãýýð íü. Èðãýíèé õóâèéí õºðºí㺺ð øèíýýð áàðüæ áàéãóóëàõ, õóóëüä çààñàí æóðìààð õóâü èëæ àâàõ, ìºí õîëáîãäîõ õóóëü, æóðìûí äàãóó ººðèéí ºì ëºëä øèëæ ëæ àâàõ áàðèëãà áàéãóóëàìæèä çîðèóëàí ºì ëºõ ãàçàð íü àéìàã, íèéñëýëèéí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí åðºíõèé òºëºâëºãºº, àéìãèéí òºâèéí áîëîí õîòûí õºãæëèéí åðºíõèé áîëîí õýñýã èëñýí òºëºâëºãºº, ñóì, ä ðãèéí òóõàéí æèëèéí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí, ñóìûí òºâ, òîñãîíû òóõàéí øàòíû èðãýäèéí Һ뺺ëºã äèéí Õóðëûí øèéäâýðò çààñàí áîë òóõàéí äóóäëàãà õóäàëäààãààð õóäàëäñàí ãàçàðòàé òýíöýõ õýìæýýãýýð íü ºì ë ëíý

15 1.2. Ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéã øèéäâýðëýõ Ãàçàð ºì ëºõºä àíõààðàõ àñóóäëóóä Ãàçðûí ýðõ ç é Èðãýí ãàçàð ºì ëºõ ýðõýý õýðýãæ ëýõäýý òîäîðõîé àñóóäëóóäûã àíõààðàõ õýðýãòýé þì. Òóõàéëáàë: ãàçàð ºì ëºã èðãýíä äàðààõü ç éëèéã õîðèãëîíî. 1. ªì èéí ãàçðàà õóäàëäàõ, àðèëæèõ, ºâë ëýõ, áýëýãëýõ, áàðüöààëàõ çýðãýýð ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýä, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã é õ íèé ºì ëºë, ýçýìøèëä øèëæ ëýõ; 2. ªì èéí ãàçðàà ñóì, ä ðãèéí Çàñàã äàðãûí çºâøººðºëã éãýýð áóñäàä ýçýìø ëýõ, àøèãëóóëàõ; 3. ªì èéí ãàçðàà õ í àìûí ýð ë ìýíä, áàéãàëü õàìãààëàë, íäýñíèé àþóëã é áàéäëûí àøèã ñîíèðõîëä õàðøààð àøèãëàõ; 4. Ãàçàð òàðèàëàíãèéí ãàçðûã çîðèóëàëò áóñààð àøèãëàõ. ̺í èðãýí ºì èéí ãàçðàà áóñäàä ýçýìø ëýõ, àøèãëóóëàõ áîë: 1. Èðãýí ºì èéí ãàçðàà çîðèóëàëòààð íü, òîäîðõîé õóãàöààãààð ñóì, ä ðãèéí Çàñàã

16 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº äàðãûí çºâøººð뺺ð áóñäàä ýçýìø ëæ, àøèãëóóëæ áîëíî. 2. Ýíýõ çºâøººðëèéã àâàõäàà èðãýí õ ñýëòýý ñóì, ä ðãèéí Çàñàã äàðãàä áè ãýýð ãàðãàíà. 3. Óã õ ñýëòýä ºì èéí ãàçðàà áóñäàä ýçýìø ëýõ, àøèãëóóëàõ çîðèóëàëò, õóãàöàà çýðãèéã çààæ, 18 íàñ õ ðñýí ãýð á ëèéí ãèø í á ð áóþó áóñàä õàìòðàí äóíäàà ýçýìøèã á ð ãàðûí ñýã çóðíà. 4. Õ ñýëòýä èðãýíèé ºì èéí ãàçðàà ýçýìø ëýõ, àøèãëóóëàõ òàëààð òóõàéí ãàçðûã ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýòãýýäòýé áàéãóóëñàí, íîòàðèàò ààð ãýð ë ëñýí ãýðýýíèé ýõ õóâèéã õàâñàðãàíà. 5. Èðãýíèé ºì èéí ãàçðûã ãýðýýíèé íäñýí äýýð õºëñºëæ, ò ðýýñýëæ áàéãàà ãàäààäûí õóóëèéí ýòãýýä, ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã é õ í óã ãàçðûã áóñäàä äàìæóóëàí õºëñëºõ, äàìæóóëàí ò ðýýñëýõèéã õîðèãëîíî. Èðãýí ºì èéí ãàçðàà íèéòèéí ýäýëáýð, òóñãàé õýðýãöýýíä ò ð àøèãëóóëàõ áîë Çàñãèéí ãàçàð, àéìàã, íèéñëýë, ñóìûí Çàñàã äàðãàòàé óðüä èëàí òîõèðîëöñîíû íäñýí äýýð ãýðýý áàéãóóëàí òîäîðõîé õóãàöààãààð íèéòèéí

17 Ãàçðûí ýðõ ç é ýäýëáýð áîëîí óëñûí, àéìàã, íèéñëýë, ñóìûí òóñãàé õýðýãöýýíä ò ð àøèãëóóëæ áîëíî. Èðãýíèé ãàçàð ºì ëºõ ýðõ íü äàðààõü íäýñëýëýýð äóóñãàâàð áîëíî. 1. ªì èéí ãàçðàà áóñàä èðãýíèé ºì ëºëä øèëæ ëñíýýð; 2. Ãàçàð ºì ëºõ ýðõýýñýý òàòãàëçñàíààð; 3. Ãàçàð ºì ëºã èðãýí Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàòààñ ãàðñàíààð; 4. Õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí áóñàä íäýñëýëýýð. Ãàçàð ºì ëºã èðãýí ýñõ ë ò íèé ãàçðûã ýçýìøèæ, àøèãëàæ áàéãàà áóñàä ýòãýýä íü ãàçàð ºì ëºõ人 äýýðõ õîðèãëîõ ç éëèéã çºð ñºí áîë ø õèéí æóðìààð ãàçðûã õóðààí àâíà Ãàçàð ºì ëºõ ýðõýý øèéäâýðë ëýõ íü Èðãýíèé ãàçàð ºì ëºõ ýðõ íü èðãýí õ ñýëòýý ãàðãàõ, ò íèéã õÿíàæ, øèéäâýðëýõ, ºì ëºõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ, ãàçðûã ºì ëºã èä õ ëýýëãýí ºãñíººð õýðýãæèíý. Òýäãýýðèéí àãóóëãûã àâ çüå

18 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº 1. Èðãýí ãàçàð ºì èëæ àâàõ òóõàé õ ñýëò ãàðãàõ íü: Èðãýí ãàçàð ºì èëæ àâàõ òóõàé õ ñýëòýý ñóì, ä ðãèéí Çàñàã äàðãàä õàíäàí ºðãºäºë õýëáýðýýð ãàðãàõ áà ºðãºäºëä äàðààõü ç éëèéã òóñãàíà: 1. Ãýð á ëèéí ãèø í á ðèéí îâîã, ýöýã /ýõ/- èéí íýð, ººðèéí íýð, èðãýíèé íýìëýõèéí áîëîí ðåãèñòðèéí äóãààð; 2. Îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàÿã, óòàñíû äóãààð, ºì èëæ àâàõ ãàçðûí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí õàðüÿàëàë; 3. ªì èëæ àâàõ ãàçðûí çîðèóëàëò, õýìæýý; 4. Ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé áîëîí àæ àõóéí çîðèóëàëòààð ºì èëæ àâàõ ãàçðûã èðãýä äóíäàà õýñãýýð áóþó õàìòðàí ºì ëºõ áîë ýíý òóõàé õ ñýëò. ªðãºäºëä îí, ñàð, ºäðèéã áè èæ, 18 íàñ õ ðñýí ãýð á ëèéí ãèø í á ð ãàðûí ñýã çóðíà. Èðãýí ãàçàð ºì èëæ àâàõ òóõàé ºðãºäºëä äàðààõü áàðèìò áè ãèéã õàâñàðãàíà: 1. Ãýð á ëèéí 16 íàñ õ ðýýã é ãèø íèé òºðñíèé ãýð èëãýýíèé íîòàðèàò ààð ãýð ë ëñýí õóóëáàð; 2. Ãýð á ëèéí àì á ëèéí áàéäëûí òóõàé áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà /òîñãîíû çàõèðàã /- ûí òîäîðõîéëîëò;

19 1. Ãàçðûí ýðõ ç é 3. Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí äàãóó ãàçàð ýçýìøèæ áàéãàà áîë ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýý, ãàçàð ýçýìøèõ ãýðýýíèé íîòàðèàò ààð ãýð ë ëñýí õóóëáàð; 4. Õ ñýëò ãàðãàñàí ãàçðûí áàéðøèë, õýìæýýã õàðóóëñàí òîéì çóðàã /õýðýâ ãàçðûã äóíäàà õýñãýýð ºì ëºõ áîë ºì ëºã á ðèéí õóâüä îíîãäîõ ãàçðûí õýìæýý, áàéðøèë, çààãèéí òîéì çóðàã/. ªðãºäëèéã çàãâàðààð õàðóóëúÿ. Çàãâàð ªÐÃªÄªË àéìàã, íèéñëýëèéí ñóìûí ãàçðûí äààìàë, ä ðãèéí ãàçðûí àëáàíä ªðãºäºë ãàðãàã : Îâîã Ýöýã /ýõ/-èéí íýð Íýð Èðãýíèé íýìëýõèéí äóãààð Ðåãèñòðèéí äóãààð Òºðñºí àéìàã,õîò ñóì, ä ðýã Òºðñºí ãàçàð íäýñ óãñàà Îðøèí ñóóãàà ãàçðûí õàÿã óòàñíû äóãààð /àæèë/------/ãýð/-----/õºäºë㺺íò óòàñ/ ªì èëæ àâàõ ãàçðûí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí õàðúÿàëàë

20 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº 7. ªì èëæ àâàõûã õ ññýí ãàçðàà ýçýìøèæ áàéãàà ýñýõ ãàçðûí íèéò õýìæýý: Óðò ì, ªðãºí ì, Òàëáàé ì /ãà/ /Òàëáàéí õýìæýý ãåîìåòðèéí çºâ áèø ä ðñòýé áîë òàéëáàðûã áè íý./ ä/ä 9. Õýíèé õýí Ãàçàð ºì ëºã èéí õýí áîëîõ Òºðñºí îí, ñàð Èðãýíèé íýìëýõ, Ðåãèñòðèéí ãýð èëãýýíèé äóãààð äóãààð Ãàðûí ñýã /18 íàñàíä õ ðñýí ãèø í á ð ãàðûí ñýã çóðíà. Øààðäëàãàòàé áîë ýíý õýñãèéã õàâñðàëòààð ºã áîëíî./ 10. Òà Ìîíãîë óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì ë ëýõ òóõàé õóóëèéí 20 äóãààð ç éëä çààñíààð äàðààõü áàðèìò áè ãèéã çààâàë õàâñàðãàíà: à/ 16 íàñ õ ðýýã é ãýð á ëèéí ãèø íèé òºðñíèé ãýð èëãýýíèé íîòàðèàòààð ãýð ë ëñýí õóóëáàð á/ ãýð á ëèéí àì á ëèéí áàéäëûí òóõàé áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà /òîñãîíû çàõèðàã / -ûí òîäîðõîéëîëò â/ Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí äàãóó ãàçàð ýçýìøèæ áàéãàà áîë ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýý, ãàçàð ýçýìøèõ ãýðýýíèé íîòàðèàòààð ãýð ë ëñýí õóóëáàð ã/ õ ñýëò ãàðãàñàí ãàçðûí áàéðøèë, õýìæýýã õàðóóëñàí òîéì çóðàã /õýðýâ ãàçðûã äóíäàà õýñãýýð ºì ëºõ áîë ºì ëºã á ðèéí õóâüä îíîãäîõ ãàçðûí õýìæýý, áàéðøèë, çààãèéí òîéì çóðàã/

21 Ãàçðûí ýðõ ç é Ýíýõ ºðãºäºëä õóóäàñ áàðèìò áè èã õàâñàðãàñàí áîëíî. ªðãºäºë õ ëýýí àâñàí: ªðãºäºë ãàðãàñàí: àéìàã, íèéñëýëèéí ñóì, ä ðãèéí èéí ãàçðûí àñóóäàë ýðõýëñýí àëáàí òóøààëòàí îâîãòîé íýð Ãàðûí ñýã òýìäýã Ãàðûí ñýã òýìäýã 200 îíû ---- ñàðûí --- ºäºð 2. Èðãýíèé ãàçàð ºì ëºõ òóõàé ºðãºäëèéã õÿíàæ, øèéäâýðëýõ: Ñóì, ä ðãèéí Çàñàã äàðãà ºðãºäëèéã õ ëýýí àâààä, õ ëýýæ àâñàí äàðààëàë, îí, ñàð, ºäºð, öàã, ìèíóòûã òýìäýãëýæ ãàðûí ñýã çóðíà. Òóõàéí èðãýäèéí Һ뺺ëºã äèéí Õóðëààñ èðãýäýä ºì ë ëýõ ãàçðûí áàéðøèë, çîðèóëàëò, õýìæýýíèé òàëààðõè çîõèõ øèéäâýð ãàðñíû äàðàà èðãýäýýñ ãàçàð ºì èëæ àâàõ òóõàé õ ñýëòèéã õ ëýýí àâíà. Èðãýíä ãàçàð ºì ë ëýõ ýðõ á õèé Çàñàã äàðãà ãàçàð ºì èëæ àâàõ òóõàé èðãýíèé ãàðãàñàí ºðãºäëèéã õ ëýýæ àâñàí ºäðººñ õîéø 3 ñàðûí äîòîð õÿíàí øèéäâýðëýíý

22 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº Èðãýíä ãàçàð ºì ë ëýõ ýðõ á õèé Çàñàã äàðãà èðãýíèé ãàðãàñàí ºðãºäºë, òóõàéí èðãýí ýíý õóóëüä çààñíû äàãóó ãàçðûã ºì èëæ àâàõ ýðõ á õèé ýòãýýä áîëîõûã íîòîëñíû íäñýí äýýð ò íä ãàçàð ºì ë ëýõ òóõàé çàõèðàìæ ãàðãàíà. Çàõèðàìæèä ºì ë ëýõ ãàçðûí áàéðøèë, çààã, çîðèóëàëò, ºì ëºã /ºì ëºã èä/-èéí îâîã, ýöýã /ýõ/-èéíõ íü áîëîí ººðèéíõ íü íýð, èðãýíèé íýìëýõèéí áîëîí ðåãèñòðèéí äóãààð, 16 íàñ õ ðýýã é ãýð á ëèéí ãèø íèé õóâüä òºðñíèé ãýð èëãýýíèé äóãààð, ãàçðûí íý, ãàçàð òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòààð ãàçðûã äóíäàà õýñãýýð ºì èëæ àâàõ áîë äóíäàà õýñãýýð ºì ëºã á ðò îíîãäîõ ãàçðûí õýìæýý, ºì ëºã á ðèéí ãàçðûí çààãèéã òóñãàíà. 3. Èðãýíèé ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ: Èðãýíä ãàçàð ºì ë ëýõ ýðõ á õèé Çàñàã äàðãûí ãàðãàñàí øèéäâýðèéã íäýñëýí èðãýíä ºì ë ëñýí ãàçðûã óëñûí á ðòãýëä á ðòãýæ, òóõàéí èðãýí óã ãàçðûí õóóëü ñíû ºì ëºã ìºí áîëîõûã áàòàëãààæóóëñàí ë õºäëºõ õºðºíãèéí Óëñûí á ðòãýëèéí ãýð èëãýý -ã ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí á ðòãýëèéí áàéãóóëëàãààñ îëãîñíîîð ºì ëºõ ýðõ áàòàëãààæíà. ªºðººð õýëáýë, èðãýíèé ãàçàð ºì ëºõ ýðõ Óëñûí á ðòãýëèéí ãýð èëãýý - ã îëãîñíîîð ñíý

23 Ãàçðûí ýðõ ç é 4. Ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëò õèéæ èðãýíä ãàçðûã õ ëýýëãýí ºãºõ: Èðãýíä ºì ë ëýõ ãàçàðò êàäàñòð õèéñýí áàéíà. Èðãýíä ºì ë ëýõ ãàçàðò êàäàñòð õèéõ, çîõèõ øèéäâýðèéã íäýñëýí ãàçðûã ºì ëºã èä íü õ ëýýëãýæ ºãºõ, çààãèéã òîãòîîõ, òýìäýãëýõ, á ðòãýõ àæèëëàãààã ñóìûí ãàçðûí äààìàë, ä ðãèéí ãàçðûí àëáà òóñ òóñ õàðèóöàí ã éöýòãýíý Ãàçàð ºì ëºõºä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã Èðãýí ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð ãàçàð ºì èëæ àâàõ áîë äàðààõü áàðèìò áè ãèéã á ðä ëíý. 1. ªì ëºõ ºðãºäëèéí ìàÿãò áºãëºõ. /Áàòëàãäñàí çàãâàð ìàÿãòààð/ 2. Áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò 3. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýý. (Ýõ õóâü) 4. Èðãýíèé íýìëýõíèé íàòîðèàòààð ãýð ë ëñýí õóóëáàð 5. Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàã 2 % (Ýõ õóâü) 6. Ãàçàð ýçýìøñýí õóãàöààíû ãàçðûí òºëáºð òºëñºí áàðèìò Ãýð á ëèéí õàìòûí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð ãàçðûã äóíäàà õàìòðàí ºì ëºõ ýðõèéã

24 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº ãýðýýíèé íäñýí äýýð ãýð á ëèéí íýã ãèø íä øèëæ ëýõ áîë äàðààõü áàðèìò áè ãèéã á ðä ëíý: 1. ªì ëºõ ºðãºäëèéí ìàÿãò áºãëºõ. /Áàòëàãäñàí çàãâàð ìàÿãòààð/ 2. Õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò. 3. Ãàçàð ºì ëºõ ýðõ øèëæ ëýõ ãýðýý. /ýõ õóâü/ 4. Èðãýíèé íýìëýõíèé íàòîðèàòààð ãýð ë ëñýí õóóëáàð. 5. Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàã. 2 % 6. Ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéí óëñûí á ðòãýëèéí ãýð èëãýý, ãàçàð ºì ë ëñýí øèéäâýðèéí õóóëáàð Ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéí õýðýãæèëò Ãàçàð ºì ëºë áà ãàçàð õóâü ëàõ Ãàçàð õóâü ëàõ íü èðãýíèé ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéí õýðýãæèëò þì. Òýãâýë ãàçàð õóâü ëàõ ãýæ þó âý? Ãàçàð õóâü ëàõ ãýäýã íü òºðèéí ºì èéí ãàçðûã õóóëèàð çºâøººðñºí àðãà õýëáýð, íºõöºëèéí äàãóó ººðòºº øèëæ ëýõ àðãà, õýëáýðèéã õýëíý. Ãàçàð õóâü ëàëûí ð ä íä õóâèéí ºì èéí ãàçàð áèé áîëíî

25 Ãàçðûí ýðõ ç é Õóóëèàð áýë ýýð, íèéòèéí ýäýëáýðèéí áîëîí òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçðûã õóâüä ºì ë ëýõã é ãýæ çààñàí òóë èðãýí ÿìàð òºðëèéí ãàçðûã õóâü èëæ àâ áîëîõ âý? ãýäýã àñóóäàë ãàðíà. Èéíõ õóâü èëæ áîëîõ ãàçàðò: 1. Ãàçàð òàðèàëàíãèéíõààñ áóñàä çîðèóëàëòààð ºì ë ëýõ áîë õºäºº àæ àõóéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí ãàçàð áîëîí õºäºº àæ àõóéí éëäâýðëýëèéí õýðýãöýýíèé ãàçàð, õîò òîñãîí áóñàä ñóóðèíû ãàçðààñ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ýçýìøèëä áàéãàà ãàçðûã àéìàã, íèéñëýëèéí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí åðºíõèé òºëºâëºãºº, àéìãèéí òºâèéí áîëîí õîòûí õºãæëèéí åðºíõèé òºëºâëºãºº, ñóì ä ðãèéí òóõàéí æèëèéí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí, ñóìûí òºâ, òîñãîíû òóõàéí øàòíû èðãýäèéí Һ뺺ëºã äèéí Õóðëûí øèéäâýðò çààñàí èðãýäýä ºì ë ëýõ ãàçðûí íèéò õýìæýý, áàéðøèë, ãàçàð ºì èëæ àâàõûã õ ññýí íèéò èðãýäèéí òîîã íäýñëýí ºì ë ëíý. 2. Õàðèí ãàçàð òàðèàëàíãèéí çîðèóëàëòààð ºì ë ëýõ áîë òàðèàëàíãèéí òàëáàé áîëîí àòàðøñàí ãàçðûã ºì ë ëíý. Òºðººñ ãàçðûã õóâü ëàõ éë ÿâöûã õýä õýäýí å øàòààð õýðýãæ ëýõ áîäëîãî, çàð ìûã áàðèìòëàæ áàéíà. Ýõíèé ýýëæèíä ãàçðûã äàðààõü àðãààð õóâü ëàí àâ áîëíî:

26 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº Ãàçðûã íýã é õóâü ëàí àâàõ. Ãàçðûã äàâóó ýðõýýð ýõíèé ýýëæèíä õóäàëäàí àâàõ. Ãàçðûã äóóäëàãà õóäàëäààãààð õóäàëäàí àâàõ. Òºðººñ ãàçðûã èðãýí á ðò ãýð á ëèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí íýã óäàà íýã é õóâü ëàõ éë ÿâöûã õóãàöàà çààí õýðýãæ ëæ áàéãàà õýäèé ýíý íü õàíãàëòã é õýðýãæèæ áàéãàà áºãººä îëîí òàëûí øàëòãààí, íºõöºë ä áàéñààð áàéíà. Ãàçðûã íýã é õóâü ëàõàä èðãýíèé á ðòãýëèéí àñóóäàë óõàë. Õýðýâ çàñàã çàõèðãààíû íýãæèä á ðòãýëã é áîë á ðòãýëèéí àñóóäëàà øèéäâýðë ëñíýýð ºì ëºõ ýðõýý ýäýëíý. Ãàçàð ºì èëæ àâàõ áàéðøëûí õóâüä: Íèéñëýëä á ðòãýëòýé èðãýí íèéñëýëä áóþó àëü àéìàã, ñóìûí ãàçàðò; Áóñàä èðãýí íèéñëýëýýñ áóñàä àëü àéìàã, ñóìûí ãàçàðò áîëíî. Õàðèí ãàçðûã íýýð íü õóäàëäàæ àâàõ äàðààõü õýëáýð áàéíà. 1. Èðãýíèé ýçýìøèæ áàéãàà òàðèàëàíãèéí ãàçðûã äàâóó ýðõýýð òýðã í ýýëæèíä íýýð íü õóäàëäàõ; 2. Ýçýìøýýã é òàðèàëàíãèéí ãàçðûã äóóäëàãà õóäàëäààãààð õóäàëäàõ;

27 Ãàçðûí ýðõ ç é 3. Èðãýíèé ºì èéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí äîîðõè ãàçðûã ýçýìøèæ áàéãàà èðãýíä íýýð íü õóäàëäàæ, ýçýìøýýã é áîë äóóäëàãà õóäàëäààãààð õóäàëäàæ ºì ë ëýõ Õóâü ëàãäñàí ãàçðûã áóöààæ àâ áîëîõ íäýñëýë Äàðààõü òîõèîëäîëä õóâü ëàãäñàí ãàçðûã áóöààí àâ áîëíî. Õóâèéí ºì èéí ãàçðûã óëñûí áàòëàí õàìãààëàõ áóþó øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí çîðèëãîîð òàëáàé áàéãóóëàõ, óëñûí àíàðòàé çàì, øóãàì ñ ëæýý, áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ çîðèóëàëòààð óëñûí òóñãàé õýðýãöýýíä ýðã ëýí àâàõ áóþó ñîëüæ áîëíî. Ýíý òîõèîëäîëä ãàçàð ºì ëºã òýé òîõèðîëöîõ áà Çàñãèéí ãàçàð øèéäâýð ãàðãàíà. ̺í íºõºõ îëãîâðûã îëãîíî. Äàðààõü òîõèîëäîëä èðãýíèé ºì èéí ãàçðûã õóðààí àâ áîëíî. 1. ãàçàð ºì ëºã íü ãàçàð òàðèàëàíãèéí ãàçðàà ººð çîðèóëàëòààð àøèãëàñàí; 2. ãàçàð ºì ëºã ãàçðàà õ í àìûí ýð ë ìýíä, áàéãàëü õàìãààëàë, íäýñíèé àþóëã é áàéäëûí àøèã ñîíèðõîëä õàðøààð àøèãëàñàí;

28 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº 3. ºì èéí ãàçðàà ãàäààäûí èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä, õàðúÿàëàëã é õ íèé ºì ëºëä øèëæ ëñýí; 4. ºì èéí ãàçðàà áóñäàä ýçýìø ëýõ, àøèãëóóëàõäàà ñóì, ä ðãèéí Çàñàã äàðãààñ çºâøººðºë àâààã é áîë Õóóëèàð õîðèãëîñîí ýäãýýð éëäëèéã õóóëü çºð èæ õèéñýí òîõèîëäîëä èðãýíèé ºì èéí ãàçðûã õóðààí àâàõäàà Ø õýýð õýëýëöýí øèéäâýð ãàðãàõ çàìààð õóðààí àâàõ àðãà õýìæýýã õýðýãæ ëíý. Ýíý íü õóóëèàð îíîãäóóëñàí ðãèéã áèåë ëýýã éí óëìààñ ãàçðûí ýçýíä õ ëýýëãýæ áàéãàà íýãýí òºðëèéí õàðèóöëàãà ó èð íä íºõºí òºëáºð îëãîõã é. Áàéãàëèéí áîëîí íèéòèéã õàìàðñàí ãàìøèã òîõèîëäñîí, éëäâýðèéí òîìîîõîí îñîë áîëñîí çýðýã ãýíýòèéí àþóë, îíöãîé íºõöëèéí åä èðãýíèé ºì èéí ãàçðûã ò ð õóãàöààãààð äàé ëàí àâ áîëíî. Èéíõ äàé ëàí àâñàí òîõèîëäîëä ò íèé óëìààñ èðãýíä ó èðñàí õîõèðëûã á ðýí õýìæýýãýýð íºõºí òºëíº. ̺í äàé ëàí àâñàí ãàçðûã ýðã ëýí ºãºõ áîëîìæã é áîëñîí áîë óã ãàçðûí íý áîëîí õîõèðëûã íºõºí òºëºõ áóþó ýñõ ë äàé ëàí àâñàí ãàçàðòàé àäèë àíàðûí ãàçàð ºãíº

29 Ãàçðûí ýðõ ç é 1.4 Àñóóëò, õàðèóëò: 1. Èðãýí á ð ãàçàð ºì ëºõ ýðõòýé áîëñîí, õýçýýíýýñ õýðýãæèõ âý? - Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì ë ëýõ òóõàé õóóëü 2002 îíû 6 äóãààð ñàðûí 27-íû ºäºð áàòëàãäàæ, 2003 îíû 5 äóãààð ñàðûí 01- íèé ºäðººñ õ èí òºãºëäºð ìºðäºãäñºí. Õóóëèéí õýðýãæèõ õóãàöààíä õýä õýäýí óäàà íýìýëò ººð ëºëò îðñîí, ñ ëèéí ººð ëºëòººð 2013 îíû 5 äóãààð ñàðûí 01-íèé ºäºð äóóñàõ õóãàöààã 2018 îíû 1-ð ñàð õ ðòýë ñóíãàñàí. Õóóëèéí íýìýëò ººð ëºëòººð Ìîíãîë Óëñûí èðãýí á ðò ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð ãàçðûã íýã óäàà íý òºëáºðã é ºì ë ëýõýýð áîëñîí. 2. Áè ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð 0,07 ãà ãàçðûã ºì èëæ áàéíà, èðãýí á ðò ãàçàð ºì ë ëýõ áîëñíîîð ºìíº ºì èëæ áàéñàí ãàçðûí õýìæýý, áàéðøèë ººð ëºãäºõ? - Íèéñëýë õîòîä 0,07 ãà õ ðòýë, àéìãèéí òºâä 0,35 õ ðòýë ãà, ñóìûí òºâ, òîñãîíä 0,5 õ ðòýë ãà ãýñýí õýìæýý íü õýâýýðýý, õàðèí øèíýýð èðãýíä ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð íèéñëýë õîòûã àéìãèéí òºâòýé õîëáîñîí óëñûí àíàðòàé àâòî çàìûí äàãóó 0,07 õ ðòýë ãà ãàçðûã ºì ë ëýõýýð íýìýëò îðñîí

30 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº îíû 05 äóãààð ñàðûí 01-íèé ºäðººñ ºìíº ãýð á ëèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí äóíäàà õàìòðàí ãàçàð ºì èëæ àâñàí ãýð á ëèéí ãèø ä îäîî ãàçðûã ÿàæ ºì èëæ àâàõ âý? ªìíº íü ºì èëæ àâñàí ãàçðûí ºì ëºõ ýðõèéã ãýð á ëèéí àëü íýã ãèø íä øèëæ ëñíèé íäñýí äýýð ãýð á ëèéí áóñàä ãèø ä øèíýýð ãàçàð ºì èëæ àâàõûã õ ññýí ºðãºäºë ãàðãàíà. Èíãýõäýý äàðààõü ìàòåðèàëûã á ðä ëíý. íä: 1.Ãàçàð ºì èëæ àâàõûã õ ññýí ºðãºäºë; 2.Èðãýíèé íýìëýõ, õýðýâ íàñàíä õ ðýýã é õ õäèéí íýð äýýð ºðãºäºë ãàðãàõ áîë òºðñíèé ãýð èëãýýíèé íîòàðèàòààð ãýð ë ëñýí õóóëáàð; 3.Îðøèí ñóóãàà áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãà áîëîí òîñãîíû çàõèðàã ûí òîäîðõîéëîëò; 4.Õ ñýëò ãàðãàñàí ãàçðûí áàéðøèë, õýìæýýã õàðóóëñàí òîéì çóðàã; 5.ªìíº íü ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð äóíäàà õàìòðàí ºì èëæ àâñàí ãàçðûí ºì ëºõ ýðõèéí óëñûí á ðòãýëèéí ãýð èëãýýíèé õóóëáàð ýñõ ë àéìàã, íèéñëýëèéí Çàñàã äàðãûí øèéäâýðèéí ýõ õóâü; 6.ªìíº íü ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð äóíäàà õàìòðàí ºì èëæ àâñàí ãàçðûí ºì ëºõ ýðõèéã ãýð á ëèéí íýã ãèø íä

31 Ãàçðûí ýðõ ç é øèëæ ëýõ òàëààð ãýð á ëèéí ãèø äèéí õàðèëöàí òîõèðîëöîæ áàéãóóëñàí Ãàçàð ºì ëºõ ýðõ øèëæ ëýõ òóõàé ãýðýýíèé ýõ õóâü; 7.Ãýðýýíèé íäñýí äýýð ãýð á ëèéí íýã ãèø íä øèëæ ëñýí ãàçðûí ºì ëºõ ýðõèéí óëñûí á ðòãýëèéí ãýð èëãýýíèé õóóëáàð; 8. Ãýð á ëèéí ãèø äèéí õýí íýã íü ãàäààäàä îðøèí ñóóãàà, õîðèõ ÿë ýäýëæ áàéãàà, öýðãèéí àëáà õààæ áàéãàà çýðãýýð ãàçàð ºì ëºõ ýðõýý áèå ëýí õýðýãæ ëýõ áîëîìæã é íàñàíä õ ðñýí èðãýíèé ýðõ á õèé ýòãýýäýýð ãýð ë ëýí îëãîñîí èòãýìæëýë; 9.Èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã èéí èðãýíèé íýìëýõèéí íîòàðèàòààð ãýð ë ëñýí õóóëáàð îíû 05 äóãààð ñàðûí 01-íèé ºäðººñ ºìíº ãýð á ëèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí äóíäàà õàìòðàí ºì èëñºí áàéñàí ãàçðûã áóñäàä õóäàëäñàí, îäîî ÿàõ âý? - ªìíº íü ãýð á ëèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí äóíäàà õàìòðàí ºì èëæ àâñàí ãàçðûí ºì ëºõ ýðõèéã õóäàëäàõ, àðèëæèõ, ºâë ëýõ, áýëýãëýõ çýðãýýð áóñäûí ºì ëºëä øèëæ ëñýí áîë òóõàéí ãýð á ëèéí àëü íýã ãèø í íü ãàçàð ºì èëæ àâàõ ýðõã é áîëîõ áà áóñàä íü øèíýýð ãàçàð ºì èëæ àâàõ ýðõòýé. Èíãýõäýý ºìíº íü ºì èëæ àâñàí ãàçðûí ºì ëºõ ýðõèéã ãýð á ëèéí ãèø äèéí õýíä íü øèëæ ëýõ òàëààð õàðèëöàí òîõèðîëöîæ

32 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº Ãàçàð ºì ëºõ ýðõ øèëæ ëýõ ãýðýý -ã áàéãóóëàõ çýðãýýð ãýð á ëèéí ãèø ä ººðñ人 õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí íîòëîõ áàðèìòàà á ðä ëæ ãàçàð ºì ëºõ ýðõýý õýðýãæ ëýõ áîëîìæòîé. Ó èð íü èðãýí õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó ºì èéí ãàçðàà áóñäàä õóäàëäàõ, àðèëæèõ, áýëýãëýõ çýðãýýð õýëöýë õèéõýä ãàçðûí àñóóäàë ýðõýëñýí áàéãóóëëàãà òýäãýýðò çºâøººðºë ºãºõ, õýëöëèéã á ðòãýõ, ÿìàð íýãýí øèéäâýð ãàðãàõ çýðãýýð õºíäëºí㺺ñ îðîëöîõ ýðõã é áàéäàã îíû 05 äóãààð ñàðûí 01-íèé ºäðººñ ºìíº ãýð á ëèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí äóíäàà õàìòðàí ºì èëæ àâñàí ãàçðûã íýã íü áàíêàíä áàðüöààëààä çýýë àâñàí áîë ÿàõ âý? - ªìíº íü ãýð á ëèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí äóíäàà õàìòðàí ºì èëæ àâñàí ãàçðûí ºì ëºõ ýðõèéã áàðüöààëàõ, ò ðýýñëýõ çýðýã ãýðýýíèé íäñýí äýýð áóñäàä ò ð õóãàöààãààð ýçýìø ëæ áàéãàà òîõèîëäîëä íýãýíò òàíû ãýð á ëä ãàçàð ºì ëºõ ýðõ õàäãàëàãäàõ ó èð ãýð á ëèéí íýã ãèø íä òóõàéí ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéã øèëæ ëýõýýð õàðèëöàí òîõèðîëöîæ Ãàçàð ºì ëºõ ýðõ øèëæ ëýõ ãýðýý -ã áàéãóóëæ, õîëáîãäîõ áè èã áàðèìòûã á ðä ëñíýýð ãýð á ëèéí áóñàä ãèø äýä øèíýýð ãàçàð ºì ëºí àâàõ ýðõ íýýãäýíý

33 Ãàçðûí ýðõ ç é îíû 05 äóãààð ñàðûí 01-íèé ºäðººñ ºìíº ãýð á ëèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí äóíäàà õàìòðàí ãàçàð ºì èëæ àâñàí, õàðèí ãýð á ëèéí íýã ãèø í íàñ áàðñàí áîë ÿàõ âý? - Ãàçàð õàìòðàí ºì ëºã äèéí õýí íýã íàñ áàðñàí, òýðýýð ãàçàð ºì ëºõ ýðõýý ãýðýýñëýëýýð õýí íýãýíä ºâ çàëãàìæëóóëàí ëäýýãýýã é òîõèîëäîëä ºì ëºõ ýðõ ò íèé õóóëü ñíû ºâ çàëãàìæëàã èä øèëæèíý. Õóóëü ñíû ºâëºã èä íü àäèë õýìæýýãýýð ºâ çàëãàìæëàõ ýðõòýé áàéäàã. Õóóëü ñíû ºâëºã ãýäýã íü íàñ áàðàã èéí íºõºð, ýõíýð, òºð ëñýí áîëîí ð èëæ àâñàí, ò íèéã íàñ áàðñàí õîéíî òºðñºí õ õýä, íàñ áàðàã èéí òºð ëñýí áîëîí ð èëæ àâñàí ýöýã, ýõèéã îéëãîíî. Ýäãýýð ºâëºã áàéõã é ýñâýë ýäãýýð íü ºâëºõ ýðõýýñýý òàòãàëçñàí áóþó ºâëºõ ýðõýý àëäñàí áîë íàñ áàðàã èéí ºâºã ýöýã, ýìýã ýõ, àõ, ýã, ä, à, çýý íü õóóëü ñíû ºâ çàëãàìæëàã áîëíî. ªâ íü ãàçàð ºì ëºã íàñ áàðñíààñ õîéø 1 æèëèéí äàðàà íýýãäýõ áºãººä íèé äàðàà íàñ áàðàã èéí ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéí ºâ çàëãàìæëàëûí àñóóäëûã øèéäâýðëýíý

34 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº 7. Èðãýí á ð ãàçàð ºì èëæ àâàõ ýðõòýé áîëæ áàéãàà ýíý òîõèîëäîëä ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé áèø, ººð çîðèóëàëòààð íý òºëáºðã éãýýð ãàçàð ºì èëæ áîëîõ óó? - Èðãýíä ãýð á ëèéí õýðýãöýýíýýñ ãàäíà àæ àõóéí çîðèóëàëòààð ãàçàð ºì ë ëýõýýð çààñàí áàéäàã. Ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð íýã óäàà íý òºëáºðã éãýýð ãàçàð ºì èëæ àâàõ ýðõòýé, áóñàä çîðèóëàëòààð íý òºëáºðã é ãàçàð ºì èëæ àâàõ áîëîìæã é. 8. Ìàíàé ãýð á ëèéí íýã ãèø í óäààí õóãàöààãààð ãàäààäàä àæèëëàæ àìüäàð áàéíà, òýð õ í ãàçàð ºì èëæ àâ áîëîõ óó? - Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé õàðüÿàòààñ ãàðààã é áºãººä èðãýíèéã íîòëîõ áàðèìò áè èãòýé áîë ãàçàð ºì èëæ àâàõ ýðõòýé. Õýðýâ ãàäààäàä àæèëëàæ àìüäàð áàéãàà èðãýí ãàçàð ºì èëæ àâàõ ýðõèéã õ ñ áàéãàà áîë ººðèéí èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã ººð äàìæóóëàí õýðýãæ ëýõ áà òóõàéí óëñ äàõü Ìîíãîë Óëñûí äèïëîìàò òºëººëºã èéí áîëîí êîíñóëûí ãàçðààð ãýð ë ëýí èð ëñíýýð èòãýìæëýãäñýí òºëººëºã íü ãàäààäàä îðøèí ñóóæ áàéãàà èðãýíèé íýð äýýð ãàçàð ºì èëæ àâàõûã õ ññýí ºðãºäºë ãàðãàæ áîëíî

35 Ãàçðûí ýðõ ç é 9. Ìàíàé ãýð á ëä íàñàíä õ ðýýã é õ õýä áàéäàã, òýð ãàçàð ºì èëæ àâ áîëîõ óó? - Õóóëèéí íýìýëò ººð ëºëòººð Ìîíãîë Óëñûí èðãýí á ðò ãàçàð ºì ë ëýõýýð çààñàí òóë 0-18 íàñíû õ õýä á ð õóóëü ñíû òºëººëºã ººðºº äàìæóóëàí ãàçàð ºì ëºí àâàõ ýðõòýé. 10. Ãàäààä óëñûí èðãýí Ìîíãîë óëñûí èðãýíýýñ õ õýä ð èëæ àâñàí òîõèîëäîëä óã õ õäèéí ãàçàð ºì ëºõ ýðõ õàäãàëàãäàõ óó? - Óã õ õäèéí ãàçàð ºì ëºõ ýðõèéã Ìîíãîë óëñûí òºð õàäãàëàõ áîëîìæã é áàéäàã. Ó èð íü ãàäààä óëñûí èðãýíä ð ëýãäñýí Ìîíãîë õ õýä ð èëæ àâñàí õ íèéõýý èðãýíèé õàðüÿàëëûã äàãàæ òóõàéí óëñûí èðãýí áîëâîë ãàçàð ºì ëºõ ýðõã é áîëíî. 11. Áè îðøèí ñóóäàã ä ðýãòýý ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð ãàçàð ºì èëæ àâàõûã õ ññýí áîëîâ ãàçðûí íººö áàéõã é ãýñýí. Áóñàä ä ðýãò ºì ëºõ õ ñýëòýý ãàðãàõàä ººð ä ðãèéí îðøèí ñóóã èä ºì ë ëýõã é ãýõ þì? - Óëààíáààòàð õîòîä çîõèõ æóðìûí äàãóó îðøèí ñóóäàã, á ðòãýëòýé áîë àëü ä ðýãò ãàçàð ºì èëæ àâàõ ýðõòýé. ªºðººð õýëáýë, àëü ä ðãèéí Ãàçðûí àëáàíä ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð ãàçàð íýã é ºì ëºõ õ ñýëòýý ãàðãàõ

36 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº ýðõòýé áºãººä Ãàçðûí àëáà õàðúÿàëëûí áóñ ãýõ íäýñëýëýýð àñóóäëûã øèéäâýðëýõã éãýýð òàòãàëçàõ ýðõã é áîëíî. Ãýõäýý ñóóðüøëûí á ñýýñ áàñ õàìààðíà. 12. Èðãýí ºì èëæ àâñàí ãàçàðòàà áàéøèí áàðüæ áîëîõ óó? - Õóóëü ñíû äàãóó ºì èëæ àâñàí ãàçàðòàà áàéøèí, áàðèëãà áàéãóóëàìæ, èíæåíåðèéí øóãàì, ñ ëæýý áàðèõ, ò íèéã àøèãëàõ ýðõòýé áàéäàã. Ãýõäýý õîëáîãäîõ ãàçðààñ çºâøººðºë àâíà. 13. Áè Óëààíáààòàð õîòûí èðãýí, îäîî ºíäºð íàñíû òýòãýâýðò áàéäàã, ººðèéí àìüäàðäàã õàøàà áàéøèíãèéí ãàçðàà õóóëèéí äàãóó ºì èëæ àâñàí. Öààøèä ººðèéí òºðñºí íóòàãòàà àìüäðàõ õ ñýëòýé áàéãàà, ýíý ãàçðàà õ õýääýý ºãººä äàõèí íýã é ãàçàð ºì èëæ àâ áîëîõ óó? - Òà ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð ãàçàð ºì èëæ àâñàí áîë ãýð á ëèéíõýý íýã ãèø íä ãàçàð ºì ëºõ ýðõýý øèëæ ëæ, õàðèí ººðºº çîõèõ æóðìûí äàãóó ººð ãàçàð íýã óäàà íýã é ºì ëºõ ýðõèéã ýäýëæ áîëíî

37 Ãàçðûí ýðõ ç é 14. Èðãýíä ºì ë ëýõ ãàçðûí íèéã õýí õýðõýí òîãòîîäîã âý? - Ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé áîëîí àæ àõóéí çîðèóëàëòààð èðãýíä ºì ë ëýõ ãàçðûí íèéã ãàçðûí ñóóðü íý, ãàçðûí íýëãýýíèé àðãà ëàëûã íäýñëýí ñóì, ä ðãèéí Çàñàã äàðãà òîãòîîíî. Ñóì, ä ðãèéí Çàñàã äàðãà ãàçðûí íèéã òîãòîîõäîî ãàçðûí ñóóðü íý òîãòîîñîí Çàñãèéí ãàçðûí 1997 îíû 152 äóãààð òîãòîîë, èðãýíä ºì ë ëýõ ãàçðûí íýëãýýíèé àðãà ëàëûã áàòàëñàí 15. Áè ãàçàð ºì èëæ àâàõààð ºðãºä뺺 áè èã áàðèìòûí õàìò Çàñàã äàðãàäàà ºãñºí áîëîâ øèéäâýðëýõã é 2 ñàð ãàðóé áîëæ áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä ãîìäîë ãàðãàæ áîëîõ óó? - Òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãà íü ãàçàð ºì èëæ àâàõûã õ ññýí èðãýíèé ºðãºäëèéã õ ëýýæ àâñàí ºäðººñ õîéø 3 ñàðûí äîòîð øèéäâýðëýõ ðýãòýé áàéäàã. Õàðèí øèéäâýðëýõýýñ ºìíº Çàñàã äàðãà òàíû áàðèìò áè ãèéã õÿíàõ ñòîé, òýãýýä äýýðõ õóãàöààíä øèéäâýð ãàðãààã é áîë ãîìäîë ãàðãàæ áîëîõ áºãººä ãîìäîëîî äýýä øàòíû Çàñàã äàðãàä ãàðãàíà

38 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº 2. Ãàçàð ýçýìøèë ð ä í Ýíý á ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü àäâàðûã ýçýìøèíý: 1. ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí òóõàé òàéëáàðëàõ; 2. ãàçàð ýçýìøèã ãýæ õýí áý, òýðýýð ÿìàð ýðõ ýäýëæ, ðýã õ ëýýäýã áîëîõ; 3. ãàçàð ýçýìøèõýä õîðèãëîõ áîëîí õÿçãààðëàëò áàéäàã òàëààð òàéëáàðëàõ; 4. ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã õýðõýí øèéäâýðë ëæ, õýðýãæ ëýõ, òýäãýýðèéã õýðõýí àíõààðàõ çýðãèéã òàéëáàðëàõ Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã øèéäâýðë ëýõ íü Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí òóõàé îéëãîëò Ãàçðûí õàðèëöààíä îðîëöîõ íýã óõàë õýëáýð íü ãàçàð ýçýìøèõ þì. ãàçàð ýçýìøèõ ãýæ ãàçðûã ãýðýýíä çààñàí çîðèóëàëò, íºõöºë, áîëçëûí äàãóó õóóëèàð çºâøººðñºí õ ðýýíä ººðèéí ìýäýëä áàéëãàõûã õýëíý. Ãàçàð ýçýìøèõ íü ãàçàð ýçýìøèõ ýðõýýð èëýð õýðýãæèíý. Ãàçàð

39 Ãàçðûí ýðõ ç é ýçýìøèõ ýðõ íü ãàçàð ºì ëºõ ýðõòýé õàðèëöàí õàìààðàëòàé. Ãàçàð ºì ëºõ ýðõýýñ ãàçàð ýçýìøèõ ýðõ óðãàí ãàð, ò íýýñ øóóä õàìààð áàéäàã. Ò õýí äíýýñ çâýë ãàçàð ºì ëºõ ýðõýýñ ºìíº ãàçàð ýçýìøèõ ýðõ ñ ýý. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõ íü õ í ãàçàðòàé õàðèëöàæ, ò íèéã ººðèéíõºº ìýäýëä áàéëãàõ áîëîìæòîé áàéõ ÿâäàë Ãàçàð ýçýìøèã ãýæ õýí áý? Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã Òºð Èðãýí Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà õýðýãæ ëíý. Òºð ãàçàð ýçýìøèõ ýðõýý ººðèéí áàéãóóëëàãóóäààð äàìæóóëæ, òýäýíä ãàçàð ýçýìø ëýõ áàéäëààð õýðýãæ ëäýã. Èéíõ òºð, ò íèé áàéãóóëëàãóóä ãàçàð ýçýìøèõ íü ò íèé èã ðãýý áèåë ëýõ íäñýí íºõöºë áîëíî. Òºð, ò íèé áàéãóóëëàãóóäûí ãàçðûí òàëààðõè ýðõ ç éí áàéäàë ÿíç á ð áàéíà. Æèøýý íü, òºðèéí á õ áàéãóóëëàãà ãàçðûã ººðèéí îðøèí òîãòíîõ, éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõ áààç ñóóðü áîëãîí ýçýìøèõèéí çýðýãöýý ÓÈÕ íü òóñ óëñûí ãàçðûí íýãäñýí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ, Çàñãèéí ãàçàð ò íèéã õýðýãæ ëýõ, íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ

40 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº áàéãóóëëàãà áîëîí Çàñàã äàðãà íóòàã äýâñãýðòýý ãàçðûí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ á ðýí ýðõòýé. Һ𠺺𺺠ãàçàð ýçýìøèõýýñ ãàäíà ýðõ á õèé áàéãóóëëàãóóä íü áóñäàä ãàçàð ýçýìø ëýõ ýðõòýé áàéíà. Òºð ãàçàð ýçýìøèõ ñóáúåêòèéíõýý ýðõèéã ººðèéí ýðõ á õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä øèëæ ëýí ýäë ëýõ çàìààð õýðýãæ ëíý. Èðãýíèé ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã òóñ óëñûí èðãýí ýäýëíý. íèé òóëä èðãýí õ í ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí àäàìæòàé áàéõ ñòîé áºãººä 18 íàñàíä õ ðñýí áàéíà. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü éëäâýðëýë, éë èëãýý, éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çîðèëãîîð ãàçàð ýçýìøèíý. íèé òóëä ä ðìýíäýý çààñàí éëäâýðëýë, éë èëãýý, éë àæèëëàãààíûõàà èãëýëýýñ õàìààð òîäîðõîé çîðèóëàëòààð ýçýìøèíý. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà á õýëäýý ãàçàð ýçýìøèõ ýðõòýé, õàðèí ò íèé á òöèéí íýãæ ä ãàçàð ýçýìøèõ ýðõ ýäëýõã é. Òóõàéëáàë, îõèí êîìïàíè, êîìïàíèéí òºëººëºã èéí ãàçàð ãýõ ìýò

41 Ãàçðûí ýðõ ç é Ãýð á ë íü òºìñ, õ íñíèé íîãîî, ð òàðèà òàðèõ çîðèóëàëòààð ãàçàð ýçýìøèæ áîëíî Ãàçàð ýçýìøèõèéí äàâóó òàë Ãàçàð ýçýìøèõ íü äàí ãàíö ýçýìøëèéí àñóóäàë áèø, ººðººð õýëáýë ãàçàð ýçýìøèõèéí çýðýãöýý ãàçðàà àøèãëàæ áàñ áîëíî. Ãàçàð ýçýìøèã èä äàðààõü äàâóó áîëîìæóóä áàéäàã. Òóõàëáàë, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðò 3-ààñ äîîøã é æèë àæèëëàæ, óðãàöûí áîðëóóëàëòààñ îðëîãîî îëäîã èðãýíä ãýð á ëèéíõ íü õàìòûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí óã ãàçðûã ýçýìø ëæ áîëíî. Æèøýý íü: èðãýí À òðàêòîð íû ìýðãýæèëòýé, òýðýýð ñ ëèéí 3 æèëä àòàðøñàí ãàçàðò òàðèà íîãîî òàðüæ, õóðààí, ò íèéãýý áîðëóóëàí îðëîãî

42 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº îëæ àìüäàð áàéãóó òóë òýðýýð óã ãàçðûã ýçýìøèõ õ ñýëòýý ñóìûí Çàñàã äàðãàä ãàðãàõàä óã ãàçðûã äàâóó ýðõýýð ýçýìø ëýõýýð ñóìûí èðãýäèéí Íèéòèéí Õóðëààñ øèéäâýðëýñýí òóë ñóìûí Çàñàã äàðãà çàõèðàìæ ãàðãàæ, ñóìûí ãàçðûí äààìàë ãàçàð ýçýìøèõ ãýðýý áàéãóóëàí ãýð èëãýý îëãîæ, óëñûí á ðòãýëä á ðòãýíý. ̺í èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü ººðèéí õºðºí㺺ð õèéìýë íóóð, öººðºì, óñàí ñàí áàðüæ áàéãóóëñàí, ºñãºæ ðæ ëñýí àí àìüòàí, òàðüæ óðãóóëñàí îéí òºãºë, àæ àõóéí àøèãòàé óðãàìàë òàðüñàí óã ãàçðûã èðãýäèéí Íèéòèéí Õóðàë, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãûí ä ãíýëòýýð äàâóó ýðõýýð ýçýìø ëæ áîëíî. Æèøýý íü: èðãýí Á ººðèéí õºðºí㺺ð öººðºì áàéãóóëàí çàãàñ æàðààõàé, ãàëóó, íóãàñ òýæýýäýã, ò íèé ãàçàð ýçýìøèõ õ ñýëòèéí äàãóó èðãýäèéí Íèéòèéí Õóðëààñ ò íä ãàçàð ýçýìøèõ äàâóó ýðõèéã îëãîõîîð øèéäâýðëýñíèéã íäýñëýí ñóìûí Çàñàã äàðãà ãàçàð ýçýìø ëýõ çàõèðàìæ ãàðãàæýý. Ò í ëýí ãàçàð ýçýìøèõ ãýðýýíèé õóãàöàà äóóññàí áîë ðãýëæë ëýí õóãàöààãàà ñóíãóóëæ, ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýýã áóñäàä øèëæ ëæ, ãàçðàà áóñäàä àøèãëóóëæ, áàðüöààëæ áîëíî. Ãýõäýý ýíý á õíèéã õýðýãæ ëýõýä çàéëøã é õóóëèàð çºâøººðñºí õ ðýýíä, òîãòîîñîí øààðäëàãà áîëîí íºõöºëèéã áèåë ëñíýýð õýðýãæèíý

43 Ãàçðûí ýðõ ç é Ãàçàð ýçýìøèã èéí ýðõ, ðýã Ãàçàð ýçýìøèã äàðààõü ýðõèéã ýäýëíý: 1. Ãýðýýíä çààñàí çîðèóëàëòûí äàãóó óã ãàçðûã ýçýìøèõ, àøèãëàõ; 2. Ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, àíàðûí óëñûí õÿíàí áàòàëãààã ãàçàð ºì ëºã ººñ ãàðãóóëæ àâàõ; 3. Ãàçàðò ó èðñàí õîõèðëûã ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýýð òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó íºõºí òºë ëýõ; 4. Ãàçàð ýçýìø ëýõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàñàí ýòãýýäèéí çºâøººðºëòýéãýýð ýðõèéí ãýð èëãýýãýý áóñäàä øèëæ ëýõ, áàðüöààëàõ; 5. Ãàçðûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ, ãàçàð ýçýìøèõ ãýðýýíä çààñàí ðãýý çîõèõ ñîîð áèåë ëæ èðñýí áîë ýðõèéí ãýð èëãýýíèé õóãàöàà äóóñàõàä óã ãàçðûã ðãýëæë ëýí ýçýìøèõýýð ýðõèéí ãýð èëãýýíèé õóãàöààã ñóíãóóëàõ; 6. Ãàçàð ýçýìøèã íü ãàçàð ýçýìø ëýõ òóõàé øèéäâýð ãàðãàñàí ýòãýýäèéí çºâøººðºëòýéãýýð òóõàéí ãàçðàà á ãäèéã íü áóþó çàðèì õýñãèéã áóñäàä àøèãëóóëæ áîëíî

44 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº Ãàçð ýçýìøèã äàðààõü ðãèéã õ ëýýíý: 1. Ãàçàð ýçýìøèõ ãýðýýíä çààñàí íºõöºë, áîëçëûã áèåë ëýõ; 2. Ãàçðûã ð àøèãòàé, çîõèñòîé àøèãëàõ, õàìãààëàõ, áàéãàëü îð íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü òîãòîîìæ áîëîí òºðèéí ýðõ á õèé áàéãóóëëàãààñ ãàçàð àøèãëàëòòàé õîëáîãäóóëàí òàâüñàí íèéòëýã øààðäëàãûã áèåë ëýõ; 3. Ãàçðûí òºëáºðèéã òîãòîîñîí õóãàöààíä òºëºõ; 4. Ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, àíàðûí óëñûí õÿíàí áàòàëãààã òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó õèéëãýæ áàéõ; 5. Áóñäûí ãàçàð ýçýìøèõòýé õîëáîãäñîí ýðõ, õóóëü ñíû àøèã ñîíèðõëûã çºð èõã é áàéõ; 6. Ýíý õóóëüä çààñíû äàãóó ýðõèéí ãýð èëãýýãýý áàðüöààëàõ, øèëæ ëýõ òîõèîëäîëä óëñûí á ðòãýëä á ðòã ëýõ Ýçýìøèõ ãàçðûí çîðèóëàëò, õýìæýý, áàéðøèë, õóãàöàà Ãàçðûã òîäîðõîé çîðèóëàëò, õýìæýý, õóãàöàà, òîãòîîñîí áàéðøëààð çºâõºí ýðõèéí ãýð èëãýý îëãîí ýçýìø ëíý. Òóõàéí ãàçàð

45 Ãàçðûí ýðõ ç é ýçýìøèã ýýñ õàìààðààä ãàçðûí çîðèóëàëò, õýìæýý, ãýð èëãýýíèé òºðºë íü ººð ººð áàéíà. Òóõàéëáàë, Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýý íü: - ãýð á ëèéí õàìòûí õýðýãöýýíèé; - òºðèéí áàéãóóëëàãûí; - àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí ãýñýí òºðºëòýé áàéíà. Èðãýíä äàðààõü çîðèóëàëò, õýìæýýãýýð ãàçàð ýçýìø ëíý. 1. Ãýð á ëèéí õàìòûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí ãàçðûã íý òºëáºðã é ýçýìø ëíý. Èéì çîðèóëàëòààð îëãîãäîõ ãàçàð íü äàðààõü òºðºë, õýìæýýòýé. - Õóâèéí ãýð, îðîí ñóóöíû õàøàà áàðèõ çîðèóëàëòòàé ãàçàð. Õýìæýý íü 0,07 ãàààñ èë ã é áàéíà. - Õ íñíèé íîãîî, æèìñ æèìñãýíý, òàðèìàë óðãàìàë òàðèõ çîðèóëàëòòàé ãàçàð. Õýìæýý íü 0,1 ãà-ààñ èë ã é áàéíà. 2. Òàðèàëàíãèéí ãàçðûã ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðò îëîí æèë òîãòâîðòîé àæèëëàñàí èðãýíä Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí æóðìûí äàãóó äàâóó ýðõýýð ýçýìø ëíý. Èéì çîðèóëàëòààð îëãîãäîõ ãàçàð äàðààõü òºðºë, õýìæýýòýé.

46 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº - ð òàðèàíû çîðèóëàëòòàé ãàçàð. Õýìæýý íü 100 õ ðòýë ãà. - Õ íñíèé íîãîîíû çîðèóëàëòòàé ãàçàð. Õýìæýý íü 5 õ ðòýë ãà. Èðãýíèé ýçýìøèõ ãàçðûí áàéðøëûã òóõàéí ãàçðûí äýýä õýìæýý, õ í àìûí íÿãòðàë, ãàçðûí íººöèéã õàðãàëçàí òóõàéí ñóì, ä ðãèéí èðãýäèéí Һ뺺ëºã äèéí Õóðàë òîãòîîíî. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä éëäâýðëýë, éë èëãýý ýðõëýõ çîðèóëàëòààð ãàçðûã ýçýìø ëíý

47 Ãàçðûí ýðõ ç é Çîðèóëàëò Õýìæýý, áàéðøèë ð òàðèà, òýæýýëèéí óðãàìàë òàðèàëàõ Òºìñ õ íñíèé íîãîî áóñàä óðãàìàë òàðèàëàõ Áàéãàëèéí õàäëàí áýëòãýëèéã äàãíàí ýðõëýõ Äîòîîäûí õýðýãöýýíä çîðèóëàí õàäëàí áýëòãýõ Àéìàãò-3000 ãà õ ðòýë, Óëààíáààòàð õîòîä-200 ãà õ ðòýë Àéìàãò-50 ãà õ ðòýë, Óëààíáààòàð õîòîä -5 ãà õ ðòýë Àéìàãò-1500 ãà õ ðòýë, Óëààíáààòàð õîòîä-100 ãà õ ðòýë Àéìàãò-400 ãà õ ðòýë, Óëààíáààòàð õîòîä-50 ãà õ ðòýë Õîò, òîñãîí, áóñàä ñóóðèí ãàçðûí õèëèéí çààãèéí 5. ãàäíàõ óóðõàéí ýäýëáýð Àéìàãò-5000 ãà õ ðòýë àøèãëàã äàä ãàçàð ýçýìø ëýõ Õîò òîñãîí, áóñàä ñóóðèí ãàçðûí õèëèéí çààãèéí 6. äîòîðõè óóðõàéí ýäýëáýð Àéìàãò-25 ãà õ ðòýë àøèãëàã äàä ãàçàð ýçýìø ëýõ Ãàçðûã Ìîíãîë Óëñûí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä æèë õ ðòýë õóãàöààòàéãààð ýçýìø ëíý. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýýã íýã óäààä ñóíãàõ õóãàöàà 40 æèëýýñ èë ã é áàéíà. Æèøýý íü: Èðãýí À íü 18 íàñàíä õ ðñýí áîë ãàçàð ýçýìøèõ ýðõòýé, òýðýýð ãýð á ëèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí 60 æèëèé õóãàöààãààð ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýýòýé, ýíý õóãàöàà äóóñàõàä òýðýýð õóóëü áîëîí ãýðýýíä

48 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº çààñàí ðãýý áèåë ëæ áàéñàí áîë ãàçàð ýçýìøèõ õóãàöààã ðãýëæ ëýí ñóíãóóëàõ ýðõòýé òóë ýíý òóõàé õ ñýëòýý ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýýíèé õ èí òºãºëäºð áàéõ õóãàöàà äóóñàõààñ 30-ààñ äîîøã é õîíîãèéí ºìíº òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãàä ãàðãàíà. Çàñàã äàðãà õ ñýëòèéã õ ëýýí àâñíààñ õîéø 15 õîíîãèéí äîòîð ýðõèéí ãýð èëãýý ýçýìøèõ íºõöºëèéã õàíãàæ áàéíà ãýæ çâýë ãàçàð ýçýìøèõ õóãàöààã ñóíãàõ øèéäâýðèéã ãàðãàíà. Óã øèéäâýðèéã àéìàã, íèéñëýë, ä ðãèéí ãàçðûí àëáà, ñóìàíä ãàçðûí äààìàë á ðòãýíý. Ýíäýýñ èðãýí À-èéí õóâüä 78 íàñàíäàà ãàçàð ýçýìøèõ õóãàöààã 40 æèëýýð ñóíãóóëæ áàéãàà íü ò íèé õóâüä õàíãàëòòàé õóãàöàà þì. Õýðýâ ãàçàð ýçýìøèã íàñ áàðñàí, íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàãäñàí, ñóðàãã é àëãà áîëñîíä òîîöîãäñîí òîõèîëäîëä óã èðãýíèé õóóëü ñíû ºâ çàëãàìæëàã íü õ ñâýë ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýýã ººðèéí íýð äýýð øèëæ ëæ, àíõäàã ãýðýýíä çààñàí ãàçàð ýçýìøèõ õóãàöàà äóóñòàë ãàçðûã ðãýëæë ëýí ýçýìøèæ áîëíî. Æèøýý íü: Èðãýí À íü ãýð á ëèéí õýðýãöýýíä çîðèóëàí 60 æèëèéí õóãàöààãààð ãàçàð ýçýìøèõ ýðõòýé, ãýòýë 50 æèëèéí äàðàà íàñ áàðñàí áîë ò íèé õóóëü ñíû ºâ çàëãàìæëàã áîëîõ èðãýí Á íü èðãýí À-èéí ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýýã ººðèéí íýð äýýð øèëæ ëæ

49 Ãàçðûí ýðõ ç é ëäñýí 10 æèëèéí õóãàöààã õýðýãæ ëýýä 60 æèëèéí õóãàöàà äóóñãàâàð áîëíî. Èðãýí Á ãàçàð ýçýìøèõ õ ñýëò ãàðãàâàë øèíýýð ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã ýäëýõ áîëíî Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõýý õýðýãæ ëýõ Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã õýðõýí õýðýãæ ëýõ âý? Ãàçàð ýçýìøèã èéí ýðõ íü ãàçàð ýçýìøèõ òóõàé õ ñýëòýý òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãàä ãàðãàõ, ò íèéã øèéäâýðëýõ, ýçýìøèõ ýðõýý áàòàëãààæóóëñíààð õýðýãæèíý. 1. Ãàçàð ýçýìøèõ õ ñýëò ãàðãàõ: Ãàçàð ýçýìøèõ òóõàé õ ñýëòèéã òóõàéí ãàçàð ýçýìøèã ýýñ õàìààðààä àãóóëãà íü ººð ººð áàéíà. Òóõàéëáàë, Èðãýí ãàçàð ýçýìøèõ õ ñýëòýä äàðààõü ç éëèéã òóñãàíà: 1. Îâîã, íýð, áàéíãà îðøèí ñóóãàà õàÿã, èðãýíèé íýìëýõèéí áîëîí ðåãèñòðèéí äóãààð; 2. Ýçýìøèõ ãàçðûí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí õàðüÿàëàë, õýìæýý, çààã, áàéðøèë, íýãæ òàëáàðûã õàðóóëñàí òîéì çóðàã; 3. Ãàçàð ýçýìøèõ çîðèóëàëò, õóãàöàà.

50 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà ãàçàð ýçýìøèõ õ ñýëòýä äàðààõü ç éëèéã òóñãàíà: 1. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí îíîîñîí íýð, õàðüÿàëàë, õàÿã, óëñûí á ðòãýëèéí ãýð èëãýýíèé õóóëáàð; 2. Òóõàéí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí éëäâýðëýë, éë èëãýý ÿâóóëàõ ãàçðûí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí õàðüÿàëàë, õýìæýý, çààã, áàéðøèë, íýãæ òàëáàðûã õàðóóëñàí òîéì çóðàã; 3. Ãàçàð ýçýìøèõ çîðèóëàëò, õóãàöàà. Èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü ãàçàð ýçýìøèõ õ ñýëòýä 2 äàõü õýñýãò õàìààðàõ áàðèìò áè ãèéã çààâàë õàâñàðãàæ ºãíº. 2. Ãàçàð ýçýìøèõ õ ñýëòèéã õÿíàõ, øèéäâýðëýõ: Ãàçàð ýçýìøèõ õ ñýëòèéã õ ëýýí àâìàãöàà ñóìûí ãàçðûí äààìàë, àéìàã, íèéñëýë, ä ðãèéí ãàçðûí àëáà ãàçðûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí æóðìûí äàãóó á ðòãýíý. Á ðòãýëä õ ñýëòèéã õ ëýýí àâñàí îí, ñàð, ºäºð, öàã, ìèíóòààð òýìäýãëýí á ðòãýñýí òàëààðõ òîäîðõîéëîëòûã õ ñýëò ãàðãàñàí ýòãýýäýä ãàðãàæ ºãíº

51 Ãàçðûí ýðõ ç é Õ ñýëòèéã õàâñàðãàñàí áàðèìò áè ãèéí õàìò ñóìûí ãàçðûí äààìàë, àéìàã, íèéñëýë, ä ðãèéí ãàçðûí àëáà íü íÿãòëàí õÿíààä, øààðäëàãà õàíãààã é áîë ýíý òàëààðõè íäýñëýëèéã õ ñýëò ãàðãàã ýòãýýäýä ìýäýãäëýýð ºã, á ðòãýëýýñ õàñíà. Çàñàã äàðãà ãàçàð ýçýìø ëýõ øèéäâýðèéã ãàðãàõäàà àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä ðãèéí èðãýäèéí Һ뺺ëºã äèéí õóðëààñ áàòàëñàí ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãººíä íäýñëýí øèéäâýðëýíý. Õýðýâ ãàçàð ýçýìøèõ õ ñýëòýä õóóëèàð òîãòîîñîí õýìæýýíýýñ èë õýìæýýãýýð ãàçàð ýçýìøèõýýð áàéãàà áîë òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãà äóóäëàãà õóäàëäàà, òºñºë øàëãàðóóëàí øèéäâýðëýíý. Æèøýý íü: ÀÁ àæ àõóéí íýãæ íü éëäâýðëýë, éë èëãýý ÿâóóëàõ çîðèóëàëòààð ãàçàð ýçýìøèõýýð õ ñýëò ãàðãàñàí, õàðèí óã ãàçðûí õýìæýý íü òîãòîîñîí õýìæýýíýýñ èë òóë äóóäëàãà õóäàëäààíû æóðìààð øèéäâýðë ëñíýýð ãàçàð ýçýìøèõ ýðõòýé áîëíî. 3. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõ: Çàñàã äàðãààñ ãàçàð ýçýìøèõ øèéäâýð ãàðñàí áîë ñóìûí ãàçðûí äààìàë, àéìàã, íèéñëýë, ä ðãèéí ãàçðûí àëáà èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàòàé ãàçàð ýçýìøèõ ãýðýýã áàéãóóëæ, ýðõèéí ãýð èëãýý îëãîí, óëñûí á ðòãýëä á ðòãýñíýýð ãàçàð ýçýìøèõ ýðõ áàòàëãààæíà

52 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº Ãàçàð ýçýìøèã èéí àíõààðàõ àñóóäàë Èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã ýäëýõäýý òîäîðõîé àñóóäëóóäûã àíõààðàõ õýðýãòýé. Òóõàéëáàë, 1. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã ýðõèéí ãýð èëãýýíèé íäñýí äýýð ãàçðàà ýçýìøèíý. 2. Ãàçàð ýçýìøèõ ãýðýý íü ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýýíèé õàìò õ èí òºãºëäºð áîëíî. 3. Ãàçðûã äóíäàà ýçýìøèæ áàéãàà áîë íýã ãýðýýòýé áàéæ áîëíî. 4. éëäâýðëýë, éë èëãýý ÿâóóëàõ çîðèëãîîð ãàçàð ýçýìøèõ áîë áàéãàëü îð èíä íºëººëºõ áàéäëûí íýëãýýã õèéëãýñíèé äàðàà ýçýìøèõ ýðõèéã ýäýëíý. 5. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýýã áóñäàä øèëæ ëýõ ýñõ ë áàðüöààëàõ áîë çºâõºí Ìîíãîë óëñûí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä çºâøººðíº. 6. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõ äóóñãàâàð áîëñîí áîë 90 õîíîãèéí äîòîð ãàçðû㠺뺺ëæ ñóì, ä ðãèéí Çàñàã äàðãûí ìýäýëä øèëæ ëíý. íèé çàðäëûã ãàçàð ýçýìøèã ººðºº õàðèóöíà. Õýðýâ óã ãàçàðò áàðèëãà, áàéãóóëàìæ áàéðëàñàí, ìºí áóñäûí ýä

53 Ãàçðûí ýðõ ç é õºðºíãèéã øèëæ ëýõ çàðäàë ãàðâàë ãàçàð ýçýìøèã ººðºº õàðèóöíà. 7. Õóãàöààíäàà ãàçðû㠺뺺뺺ã é áîë Çàñàã äàðãà àëáàäàí í ëãýõ àæëûã õýðýãæ ëíý. 8. ̺í ãýðýýíèé õóãàöàà äóóñàõààñ ºìíº òºðººñ óëñûí òóñãàé õýðýãöýýã íäýñëýí ãàçàð ýçýìøèã èéí ãàçðûí á ãäèéã ýñõ ë çàðèì õýñãèéã ýðã ëæ àâàõ, ýñõ ë íºõºõ îëãîâîðòîéãîîð ñîëüæ àâ áîëíî. íèéã Çàñãèéí ãàçðààñ øèéäâýðëýæ, ãýðýý áàéãóóëíà. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéã äàðààõü íäýñëýëýýð äóóñãàâàð áîëãîíî: 1. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýý áîëîí ãàçàð ýçýìøèõ ãýðýýíèé õóãàöàà äóóñàõàä ñóíãóóëàõ õ ñýëò ãàðãààã é; 2. Ãàçàð ýçýìøèã èðãýí íàñ áàðñàí, íàñ áàðñàí ãýæ çàðëàãäñàí, ñóðàãã é àëãà áîëñîíä òîîöîãäñîí áºãººä ò íèé õóóëü ñíû ºâ çàëãàìæëàã áàéõã é íü òîãòîîãäñîí, ãàçàð ýçýìøèã àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà òàòàí áóóãäñàí; 3. Ýçýìøèã ãàçàð ýçýìøèõ ãýðýýãýý öóöëàõ òóõàé õ ñýëò ãàðãàñàí;

54 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº 4. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýý õ èíã é áîëñîí; 5. Ãàçðûã òóñãàé õýðýãöýýíä àâ íºõºõ îëãîâðûã ãàçàð ýçýìøèã èä á ðýí òºëñºí. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýýã àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä ðãèéí Çàñàã äàðãà äàðààõü íäýñëýëýýð õ èíã é áîëãîæ, çàõèðàìæ ãàðãàíà. 1. Àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä ðãèéí Çàñàã äàðãà äàðààõü òîõèîëäîëä ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýýã õ èíã é áîëãîíî: 2. Ýðõèéí ãýð èëãýý ýçýìøèã ãàçðûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ, ãàçàð ýçýìøèõ ãýðýýíèé íºõöºë, áîëçëûã óäàà äàðàà áóþó íîöòîé çºð ñºí; 3. Ãàçðûã õ í àìûí ýð ë ìýíä, áàéãàëü õàìãààëàë, íäýñíèé àþóëã é áàéäëûí àøèã ñîíèðõîëä õàðøààð àøèãëàñàí íü ýðõ á õèé áàéãóóëëàãûí ä ãíýëòýýð òîãòîîãäñîí; 4. Øèëæ ëæ àâñàí ýðõèéí ãýð èëãýýãýý óëñûí á ðòãýëä á ðòã ëæ, øèíýýð ãýðýý áàéãóóëààã é; 5. Áàéãàëü îð èíä íºëººëºõ áàéäëûí íýëãýýãýýð òàâèãäñàí øààðäëàãûã áèåë ëýýã é;

55 Ãàçðûí ýðõ ç é 6. Ýðõèéí ãýð èëãýý ýçýìøèã ãàçðûí òºëáºðºº õóãàöààíä íü á ðýí òºëººã é; 7. Õ íäýòãýí çýõ øàëòãààíã éãýýð ãýðýýíä çààñàí çîðèóëàëòûí äàãóó òóõàéí ãàçðàà 2 æèë äàðààëàí àøèãëààã é áîë. Ãàçðûí òàëààðõ õºðøèéí ýðõ: Õî ð òàëààñàà õàðèëöàí íºëººëæ áîëîõ õèë çàëãàà ãàçàð íü õºðø çàëãàà ýä õºðºí㺠þì. Õºðø çàëãàà ãàçðûí ýçýìøèã, àøèãëàã íü íºãºº òàëûíõàà ýðõ àøãèéã íîöòîé õîõèðîîõ áàðèëãà, áàéãóóëàìæèéã ãàçàð äýýð, äîîð áàðèõ, àøèãëàõûã õîðèãëîíî. Ýçýìøèë ãàçàð íü áóñäûí ãàçðààð õ ðýýëýãäñýí, íèéòèéí àøèãëàëòûí çàìä õ ðýõ ãàðöã é áóþó öàõèëãààí, óñàí õàíãàìæèéí íèéòèéí øóãàì àøèãëàõ áîëîìæã é áîë òýðýýð õºðøèéí ãàçðààð äàìæèí ºíãºðºõ äýýðõ öýã äòýé õîëáîãäîõ çàì, øóãàì, õîîëîéã òàâèõ áàéðëóóëàõ ýðõòýé. Ýíý òîõèîëäîëä õºðø íü çîõèõ çºâøººðºë îëãîõ, çàì, õîîëîé òàâüæ áóé òàë íü íºõºí òºëáºðèéã íýã óäàà òîõèðîëöîí òºëíº. Õºðø çàëãàà ãàçðûí õèëèéí çààã òîãòîîñîí áàéãóóëàìæ áàðèõ, ñýðãýýõ, çàñâàðëàõ àñóóäàë, ò íèé çàðäëûã òàëóóä òîõèðîëöîí õàðèóöíà. Õºðø çàëãàà ãàçðûí õèëèéí çààã áîëîí õî ð òàëààñàà çýðýã àøèãëàæ áàéãàà õàøàà, áóñàä

56 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº áàéãóóëàìæèéã òàëóóä òýãø ýðõòýé àøèãëàõ áà çàðäëûã àäèë õàðèóöíà. Õèëèéí çààãèéí áàéãóóëàìæèéã íýã íü íºãººãèéí çºâøººðºëã é áóóëãàõ áóþó ººð èëæ áîëîõã é. Áàðèëãûí òóõàé áîëîí Õîò áàéãóóëàëòûí õóóëèéí äàãóó áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ ãàçðûí çºøººðºëä õÿíàëò òàâèõ, áàðèãäàæ áóé áàðèëãà áàéãóóëàìæ íü õ í àìûí àìüäðàõ îð èí, ýð ë àõóé, àþóëã é áàéäàëä ñºð㺺ð íºëººëºõã é áàéõàä àíõààðäàã áàéíà. Ãàçàð ºì ëºã, ýçýìøèã, àøèãëàã íü ãàçðàà õàéðëàí õàìãààëæ áàéõ õýðýãòýé

57 Ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõàä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã Ãàçðûí ýðõ ç é Äàðààõü áàðèìò áè ãèéã á ðä ëñíýýð ãàçàð ýçýìøèõ ýðõ ñíý: 1. Ãàçàð ýçýìøèõ òàëààðõ Çàñàã äàðãûí çàõèðàìæ; 2. Áàéãàëü îð èíä íºëººëºõ áàéäëûí íýëãýýíèé ä ãíýëò; 3. Ãàçàð ýçýìø ëýõ ãýðýý áîëîí ãýð èëãýý; 4. Ãàçàð õ ëýýëãýí ºãñºí àêò; 5. Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàã. Ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé çîðèóëàëòààð ãàçðàà áàòàëãààæóóëàõàä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã: 1. ªðãºäºë; 2. Õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò; 3. Èðãýíèé íýìëýõíèé õóóëáàð; 4. Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàã. Ãýð á ëèéí õýðýãöýýíèé ãàçðûí ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéã áóñäàä øèëæ ëýõýä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã: 1. Ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéí ãýð èëãýý; /ýõ õóâü/ 2. Áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò; 3. Ýðõ øèëæ ëæ áàéãàà áîëîí øèëæ ëýí àâàã 2 òàëûí ºðãºäºë;

58 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº 4. Íîòàðèàòààð áàòëàãäñàí ýðõ øèëæ ëñýí òóõàé ãýðýý; /ýõ õóâü/ 5. Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàã; /ýõ õóâü/ 6. Íàñ áàðñàí áîë íàñ áàðñàí ãýð èëãýýíèé õóóëáàð, íîòàðèàòààð áàòëàãäñàí ºâ çàëãàìæëàõ ãýð èëãýý. /ýõ õóâü/ Ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéí ãýð èëãýý áîëîí ãýðýýã ñóíãóóëàõàä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã: 1. ªðãºäºë; 2. Áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò; 3. Ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéí ãýð èëãýý; /ýõ õóâü/ 4. Èðãýíèé íýìëýõíèé õóóëáàð; 5. Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàã; /ýõ õóâü/ 6. Ãàçðûí òºëáºðèéí òîîöîî; Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàãò íýð áîëîí õàÿãàà ººð ëºõºä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã: 1. ªðãºäºë; /øèëæ ëæ áàéãàà 2 òàëûí/ 2. Áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò; 3. Ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéí ãýð èëãýý; /õóóëáàð/ 4. Èðãýíèé íýìëýõíèé õóóëáàð; 5. Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàã; /ýõ õóâü/

59 Ãàçðûí ýðõ ç é 6. Ãàçðûí ìýðãýæèëòýíèé çºâøººðñºí òîäîðõîéëîëò; Ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéí ãýð èëãýýã õàÿæ ðýãä ëñýí òîõèîëäîëä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã: 1. ªðãºäºë; 2. Áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò; 3. Ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéí ãýð èëãýýã õ èíã é áîëñîí òóõàé õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð çàðëóóëñàí áàðèìò; 4. Íèéñëýëèéí Öàãäààãèéí ãàçðûí òîäîðõîéëîëò; 5. Èðãýíèé íýìëýõíèé õóóëáàð; 6. Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàã; Ýçýìøèæ áàéãàà ãàçðûã ºì èëæ àâàõàä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã: 1. ªì ëºõ òóõàé ºðãºäºë; /Ìàÿãòààð/ 2. Áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò; 3. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýý; /ýõ õóâü/ 4. Èðãýíèé íýìëýõíèé õóóëáàð; 5. Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàã; /ýõ õóâü/

60 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº Àâòîìàøèíû ãàðàæûí ãàçàð àøèãëàã íü èðãýíèé ãàçàð ýçýìøèõ ãýðýýã áàéãóóëàõàä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã: 1. ªðãºäºë: 2. Áàã, õîðîîíû Çàñàã äàðãûí òîäîðõîéëîëò; 3. Çàñàã äàðãûí çàõèðàìæ áóþó ãàçðûí çºâøººðºë; 4. Èðãýíèé íýìëýõíèé õóóëáàð; 5. Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàã; /Áàéðøëûí ñõåì/ Çóñëàíãèéí ãàçðûí ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëàõàä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã: 1. ªðãºäºë; 2. Ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð èëãýý; 3. Èðãýíèé íýìëýõíèé õóóëáàð; 4. Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàã; 5. Íèéñëýëèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðûí áàéãàëü îð íû óëñûí áàéöààã ûí ä ãíýëò; Çóñëàíãèéí ãàçðûã ýçýìøèõ, àøèãëàõ ãýðýý áàéãóóëàõàä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã: 1. Ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéí ãýð èëãýý, ãýðýý; /õóóëáàð/ 2. Èðãýíèé íýìëýõ, óëñûí á ðòãýëèéí ãýð èëãýýí; /õóóëáàð/

61 3. Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàã; /ýõ õóâü/ Ãàçðûí ýðõ ç é 4. Ãàçðûí òºëáºðèéí òîîöîî íèéëñýí àêò; Çóñëàíãèéí ãàçðûí ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéã áóñäàä øèëæ ëýõýä á ðä ëýõ áàðèìò áè èã: 1. Ãàçàð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéí ãýð èëãýý áîëîí ãýðýý; /ýõ õóâü/ 2. Ýðõ øèëæ ëæ áàéãàà áîëîí øèëæ ëýí àâàã 2 òàëûí ãàð ºðãºäºë; 3. Íîòàðèàòààð áàòëàãäñàí ýðõ øèëæ ëñýí ãýðýý; 4. Ãàçðûí êàäàñòðûí çóðàã; /ýõ õóâü/ 5. Íàñ áàðñàí áîë íàñ áàðñàí ãýð èëãýýíèé õóóëáàð, íîòàðèàòààð áàòëàãäñàí ºâ çàëãàìæëàõ ãýð èëãýý; /ýõ õóâü/ 2.3. Àñóóëò, õàðèóëò 1. Èðãýí ãàçàð ýçýìøèæ, àøèãëàæ áàéãàà áîë ãàçðûí òºëáºðèéã òºëäºã ãýñýí, õýðõýí ÿàæ áîääîã âý? - Ãàçàð ýçýìøèæ, àøèãëàæ áàéãàà èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü ãàçðûí òºëáºð òºëíº. Ãàçðûí òºëáºðèéã õýðõýí áîäîõ òàëààð òàéëáàðëàõààð æèøýý áîëãîõ íü:

62 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº Æèøýý-1. Èðãýí À íü Ñîíãèíîõàéðõàí ä ðãèéí 11-ð õîðîîíä àõóéí çîðèóëàëòààð 700 ì 2 ãàçðûã ä ðãèéí Çàñàã äàðãûí 2008 îíû 01 ñàðûí 01-íèé 01 òîîò çàõèðàìæààð ýçýìøèæ áàéãàà áºãººä 2010 îíä ãàçðûí òºëáºðºº òºëæ áàéãàà áîë 700*4.4=3080 òºã * 3 æèë= 9240 òºã òºëºõ áîëíî. Òàéëáàð: ÍÈÒÕ-ûí /39 òîãòîîëûí äàãóó 3-ð á ñèéí èðãýíèé àõóéí çîðèóëàëòàíä õàðãàëçàõ ä íãèéí äàãóó 44 òºãðºã íü Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé õóóëèéí 8.2 çààñíû äàãóó 90 õóâü íü ºëººëºãäºæ 1 ì2 =4.4 òºãðºãººð áîäîãäîíî. Æèøýý-2. Á ÕÕÊ íü Ñîíãèíîõàéðõàí ä ðãèéí 21-ð õîðîîíû Íàðèéíû àì -íä ôåðìåðèéí çîðèóëàëòààð ýçýìøèæ áóé 1 ãà ãàçðûí æèëèéí òºëáºð íü Íèéñëýëèéí èðãýäèéí Һ뺺ëºã äèéí Õóðëûí 2010 îíû 5/39 òîîò òîãòîîëûí äàãóó ãàçðûí íýëãýýíèé 4-ð á ñýä õàðãàëçàõ òóë ä íãèéí äàãóó ì 2 * 16 òºã= òºãðºãèéã òºëºõ áîëíî

63 Ãàçðûí ýðõ ç é 3. Ãàçðûí ð øèì ð ä í Ýíý á ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü àäâàðûã ýçýìøèíý: 1. ãàçàð àøèãëàõ ýðõèéí òóõàé òàéëáàðëàõ; 2. ãàçðûã áàðüöààëàõ, ò ðýýñëýõ, ð øèìèéã íü õ ðòýõ òàëààð òîäîðõîé éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîëîìæòîé áîëîõ; 3. òºðèéí ºì èéí áîëîí áóñäûí ãàçàð äýýð áàðèëãà áàéøèí áàðèõ, í õ øèëæèõ òîõèîëäîëä õýðõýí çîõèöóóëàõ àäâàðòàé áîëîõ Ãàçàð àøèãëàõ Ãàçàð ºì ëºã, ýçýìøèã íü óã ãàçðàà àøèãëàõ ýðõòýé áàéõ íü ç éí õýðýã. Ò í ëýí ãàçàð ºì ëºã, ýçýìøèã ýýñ áóñàä ýòãýýäýä ãýðýýãýýð àøèãëóóëæ áîëíî.ãàçàð àøèãëàõ ãýæ õóóëèàð çºâøººðñºí õ ðýýíä ãàçàð ºì ëºã, ýçýìøèã òýé áàéãóóëñàí ãýðýýíä çààñíû äàãóó ãàçðûí àëü íýã àøèãòàé àíàðûã ãàðãàæ õýðýãëýõèéã õýëíý Ãàçàð àøèãëàõàä òàâèõ íèéòëýã øààðäëàãà Ãàçàð ºì ëºã, ýçýìøèã, àøèãëàã èä

64 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº ãàçàð àøèãëàõàä òàâèõ íèéòëýã øààðäëàãóóä áàéäãèéã àíõààðàõ ñòîé. íä: ãàçðûã àëü áîëîõ ð àøèãòàé, çîõèñòîé àøèãëàæ, õàìãààëàõ; ãàçðûí òºëºâ áàéäàë, àíàðûã õàäãàëàõ; àøèãëàëòûí áîëîí áóñàä øàëòãààíààð ýâäýð ãýìòñýí ãàçðûã òóõàé á ð íºõºí ñýðãýýæ áàéõ; áàéãàëü îð èíä àëèâàà ñºðºã íºëºº ç ëýõã éãýýð àøèãëàõ; áàéãàëü îð èí, õ í àìûí ýð ë ìýíä, ìàë àìüòàíä ñºðºã íºëººëæ áîëçîøã é éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ áîë ìýðãýæëèéí ýðõ á õèé áàéãóóëëàãûí çºâøººð뺺ð ã éöýòãýõ. Ãàçàð ºì ëºõ, ýçýìøèõ ýðõã é çºâõºí àøèãëàõ ýðõòýé ýòãýýäèéã ãàçàð àøèãëàã ãýæ íýðëýí Ãàçðûí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëñàí áàéäàã Ãàçàð àøèãëàã Äàðààõü ýòãýýäòýé ãàçàð àøèãëàõ ãýðýý áàéãóóëàí ãýð èëãýý îëãîíî. Ãàäààä óëñ; Îëîí óëñûí áàéãóóëëàãà; Ãàäààä óëñûí õóóëèéí ýòãýýä; Òóñ óëñàä áàéíãà /183 õîíîãîîñ äýýø õóãàöààãààð/ îðøèí ñóóãàà ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã é õ í;

65 Ãàçðûí ýðõ ç é Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæ; Ñóóö ºì ëºã äèéí õîëáîîíä îð íû ãàçðûã àøèãëóóëàõ. Ãàäààä óëñ, îëîí óëñûí áàéãóóëàãà, ãàäààä óëñûí õóóëèéí ýòãýýäýä: ãàçðûã òîäîðõîé õóãàöààãààð ò ðýýñ, êîíöåññèéí ãýðýýãýýð àøèãëóóëàõ àñóóäëûã Óëñûí Èõ Õóðàë øèéäâýðëýíý. Ãàäààäûí èðãýí, õàðúÿàëàëã é õ íä: çºâõºí õóâèéí ãýð, îðîí ñóóöíû õàøààíû çîðèóëàëòààð 0.05 ãà, õ íñíèé íîãîî, æèìñ æèìñãýíý òàðèõ çîðèóëàëòààð 0.1 ãà-ãààñ èë ã é ãàçðûã 5 æèë õ ðòýë õóãàöààãààð ãýðýýãýýð àøèãëóóëàõ áà ò íèéã íýã óäààä ñóíãàõ õóãàöàà 5 æèëýýñ èë ã é áàéíà. Ýíý àñóóäëûã äóóäëàãà õóäàëäààíû çàð ìààð òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãà øèéäâýðëýíý. Ãàäààäûí õºðºí㺠îðóóëàëòòàé àæ àõóéí íýãæèä: ãàçðûã òóñãàé çîðèóëàëò, õóãàöàà áîëçîëòîéãîîð àøèãëóóëàõ áà õóãàöààã Çàñãèéí ãàçàð òîãòîîíî. Ñóóö ºì ëºã äèéí õîëáîîíä îð íû ãàçðûã àøèãëóóëàõ: ñóóö ºì ëºã äèéí õîëáîîíû ãàçàð àøèãëàõ ýðõèéã õîëáîîíû ã éöýòãýõ çàõèðàë õ ñýëòýý ãàðãàñíààð òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãàä øèéäâýðëýíý. Ñ ëèéí æèë äýä

66 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº á òýýí áàéãóóëàëòò ýð èìòýé õèéãäýæ îëîí áàðèëãà áàéøèí áàðèãäàæ áàéíà, õýðýâ íèéòèéí çîðèóëàëòòàé õýä õýäýí îðîí ñóóöíû áàéøèíãèéí îð íû ãàçàð äàâõàðäàæ áàéâàë òóõàéí îðîí ñóóöíû áàéøèíãèéí ñóóö ºì ëºã äèéí õîëáîîä äóíäààñ ñîíãîãäñîí àëü íýã ñóóö ºì ëºã äèéí õîëáîîíû ã éöýòãýõ çàõèðàë õ ñýëò ãàðãàæ øèéäâýðë ëíý. Ñóóö ºì ëºã äèéí õîëáîîíä àøèãëóóëàõ îð íû ãàçðûí àøèãëàõ õóãàöàà 15 æèë áàéíà, õóãàöààã 15 æèëýýð õýäýí óäàà ñóíãàæ áîëíî. Ñóóö ºì ëºã äèéí õîëáîî îð íû ãàçðûã çºâõºí çîðèóëàëòààð íü àøèãëàõ áºãººä áóñäàä àøèãëóóëàõ, àøèãëàõ çºâøººðºë îëãîõ, ò ðýýñëýõ áàðüöààëàõ, ãàçðûí àøèãòàé àíàðûã ãàðãàæ õýðýãëýõ ýðõã é. Ãàçðûã ºì ëºã, ýçýìøèã ººðºº àøèãëàõûí çýðýãöýý äàðààõü àðãà õýëáýðýýð áóñäàä àøèãëóóëæ ò íèé ð øèìèéã õ ðòýæ áîëäîã áàéíà. Ãàçðûã ò ðýýñëýõ. Ãàçðûã áàðüöààëàõ. Áóñäûí ýçýìøèë, àøèãëàëòàä áàéãàà ãàçðûã õÿçãààðëàãäìàë ýðõòýéãýýð àøèãëàõ /óçóôðóêò/

67 Ãàçðûí ýðõ ç é Ýíýõ äóðüäñàí òîõèîëäëîîð ãàçàð àøèãëàæ áàéãàà òóñ óëñûí èðãýäòýé òºðººñ ãàçàð àøèãëàõ ãýðýý áàéãóóëàõã é. Õàðèí òýä ãàçàð ýçýìøèã, ºì ëºã òýé õîîðîíäîî ãýðýý áàéãóóëàõ áà óã ãýðýýíèé äàãóó, ò íä çààñàí íºõö뺺ð, ýíý á ëýãò òàíèëöóóëñàí åðºíõèé øààðäëàãàä íèéö ëýí ãàçðûã àøèãëàíà. Òýäýíä ìºí ãàçàð àøèãëàã èéí ãýð èëãýý îëãîõã é Ãàçàð ò ðýýñëýõ Ãàçàð ò ðýýñýýð àøèãëàõàä äàðààõü ç éëèéã àíõààðàõ íü ç éòýé. Ãàçàð ò ðýýñëýõ ãýðýýãýýð àæ àõóéí áîëîí áóñàä éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ çîðèëãîîð ãàçðûã àøèãëàõ áà õºëñ òºëºõººð òîõèðîëöîíî. Ãàçðûí ò ðýýñèéí ãýðýýã áè ãýýð áàéãóóëæ, ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí óëñûí á ðòãýëä á ðòã ëíý. Ãàçðûã õýðýãëýãäýõ íèé õàìò ò ðýýñýëñýí áîë õýðýãëýãäýõ íèéã õýðõýí àøèãëàõ, íý õºëñèéã õýðõýí òºëºõèéã òîõèðîõ íü ç éòýé. պ人 àæ àõóéí çîðèóëàëòòàé ãàçðûã ñóóöíû áîëîí àæ àõóéí çîðèóëàëòààð àøèãëàãäàõ áàðèëãà áàéãóóëàìæ, çàì, õàøàà çýðãèéí õàìò ò ðýýñýëæ áîëîõ áà

68 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº óã ãýðýýã áè ãýýð õèéíý. Ò ðýýñë ëýã íü ò ðýýñëýã èéí ò ðýýñýëæ àâñàí ýä õºðºíãèéã àøèãëàñíû ð ä íä îëæ àâñàí ýä þìñ, ð øèìèéã áàðüöààëàõ ýðõòýé. Ãàçðûã ýä õºðºí㺠õºëñëºõ áîëîí ýä õºðºíãèéã íý òºëáºðã é àøèãëàõ ãýðýýãýýð àøèãëàõ áîëîìæòîé Ãàçðûí áàðüöàà Ãàçàð ºì ëºã íü ãàçðàà, ýçýìøèã íü ãàçàð ýçýìøèõ ýðõýý /ãýð èëãýýãýý/ áóñäàä áàðüöààëæ áîëíî. Ýíý íü ãàçàð ºì ëºã, ýçýìøèã áóñäààñ çýýë àâàõ çýðãýýð ò íèé ºìíº òîäîðõîé ðýã õ ëýýñýí òîõèîëäîëä ë õºäëºõ ýä õºðºí㺠áîëîõ ãàçðûã ðãèéí ã éöýòãýëèéã õàíãàõ õýðýãñýë áîëãîí õýðýãëýõ àðãà þì. Ãàçàð çýðýã ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí áàðüöààã èïîòåê ãýíý. Áàðüöààíû ãîë óòãà ó èð íü áàðüöààëóóëàã ðãýý áèåë ëýýã é òîõèîëäîëä áàðüöààëñàí ç éëýýð òóõàéí ðãèéí ã éöýòãýëèéã òýðã í ýýëæèíä õàíãàõ áîëîìæòîé áàéäàãò îðøèíî. Æèøýý íü: ãàçðàà áàðüöààëæ çýýë àâñàí èðãýí óã çýýëýý õóãàöààíä íü òºëºõã é áîë çýýë ºãñºí ýòãýýä áàðüöààëñàí ãàçðûã õóóëèéí äàãóó äóóäëàãààð õóäàëäàí çýýëñýí ìºíãº, õ íèéõýý òºëáºðèéã òýðõ ãàçðûí íýýñ îëæ àâíà ãýñýí ã þì

69 Ãàçðûí ýðõ ç é Ãàçðûí áàðüöààíä äàðààõü àñóóäëûã àíõààðâàë çîõèíî: ãàçðûí áàðüöààíû ãýðýýã áè ãýýð áàéãóóëíà; óã ãýðýýã íîòàðèàòààð ãýð ë ëíý; óëñûí á ðòãýëä á ðòã ëíý; ãàçðûí áàðüöààíû ãýðýýã çºâõºí òóñ óëñûí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí õîîðîíä õèéíý; ãàçàð ýçýìøèã íü Çàñàã äàðãûí çºâøººðëèéã àâñàíû íäñýí äýýð áàðüöààíû ãýðýý áàéãóóëæ áîëíî; ãàçàð ýçýìøèã ýðõèéí ãýð èëãýýãýý áàðüöààëñàí áîë ãàçðûí äààìàë, ãàçðûí àëáàíä á ðòã ëæ, óã ãýð èëãýýíä ýíý òóõàé òýìäýãëýë õèéíý. Ýäãýýð øààðäëàãûã áèåë ëýýã é ãýðýýã õ èí òºãºëäºð ãýæ çýõã é; áàðüöààëóóëàã íü ðãýý ã éöýòãýëã é õóãàöàà õýòð ëñýí áîë áàðüöààëàã áóþó çýýë ºãºã íü óã ãàçðûã õóäàëäàõûã øààðäàõ ýðõòýé; ýíý òîõèîëäîëä ø õýýð àñóóäëûã øèéäâýðë ëæ, ãàçðûã àëáàäàí äóóäëàãà õóäàëäààíä îðóóëíà;

70 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº ýñõ ë òàëóóä çºâøººðñºí áîë äýýðõýýñ ººð àðãà çàìûã ø õ òîãòîîæ áîëíî; äóóäëàãà õóäàëäàà ÿâóóëàõ òîõèîëäîëä ò íèéã ÿâóóëàõààñ 14 õîíîãèéí ºìíº õýâëýë ìýäýýëëýýð íèéòýä çàðëàñàí áàéíà; äóóäëàãà õóäàëäààã õîéøëóóëàõ çýðýã áîëîìæèéã õóóëèàð áàñ òîãòîîñîí áàéäàã Óçóôðóêò Áóñäûí ýä õºðºíãèéã õÿçãààðòàéãààð ýçýìøèõ, àøèãëàõ ýðõèéã óçóôðóêò ãýíý. Óçóôðóêò íü áóñäûí ýä õºðºíãèéã ò ð õóãàöààãààð ýçýìøèõ áóþó àøèãëàæ ò íèé ð øèìèéã íü õ ðòýõ, àøèã îëîõ çîðèëãîòîé éë àæèëëàãàà þì.òóõàéëáàë, áóñäûí ºì èéí áóþó ýçýìøëèéí ãàçðûã òîäîðõîé íýã çîðèëãîîð ýçýìøèæ, àøèãëàæ áîëîõ þì. Èéíõ ºì èéí ãàçðûã óçóôðóêò òîãòîîí àâñàí òîõèîëäîëä òóõàéí ºì ëºã ººñ äóòàõã é çàõèðàí çàðöóóëàõààñ áóñàä ýðõèéã ýäýëíý. Õàðèí ººð ýòãýýäýä ò ðýýñëýõ, áàðüöààëàõ áîë ºì ëºã èéí çºâøººðëèéã çààâàë àâíà. Óçóôðóêòûã õóãàöààòàé, õóãàöààã é, óçóôðóêò ýçýìøèã èéí á õ íàñààð íü, òºëáºðòýé, òºëáºðã é òîãòîîæ áîëíî. Ýçýìøèë ãàçðûí õóâüä óçóôðóêò ýçýìøèã íü òóõàéí ãàçðûí àæ àõóéí çîðèóëàëòûã íîöòîé ººð ëºõã éãýýð áàéãóóëàìæ áàðèõ, òîíîã

71 Ãàçðûí ýðõ ç é òºõººðºìæ ñóóðèëóóëàõ ýðõòýé. Óçóôðóêòûã ºì ëºã èéí çºâøººðºëã éãýýð øèëæ ëýõ áóþó äàâõàð óçóôðóêò òîãòîîæ áîëîõã é Áóñäûí ãàçàð äýýð áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ ýðõ ªºðèéí ºì èéí ãàçàð äýýðýý áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõàä ÿìàð íýãýí õ íäðýëòýé àñóóäàë ãàðàõã é íü òîäîðõîé. Õàðèí ººð ýòãýýäèéí ºì ëºëä áàéãàà ººðººð õýëáýë òºðèéí ºì èéí, ýñõ ë èðãýíèé õóâèéí ºì èéí ãàçðûã ãýðýýãýýð ýçýìøèæ, àøèãëàæ áàéãàà òîõèîëäîëä òóõàéí ãàçàð äýýð áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ ýðõèéí àñóóäëààð òîäîðõîé ìýäëýãòýé áàéõ íü óõàë þì. Ýíý òàëààð äàðààõü ç éëä àíõààðàõ õýðýãòýé: Áóñäûí ºì èéí ãàçàð äýýð áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ ýðõ àâñàí áîë òóõàéí ãàçðûã ýçýìøèëäýý øèëæ ëýí àâàõ ýðõòýé áà ãàçàð ºì ëºã íü ãàçðàà ýçýìøèëä íü ºãºõ ðýã õ ëýýíý. Ýíý íü áàðüñàí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéã õóäàëäàõ, øèëæ ëýõýä ò íèé ãàçðûí ýðõèéã øèëæ ëíý ãýñýí îéëãîëòûã ìºí àãóóëæ áàéíà. Áóñäûí ºì èéí ãàçàð äýýð áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ ýðõ çààâàë òîäîðõîé õóãàöààòàé ºãºãäºíº. Ýíý íü 99 æèëýýñ èë ã é áàéíà.

72 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº Áóñäûí ºì èéí ãàçàð äýýð áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ ýðõ àâñàí ýòãýýä ýíý ýðõýý áóñäàä õóäàëäàõ, ºâë ëýõ, áàðüöààëàõ çýðýã ýðõòýé. Äýýðõ ýðõèéí òàëààðõ ãýðýýã çºâõºí íýã òàëûí ñàíàà ëàãààð öóöàëæ áîëîõã é. Èéì ýðõ àâñàí ýòãýýä ãýðýýíä ººðººð òîõèðîîã é áîë ýðõ ýçýìøñýíèé òºëáºðèéã òºëíº. Õàðèí 2 æèë äóòàì òºëººã é áîë ãàçàð ºì ëºã ãýðýýã öóöàëæ áîëíî. Äýýðõ çîðèóëàëòààð îëãîñîí ãàçàð ýçýìøèõ ýðõ äóóñãàâàð áîëîõîä áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí íèéã ãàçàð ºì ëºã íºõºí òºëºõ, ýñõ ë óã õóãàöààã ñóíãàæ áîëíî. Õóãàöàà ñóíãàõààñ òàòãàëçâàë íºõºí òºëáºð àâàõ ýðõýý àëäàíà. Õóãàöàà äóóñàõàä áàðèëãà áàéãóóëàìæ, ò íèé á ðýëäõ í õýñãèéã ñàëãàí àâ ÿâæ áîëîõã é. Ãàçðûí áàðüöààòàé çýýë. Ìàíàé õýäýí ºðõ õàìòàð îëîí æèë 20 ãà ãàçàð äýýð òàðèàëàí ýðõýëëýý. Ýíý æèë ãàíö íýã òðàêòîð, òåõíèê àâìààð áàéíà. Ýíý ãàçðàà áàðüöààëæ çýýë àâúÿ ãýâýë áàíêóóä ºãºõ áîëîâ óó? 1. Óã òàðèàëàíãèéí ãàçàð íü ºì ëºëä àâñàí áîë áàðüöààëàõ ýðõ ÿìàð áàéäëààð õýðýãæèõ âý?

73 Ãàçðûí ýðõ ç é 2. Óã ãàçàð íü ýçýìøëèéí ãàçàð áîë áàðüöààëàõ ýðõ ÿìàð áàéäëààð õýðýãæèõ âý? 3. Ãàçàð áàðüöààëàí çýýë àâàõàä õààíà á ðòã ëæ òýìäýãë ëýõ âý? 4. ̺í ãàçàð áàðüöààëàõ òóõàé ãýðýýã õýðõýí áàòàëãààæóóëàõ âý? Ñîíèíû íèéòëýëýýñ: Çàõ õÿçãààðûí íóòàã äýâñãýðèéã ãàäààäûíõàíä îëîí æèëýýð ò ðýýñë ëáýë àøèãòàé. Äàðàà íü ýðã ëýýä ë àâ èõíà. Áàðüñàí õîò, áàðèëãà áàéãóóëàìæàà í ëãýýä àâààä ÿâàõ áèø. Õîíêîíã øèã áîëîõ áèø? 1. Èéì àñóóäëûã õóóëèàð çºâøººðäºã? 2. Õóóëèíä ÿìàð çîõèöóóëàëò áàéäàã âý? Ìýäýýëýë: Ãîâèéí æèìñ. Ãîâüä æèìñ òàðüäàã òóõàé ÿðèõàä ãàéõäàã áàéñàí å ºíãºð ýý. ªíººäºð ãîâèéíõîí õ íñíèé íàðèéí íîãîî áàéòóãàé àöàðãàíà, àâãà õ ðòýë òàðèàëæ áàéíà. Ãàçðûí ð øèìèéã õ ðòýõèéí æèøýýã áàéãàëèéí á õ íºõö뺺ð õàíãàãäñàí õàíãàéíõàíä ç ëäýã. ªìíºãîâèéí Áóëãàí ñóìûíõàí òàðèàëàí, àæèëñàã àðä ò ìýí. Òýä ÓÁ õîòûí óëààí ëîîëèéí õýðýãöýýíèé äºðºâíèé íýãèéã õàíãàäàã. Îäîî òýä óëààí ëîîëü áîëîâñðóóëàí òîìàò éëäâýðëýõ éëäâýð îðîí íóòàãòàà áàéãóóëàõààð àæèëëàæ áàéíà.

74 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº 4. Áýë ýýðèéí ãàçàð ð ä í Ýíý á ëãèéã ñóäàëñíààð òà äàðààõü àäâàðûã ýçýìøèíý: 1. ìàë èä ºâºë溺íèé ãàçàð, áýë ýýðèéí ãàçðûã ºì èëæ, ýñõ ë ýçýìøèæ áîëîõ ýñýõ òàëààð òàéëáàðëàõ; 2. ìàë èä ãàçàð õóâü ëàëä õàìðàãäàõ áîëîìæîî àøèãëàõ; 3. áýë ýýðèéí ãàçàð, õóâü èëæ àâñàí ãàçðûí õóðààìæ, òàòâàðûã 4. õàðüöóóëàí òîîöîæ, éë àæèëëàãààíäàà õýðýãëýõ Áýë ýýðèéí ãàçðûí ýðõ ç éí õàðèëöàà Áýë ýýð ãýæ ìàë, àìüòàí áýë ýýõ çîðèóëàëòòàé áàéãàëèéí áîëîí òàðèìàë óðãàìëûí íºìðºã á õèé õºäºº àæ àõóéí ãàçðûã õýëíý. Ñóì, ä ðãèéí èðãýäèéí Һ뺺ëºã äèéí Õóðàë ãàçàð çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºëºâëºãººíä ºâºë溺, õàâàðæàà, çóñëàí, íàìàðæàà, îòðûí íººö íóòàã ãýñýí åðºíõèé õóâààðèéã òóñãàæ áàòàëíà. Áýë ýýðèéí áîëîí ñóóðèí ìàë ìàëëàãààíû á ñ íóòãèéã Àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä ðãèéí èðãýäèéí

75 Һ뺺ëºã äèéí Õóðëààñ òîãòîîæ áîëíî Ãàçðûí ýðõ ç é Ýð èìæñýí ñóóðèí ìàë àæ àõóé ýðõëýõ áîëîí òýæýýâýð àìüòíûã ºñãºí ðæ ëýõ çîðèëãîîð õàøñàí áýë ýýðèéã èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà óëèðàë õàðãàëçàõã é ãýðýýãýýð àøèãëàæ áîëíî. Îéí ñàí á õèé ãàçðûã áýë ýýðò àøèãëàæ áîëíî. Àéìàã äóíäûí îòðûí áýë ýýð íü óëñûí òóñãàé õýðýãöýýíèé ãàçàðò õàìààðíà. Ò íèé áàéðøèë, çààãèéã îðîí íóòãèéí óäèðäëàãûí õ ñýëòèéã õàðãàëçàí Çàñãèéí ãàçàð òîãòîîíî. Ñóì äóíäûí îòðûí íººö íóòàã, çààãèéã àéìãèéí èðãýäèéí Һ뺺ëºã äèéí Õóðàë òîãòîîíî. Áýë ýýð, áýë ýýð äýõ óñò öýã, õóæèð ìàðàà á õèé ãàçðûã íèéòýýð àøèãëàíà. Çóñëàí, íàìàðæàà, îòðûí áýë ýýðèéã áàã, õîò àéëààð õóâààðèëæ íèéòýýð àøèãëàíà. ªâºë溺, õàâàðæààíû áýë ýýðèéã òàëõëàãäàõààñ õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ çîðèëãîîð Çàñàã äàðãàòàé áàéãóóëñàí ãýðýýíèé äàãóó ìàë èä õýñýã á ëãýýð àøèãëàæ áîëíî. Áýë ýýð àøèãëàëòààð ãàðñàí ìàðãààíûã áàãèéí èðãýäèéí Íèéòèéí õóðëààð çîõèöóóëíà. Ýñ òîõèðîëöâîë ñóìûí Çàñàã äàðãà øèéäíý. Èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà ñóì ä ðãèéí Çàñàã äàðãàòàé òîõèðîëöîí áýë ýýðèéí çîõèõ óðãàöòàé õýñãèéã õàäëàíãèéí òàëáàé áîëãîí àøèãëàæ áîëíî.

76 Èðãýäèéí ýðõ ç éí õºòº Õàäëàíãèéí òàëáàéã óñàëãààòàé áîëãîõ, õàìãààëàõ, áîðäîõ, îéí çóðâàñ òàðèõ çýðãýý𠺺ðèéí õ õºðºí㺺ð ñàéæðóóëàëò õèéæ, óðãàöûã íü òîãòâîðòîé äýýøë ëñýí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä óã òàëáàéã íü ýçýìø ëæ áîëíî Ñóìûí òºâä ìàë èä ãàçàð àâ áîëîõ ýðõòýé ýñýõ Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì ë ëýõ òóõàé õóóëü áîëîí ýíý õóóëèéã äàãàæ ìºðäºõ æóðìûí òóõàé õóóëèéí äàãóó ãàçàð õóâü ëàëûã õýðõýí ÿâóóëàõ, èðãýíä ãàçàð ºì ë ëýõ òàëààð ºìíºõ á ëýãò òîäîðõîé çñýí áèëýý. Äàðààõü áàéäëààð ìàë èä ãàçàð ºì èëæ àâàõ áîëîìæòîé. Òóñ óëñûí èðãýíä ãýð á ëèéí õýðýãöýýíä íü çîðèóëàí íýã óäàà íýã é õóâü ëàõ ãàçðûã íèéñëýëèéí îðøèí ñóóã ìàë èí íèéñëýëä áîëîí àëü àéìàã, ñóìûí òºâä, áóñàä ãàçàðò îðøèí ñóóã ìàë èí íèéñëýëýýñ áóñàä àëü àéìàã, ñóìûí òºâä ºì ëºí àâàõ ýðõòýé. íýã é íýã óäàà õóâü ëàõààñ áóñàä òîõèîëäîëä ãàçàð òàðèàëàíãèéí áîëîí àæ àõóéí çîðèóëàëòààð ìàë èä íèéñëýë áîëîí àëü àéìàã, ñóìûí íóòàãò ãàçðûã õóäàëäàí àâàõ, äóóäëàãà õóäàëäààãààð àâàõ, áýëýãëýõ, àðèëæèõ, ºâëºõ çýðýã á ðýí ýðõòýé

77 Ãàçðûí ýðõ ç é Òýãýõëýýð ìàë äûí ãàçàð õóâü ëàõ áîëîí áóñàä õýëáýðýýð ºì ëºí àâàõ ýðõ íü ºðãºí õ ðýýòýé áºãººä áóñàä èðãýäèéí àäèë áàéãààã òà õàðæ áàéíà. Õàðèí ìàë èä ºâºë溺, õàâàðæààíû äîîðõ ãàçðûã ºì ëºõ áîëîìæã é áîëîâ ò íèéã ýçýìøèõ, õîò àéëààð äóíäàà õàìòðàí ýçýìøèõ ýðõòýé. Ýíýõ ýçýìøèë íü ãàçàð ýçýìøèõ åðºíõèé ýðõèéí õ ðýýíä ýõíèé óäàà æèë, öààøèä 40 æèë õ ðòýë õóãàöààãààð äàõèí äàõèí ñóíãàãäàõ áóþó ºâ çàëãàìæëàãäàõ áîëîìæòîé. Áýë ýýðèéí ãàçðûã ºì ë ëæ áîëîõã é