I Tr i và ThÀn TØ các th i-çåi xa xüa nhãt cûa lîch-sº loài ngü i, tuòng nhü thuy t thàn linh và phi m thàn là nh»ng tínngü«ng ÇÀu tiên cûa ngü i tišn sº. V i h, th -gi i ÇÜ c bao trùm bªi sùc-månh vô hình, không rõ nguòn góc, bí hi m và Çáng s. Trong các th i-çåi này, các vî thàn linh không có tên. Qua các th i-çåi vš sau, các vî thàn có tên làn lü t thay th các vî thàn vô danh. Con ngü i cho r ng các hiœn-tü ng thiên-nhiên nhü bão, løt, hån hán, Ç ng ÇÃt, nhæt th c, nguyœt th c, núi lºa và nh»ng thành quä th ng træn hay båi træn, mùa màng thãt bát hay b i thu là phän-ùng tình-cäm cûa các vî thàn. ñó là s nhân-cáchhóa nh»ng hiœn-tü ng và nh»ng bí Än thiên nhiên. Các vî thàn là nh»ng ÇÃng siêu nhiên có quyšn-l c trên con ngü i. NgÜ i Hy Låp có các vî thàn nhü: Zeus (vua cûa các vî thàn), Déméter (thàn Nông nghiœp), Poséidon (thàn Bi n), Arès (thàn Chi n tranh), Artémis (thàn RØng), Aphrodite (thàn Tình Ái), Athéna 13
(thàn Lš Trí), Hermès (thàn Du lîch và ThÜÖng måi), Hécate (thàn Phù thûy), Asclépios (thàn Y h c), v.v.. Các vî thàn La Mã ÇÒng hóa v i các vî thàn Hy Låp: Jupiter (tên La-tinh cûa thàn Zeus, Hy Låp), Vénus (thàn Arphrodite, Hy Låp), Cérès (thàn Déméter, Hy Låp), Neptune (thàn Poséidon, Hy Låp), Minerve (thàn Athéna, Hy låp), Mars (thàn Arès, Hy Låp), Mercure (thàn Hermès, Hy Låp), Esculape (thàn Asclépios, Hy Låp), v.v.. Ai CÆp xüa th rãt nhišu thàn linh: Ré (thàn M t Tr i), Thot (thàn Trí thùc, Ch» Vi t và Ma ThuÆt), Klépri (thàn M t Tr i bu i sáng), Horakhty (thàn M t Tr i gi»a ngày), Atoum (thàn M t Tr i bu i chišu), Anubis (thàn cûa ngü i quá có), Hathor (n» thàn Tình Ái), v.v. ƒn ñ giáo có ba müöi ba ngàn, ba træm, ba müöi ba (33.333) vî thàn. Ba vî thàn quan-tr ng nhãt là Brahma (ñãng Sáng tåo), Vishnu (thàn Bäo thû) và Shiva (thàn Phá hoåi). Ba vî thàn này là s c thái cûa Brahman (linh-hòn vû-trø). Các dân-t c Á ñông có nhišu vî thàn hung d» nhü Thiên Lôi, CuÒng Phong, Hà Bá, nhüng cûng có nhišu vî thàn hišn lành nhü thàn B p (Táo Quân), thàn Tài, thàn ñãt (Th ñîa), thàn Nông, thàn Thành Hoàng. 14
V i s ti n b cûa nšn væn-minh nhân-loåi, con ngü i b t ÇÀu bâng khuâng t hõi: Con ngü i tø Çâu Ç n? Cái gì së Ç n sau khi ch t? ñâu là nguòn góc cûa vû-trø? ñ n Çâu là gi i-hån cûa vû-trø? TØ ÇÃy näy sinh ra š-niœm vš Tr i: Tr i là m t vî thàn linh tói-cao có toàn næng sáng tåo, toàn quyšn caiquäng vû-trø và con ngü i. Không bi t Tr i tø Çâu Ç n, nhüng Tr i tåo-sinh vû-tru, tåo-sinh các vî sao, m t træng, m t tr i; Tr i tåo-sinh con ngü i và muôn væt, muôn loài. Các tôn giáo Ç c thàn ÇÜ c hình thành tø ÇÃy. Do Thái giáo, Thiên Chúa giáo (gòm có Chánh ThÓng giáo, Thiên Chúa giáo La Mã, Tin Lành, Anh giáo), HÒi giáo là nh»ng tôn giáo Ç c thàn. Các tôn giáo này cho r ng só phæn con ngü i tùy thu c vào Chúa Tr i, m t Chúa Tr i duy nhãt (ThÜ ng ñ ) mà con ngü i phäi tuyœt-çói tin-tüªng và sùng-bái. * 15
Do Thái Giáo Vào khoäng -2000 næm, ª vùng LÜ«ng Hà (Mésopotamie), n m gi»a hai con sông Euphrate và Tigre, sinh sóng nhišu dân-t c thu c giòng Sémite, trong Çó có dân-t c Hébreux. Vào khoäng th -k thù -XIX, m t b -låc cûa dânt c Hébreux, do Abraham lãnh-çåo sáng læp m t tôngiáo m i và di-cü Ç n Canaan (tên cû cûa Palestine ngày nay). Tåi Çây b -låc Hébreux bî nån Çói, con cháu cûa Abraham phäi di-cü qua Ai CÆp là xù có nhišu lúa mì. Ÿ Ai CÆp h bî nô-lœ-hóa và sóng trong tình-trång này bón træm næm, tø næm -1600 Ç n næm -1200. TØ th -k này qua th -k khác, dân-t c Hébreux k cho nhau nghe chuyœn vš các t c-trüªng, b t ÇÀu tø Abraham qua các Ç i Isaac, Jacob. TØ Çó hình thành qua th i-gian lòng tin vào m t ThÜ ng Ç duy-nhãt (Chúa Tr i). Vào khoäng næm -1250, m t ngü i Hébreux thu c b låc Levi tên là Moïse giäi-thoát dân-t c Hébreux khõi ách nô-lœ. Moïse ÇÜa dân-t c cûa ông di-cü trª vš ÇÃt t là xù Canaan. Cu c di-cü này kéo dài bón chøc næm bæng qua sa-måc Sinaï. Moïse là ngü i sáng-læp thæt s tôn-giáo cûa ngü i Hébreux. Ông ta Çã cho h m t Çåo-lš cæn-cù trên thuy 16
t Ç c thàn, ÇÒng-th i ÇŠ ra tín-ngü«ng cûa Çåo Hébreu. ñåo Hébreu là hình-thùc ÇÀu tiên cûa Do Thái giáo. Tín ngü«ng cæn-bän cûa Do Thái giáo gòm có lòng tin tuyœt-çói vào ThÜ ng ñ, vî thàn duy-nhãt sáng-tåo vû-trø và mü i ÇiŠu ræn mà ThÜ ng Ç truyšn Çåt cho Moïse trên núi Sinaï. MÜ i ÇiŠu ræn cûa ThÜ ng Ç là: 1) NgÜ i tôn th ThÜ ng ñ duy nhãt và ngü i yêu thüöng Ngài hön cä. 2) NgÜ i Ç c tên ThÜ ng ñ v i lòng kính tr ng. 3) NgÜ i làm thánh lí ngày cûa Chúa. 4) NgÜ i tôn kính cha và më. 5) NgÜ i không ÇÜ c gi t. 6) NgÜ i không ÇÜ c làm ÇiŠu ÇÒi båi. 7) NgÜ i không tr m c p. 8) NgÜ i không nói láo. 9) NgÜ i không tà dâm. 10) NgÜ i không thèm muón tài sän cûa ngü i khác. TØ nh»ng th k ÇÀu tiên (düöng lîch), ngü i Do Thái phân-tán Çi kh p hoàn càu. Lúc ÇÀu Ç n b bi n ñîa Trung Hãi, ròi qua các nü c ñùc, Anh và các nü c ñông Âu. Ÿ Çâu ngü i Do Thái cûng bî ngü c Çãi, trøc xuãt, gi t chóc. Phong trào chóng Do Thái ª nü c Nga bu c h di-cü sang Hoa Kÿ và Nam MÏ. Sau khi bî ñùc QuÓc Xå tàn sát, h trª låi ÇÃt t tiên là xù Canaan xüa. 17
Tåi Çây, vào ngày 14 tháng 5 næm 1948 quóc gia Israël (nü c Do Thái) ÇÜ c thành læp. Thiên Chúa giáo 18
Vào næm -4 (ho c -5?) ª Galilée, thî-trãn nhõ Bethléem cûa xù Judée, m t em bé trai Do Thái ra Ç i. Bé trai này tên là Jésus. Jésus sóng trong m t gia-çình Çông con, v i cha là ông Joseph làm nghš th m c và më là bà Marie. Vào khoäng ba müöi tu i, Jésus b t ÇÀu truyšn Çåo. Ông ta chính là Chúa Jésus. Chúa Jésus nhân danh là con cûa ThÜ ng ñ, ngài không chãp-nhæn nh»ng giäi-thích c -truyšn cûa Kinh Thánh Do Thái giáo. Ngài Jésus ÇŠ xuãt m t tôn-chi tói cao là lòng thüöng yêu ThÜ ng ñ. Sau hai næm truyšn giáo, vào khoäng lí Pâque næm 28 (ho c 29?) ngài bî tòa án La Mã k t án tº hình. Lúc bãy gi Ponce Pilat là viên quan La Mã cai-trî xù Judée. Cái ch t cûa Ngài trên thæp t giá, nh»ng nhøc hình và Çau Ç n mà Ngài phäi chîu Ç ng gây nên s xúc-ç ng và lòng m n m ; tø Çó phát-sinh ra m t tôn-giáo l n: Thiên Chúa giáo. Chúa Jésus không vi t m t cuón sách nào cä. Thánh kinh (la bible, kinh C u Ð c) cûa Do Thái giáo ÇÜ c tân tín-çò giäi-thích theo tinh thàn m i. H thøa nhæn Jésus là con cûa ThÜ ng ñ. TØ Çó các tân tín-çò cho ra m t Kinh Thánh khác ÇÜ c g i là Tân Ð c. 19
Tân Öc gòm có bón b : - Kinh Phúc Âm (Evangiles), - Tông ÇÒ LiŒt truyœn (Les Actes des Apôtres), - Sách ThÜ cûa các Tông ÇÒ (les Epîtres), - Sách Khäi huyšn (l'apocalypse). 1) Kinh Phúc Âm ghi låi cu c Ç i và nh»ng l i thuy t giäng cûa chúa Jésus. Kinh Phúc Âm gòm có bón cuón ÇÜ c hoàn tãt sau khi chúa Jésus Çã qua Ç i khá lâu. Tác giä cûa bón cuón này là thánh Marc (khoãng næm 65), thánh Matthieu (khoãng 70-80), thánh Luc (khoãng 80-85) và thánh Jean (khoãng 110). 2) Tông ÇÒ LiŒt truyœn k låi nh»ng bu i giäng Çåo ÇÀu tiên cûa các Tông ÇÒ và ghi låi lói sinh-hoåt cûa Giáo h i nguyên thûy. 3) Sách ThÜ cûa các Tông ÇÒ gòm có 14 thü cûa thánh Paul và 7 thü g i là "ThÜ công giáo " cûa các thánh Jacques, Pierre, Jean và Jude. 4) Sách Khäi huyšn ( thàn khäi cûa chúa Jésus). CuÓn sách này ÇÜ c cho là cûa thánh Jean vi t. Trong suót th i-kÿ phát triín và bành trü ng, nhišu bãt ÇÒng š-ki n xäy ra, Thiên Chúa giáo bî phân tán ra làm bón giáo-phái : - Chính ThÓng giáo (L'orthodoxie) 20
- Thiên Chúa giáo La Mã (Le catholicisme: Công giáo) - Tin Lành (Le protestantisme) - Anh giáo (L'anglicanisme). * Nh»ng c ng ÇÒng Thiên Chúa giáo ÇÀu tiên là các nhóm dân cûa m i ÇÎa-phÜÖng tø-h p låi Ç cùng càunguyœn b ng ngôn-ng» cûa h. Do Çó ra Ç i nh»ng Giáo h i ÇÎa-phÜÖng. ñây là nh»ng Giáo h i cûa tình thüöng thiêng liêng. ñ n th -k XI, giám møc thành Rome (La Mã) quy t-çînh thay Ç i ÇÎa-vi Üu Ç ng cûa tình thüöng thành m t quyšn-l c pháp-lš tói cao áp Ç t cho tãt cä các c ng-çòng Thiên Chúa giáo toàn th -gi i. Các Giáo h i phüöng Tây chîu theo mœnh-lœnh cûa giám møc La Mã t g i Giáo h i cûa mình là Công giáo, có nghïa là tôn-giao chung cho tãt cä m i ngü i. Các Giáo h i phüöng ñông phän-çói quyšn-l c cûa Giáo h i Thiên Chúa giáo La Mã; h t cho mình là Chính ThÓng giáo. Vào næm 1054, c ng ÇÒng Thiên Chúa giáo bî rån nùt. S chia rë này còn tòn tåi Ç n ngày nay. Thiên Chúa giáo La Mã (Công giáo) và Chính ThÓng giáo trª thành hai th c-th riêng biœt. 21
Thiên Chúa giáo La Mã sáng læp trên cæn-bän chûquyšn tuyœt-çói cûa Giáo Hoàng trên giáo h i. Giáo Hoàng là vî giám møc tói cao, ngü i thøa k thánh tông ÇÒ Pierre, n m quyšn-l c do š muón cûa Chúa Tr i. * Trong quá trình lîch-sº, Thiên Chúa giáo La Mã g p nhišu trª ngåi. TrÜ c h t là s chóng ÇÓi cûa nh»ng ngü i không theo Thiên Chúa giáo; vš sau trong chính Giáo h i cûng có nhišu ngü i ly-khai vì m t só chùc-s c trong Giáo h i ham quyšn l c và tišn båc. TØ Çó näy sinh ra phong-trào phän-çói månh më Çòi cäi-cách. S chóng ÇÓi này ÇÜa Ç n hình thành Çåo Tin Lành. Phong-trào phän-kháng b t ÇÀu tø th -k thù XVI. Møc-Çích là Ç thanh-l c hàng ngû trong Giáo h i Thiên Chúa giáo La Mã vì Giáo h i Çã vi-phåm nh»ng ÇiŠu trong Phúc Âm. Phong-trào phän-kháng l n nhãt là phong-trào Martin Luther (1483-1546). Martin Luther là m t tu sï ngü i ñùc, dòng Augustin, giáo sü thàn h c ª Çåi h c Wittenberg. Nhân væt sáng tåo ra Anh giáo là vua Henri VIII (1491-1547). Ngài tuyên bó mình là "lãnh-tø duy nhãt và tói cao cûa Giáo H i Thiên Chúa giáo trên ÇÃt nü c Anh." 22
Chính ThÓng giáo, Thiên Chúa giáo La Mã (Công giáo), Tin Lành và Anh giáo là bón th c-th riêng biœt, cùng th Chúa Jésus, con cûa ThÜ ng-ñ (Chúa Tr i; Chúa Cha). 23
HÒi giáo HÒi giáo ra Ç i ª gi»a sa-måc cûa bán Çäo Arabie vào th -k VII. NgÜ i sáng læp ra HÒi giáo là Mahomet (Muhammad, Mohammad, Mohammed, Mouhammad, sách Pháp ghi là Mahomet). Lúc thi u th i, Mahomet träi qua m t cu c sóng khó khæn. VØa m i lên næm tu i, cha cûa Ngài là Abdallah tø tràn. Næm sau, më cûa Ngài là bà Amimah tø tràn. M t th i gian ng n sau, Ngài mãt ông n i. Ông chú Abou Talib Çem ngài vš nuôi. Vì hoàn cänh, Mahomet không ÇÜ c h c hành. Ngài không bi t Ç c, không bi t vi t, nhüng có tài thüöng-mãi. Ÿ La Mecque, Ngài t -chùc Çoàn thüöng-buôn cho quá-phø Khadijia. Næm 25 tu i, Ngài cü i bà này làm v. Bà Khadijia là v ÇÀu tiên cûa Ngài. Ngài có 11 v ; 2 bà ch t, Ngài sóng v i 9 bà. Theo truyšn thuy t cûa Çåo HÒi thì vào næm 610, có m t Çêm trong lúc Mahomet Çang thiu thiu s p ngû, thiên thàn Gabriel xuãt-hiœn và ra lœnh: "Hãy Çi truyšn giáo! TruyŠn giáo nhân danh ÇÃng Sáng Tåo Çã sáng tåo ra con ngü i tø m t cøc huy t. Hãy Çi truyšn giáo!" (Kinh Coran 96: 1-3). Næm 622, Mahomet và nh»ng ÇŒ tº ÇÀu tiên cûa Ngài d i Ç n ª vùng Médine, m t Óc Çäo cách La 24
Mecque 350 cây só. Ngày d i ch ª này Çánh dãu næm thù nhãt lîch sº HÒi giáo. Tín ÇÒ HÒi giáo hành lí m i ngày næm làn. Nh phüöng-pháp giáo døc này tín-çò trª thành nh»ng con ngü i sùng bái tuyœt ÇÓi, nhišu tín-çò s n sàng tº vì ñåo. S th phøng cûa ngü i HÒi giáo không có nh»ng nghi-thùc rü m rà nhü các tôn giáo khác, nhüng bu c tín ÇÒ phäi tin-tüªng tuyœt-çói và phäi làm theo næm nghïa-vø nhü sau: 1) Không có ThÜ ng Ç nào ngoài ÇÃng Allad và Mohamet là sù giä cûa Ngài (Tín ÇiŠu). 2) M i ngày càu nguyœn næm làn, lúc càu nguyœn phäi hü ng vš La Mecque. 3) Chay tînh trong tháng Ramadan. 4) BÓ thí (g i là thu tôn giáo): NgÜ i giàu Çóng góp tišn cûa Ç giúp Ç«ngÜ i nghèo. 5) Hành hüöng Ç n La Mecque ít nhãt m t làn trong Ç i ngü i. Sau khi ngài tiên tri Mahomet mãt, hai phe tín ÇÒ tranh dành quyšn thøa k vì ngài tiên tri Mahomet chüa kîp chì ÇÎnh ngü i thøa k. TØ Çó th -gi i HÒi giáo chia thành hai nhóm: nhóm Sunni và nhóm Chiit. Nhóm Sunni không chãp-nhæn cho ngü i trong gia-çình nhà tiên tri ÇÜ c thøa k ; nhóm Chiit thì Çòi ngü i thøa k ÇÃng tiên tri phäi là ngü i trong gia-çình 25
ngài. S chia rë gi»a hai phe vån còn tòn tåi Ç n ngày nay. * HÒi giáo phát tri n mau chóng. Tín ÇÒ tràng lan kh p th -gi i, nhišu nhãt là vùng Trung ñông, B c Phi, Trung Á, bán Çäo Mã Lai và Nam DÜÖng QuÀn ñäo (Indonésie). 26
Cái Çåo-ÇÙc tôn sùng tuyœt ÇÓi Các tôn-giáo Ç c thàn phát sinh ra cái Çåo-ÇÙc tôn sùng tuyœt ÇÓi. Tín-ÇÒ cûa các tôn-giáo Ç c thàn hoàn toàn tin tüªng r ng mình n m ch c chân-lš vïnh c»u. H tin r ng nh»ng ai không cùng Çåo v i mình là ngü i Çó Çi vào con ÇÜ ng làm låc ÇÜa Ç n s mãt linh-hòn. H không chãp nhæn quyšn t -do ch n l a tôn-giáo; theo h là s t -do cûa cái xãu. H tin r ng cái chân-lš mà mình Çang n m gi» là cái chân-lš Ç c nhãt; các chân-lš khác là giä tåo, là sai làm, là xãu xa. Phäi dùng m i phüöngtiœn, k cä vû-l c ÇÍ gi» v»ng cái chân-lš cûa mình. S khoan hòng trong trü ng-h p này ÇÓi v i h là m t ÇiŠu tœ-håi, là nhân nhü ng cho cái xãu, là th Ö t i l i trong viœc cùu r i linh-hòn kè khác. Cái Çåo-ÇÙc tôn sùng tuyœt-çói là nguyên-nhân näy sinh ra chi n-tranh tôn giáo. Chi n-tranh tôn giáo khác v i chi n-tranh quóc t bªi tính cách cuòng tín, mù quáng, chû quan ÇÜa Ç n hành-ç ng tàn båo, dã man. NgÜ i ta sát håi lån nhau, không phân biœt thü ng dân v i binh lính, trè em v i ngü i l n. Ngày nay chi n-tranh tôn giáo tišm Än vån còn tišm tàn, có th bùng phát bãt cù lúc nào, bãt cù ª Çâu vì 27
các tín-çò chüa thãm nhuàn tinh-thàn nhân ái, khoan dung. 28