Genesis 2:7, 18 24 chhiar la. Eng tiangin nge Pathian hi Evi leh Adama te siam a nih khân amah ngei a rawn inrawlh le? Hmâsâng Bible ram vêla chêngte thawnthu hrang hrang chuan mihringte hi pathianten hna hahthlâk tak an thawh \hin chhâwk zângkhâisaktu atâna an siam leh hnuhnawh mai mai niin an sawi tlângpui a. Hêng thawnthuten an sawi dân hi chu mihring hi Pathian âiawha khawvêl chunga rorêltu tûr anni tih Bible in a sawi nên hi chuan a inkalh tlat a ni. Mihringte siam a nih thu ah hian eng mah hnawhsaruma thil tih a awm lo hrim hrim a. Mihring siam a nih thu inziahna châng hian mihring siam a nih kha thil siam chanchinin a vâwrtâwp a thlenna niin a sawi zâwk a, chu ringawt pawh chuan milem be mite thawnthu leh Bible in a sawi dân inan lohzia a tilang chiang hle a ni. Chutiang chuan, Genesis bu hian hmâsâng mite thawnthu sawi dik lo lâite kha a rawn hnialin a dik zâwk a rawn sawi tihna a nih chu. A hrim hrimin, Mosia hian milem be mite rin dân nêna inkalh \awngkam leh ngaih dân eng eng emaw a hmang nual a. Bible in mihringte lo awm \an dân a sawi te, thil siam a niha Pathian hnathawh leh thiltum te chu a tîmna nei hauh lovin a târ lang hmiah hmiah mai a ni. Kum sâng eng emaw ti kal ta kha chuan Bible-in thil siam chanchin a sawi dân hi mite rin dân tlânglâwn laka danglam bîk tak a ni \hîn a. Tûn lâi hunah pawh hian, mi tam zâwkte pawm theih loh a la tho mai. Eng vâng nge hei hi thil mak vak a nih hran loh le? NILÂINI May 27 Thil siam leh hun Genesis 5 leh Genesis 11 chhiar la. Eng tiangin nge Bible hian mihringte chanchin hi Adama a\anga Nova thleng leh Nova a\anga Abrahama thlengin a chhui chhoh? PATHIAN LEHKHA THU HRILH FIAH DÂN TÛR 113
Bible a kan hmuh thlahtu bul hming ziah chhuahnate hian danglamna bîk tak pakhat a nei a, chu chu kum chhûtna atâna hman nghâl theih a nihna hi a ni. Chuvângin, mithiam \henkhat chuan hêng thlahthu hming ziah chhuahnate hi chronogenealogies (khraw-naw-ze-nia-law-zis) tiin an sawi \hîn rêng a, a awmzia chu hêng thlahtu hming ziah chhuahna hian mihring hming mai bâkah eng tik kuma piang nge a ni tih pawh min hrilh nghâl tihna a ni. Entîrna pakhat lo sawi ila: Mi pakhat chuan kum eng emaw tia upa a nih hnu ah fa a nei a, tichuan pa a lo ni ta a. Chu pa chuan fa pakhat a neih a\anga kum eng emaw ti hnu ah chuan fapa dangte leh fanu dangte a nei leh ta a. Genesis 5 hian \awngkam dang belh leh a nei a, chu chu, Chu pa dam chhûng zawng zawng chu kum eng emaw zât a ni a, tichuan a lo thi ta a tih ang chi hi. Hetianga mihring hming leh an kum zât a sawi kawp \hinna lamah hian chhuan eng emaw zât chu hmaih \hen emaw, belh emaw a awm ngei ang tih kan lo ringhlel a ni mai thei e. Mahse, Genesis 5 ah leh Genesis 11 ah te hian Adama thlahte leh Sema leh Tera thlahte hming ziah tlarna kan hmu a, chûngtea a inziah dân chu 1 Chronicles 1:18 27 hian a dik tih rawn nemnghetin tute hming mah ziah hmaih a awm lo va, tute hming mah belh chhah a ni hek lo tih kan hre ta. Chutiang chuan Bible hi amah leh amah a rawn inhrihfiah nghâl zêl mai a ni. Kum 2,000 chhûng dâwn lâi chu Juda mi thiamte leh Kristian mi thiamte pawhin Genesis 5 leh 11 hi khawvêl leh mihringte chanchin ziahna rintlâk niin an lo ngâi tawh \hîn a. Tin, hêng bung pahnihte hi tuilêt thlen kum leh lei upat lam (Genesis 1 leh 2 a târ lan anga ni sarih chhûnga siam zawh a nih a\anga chhiar \anin) chhûtna atân an lo hmang ngar ngar tawh bawk \hîn a ni. Mahse, tûn hnâi kum sawm eng emaw ti vêl a\ang khân Genesis 5 leh 11 te hi thil hlui eng eng emaw an laih chhuah an zirna a\ang leh khawvêl chanchin kal tawh an zirna a\anga tehin hrilh fiah dân thar vawrh chhuah tum an awm deuh reng a. Chûng an thil sawite avâng chuan Bible in a lo sawite hi a rintlâk chiah em tih zawhna a lo pian phah ta bawk. 114 PUITLING ZIRLAI 2020-2
Mahse, Pathianin hun a sawi dân leh a inlûmleh chhoh dân, a kal chhoh zêl dân hi hre thiam tûr chuan Genesis 5 leh 11 hi thil thleng tak tak leh Pathian thutak puan chhuahna niin, Adama leh mihring dang zawng zawngte thlun zawmtu, eng tik lâi hun emawa khawi lâi hmunah emaw Pathian leh mihring thlun zawmtu a ni tih kan pawm ngei a ngâi a. Genesis 5 leh 11:10 26 hian Pathian mite chu Pathianin ni ruk chhûnga a thil siam ropui ber mihring nên a thlun zawm a ni. Gerhard F. Hasel, The Meaning of the Chronogenealogies of Genesis 5 and 11, Origins 7/2 (1980), p. 69. Genesis 5 leh 11 thute hi chhan \ha leh pawimawh tak a awm avânga ziah chu ni tho mah se, Paula khân 1 Timothea 1:4-ah leh 3:9-ahte hian hêng thute kan sawi nîkhuaa kan hriat reng tûr thil pawimawh tak pakhat a sawi a, chu chu eng nge ni? NINGÂNÎ May 28 Bible-in thil siam thu a sawi dân Hêng Bible chângte hi chhiar la, a ziaktuten Genesis 1 11 thu a an sawi chhâwn dân ziak chhuak ang che: Matthaia 19:4, 5 Marka 10:6 9 Luka 11:50, 51 Johana 1:1 3 Tirhkohte 14:15 Rome 1:20 2 Korin 4:6 Efesi 3:9 1 Timothea 2:12 15 Jakoba 3:9 1 Petera 3:20 Juda 11, 14 PATHIAN LEHKHA THU HRILH FIAH DÂN TÛR 115
Thupuan 2:7; Thupuan 3:14; Thupuan 22:2, 3 Isua leh Thuthlung Thar lehkhabu ziaktu zawng zawng hian Genesis 1 11 hi a tak taka thil thleng chanchin inziahna rintlâk niin an ngâi vek tih hi lo hre phawt ila. Isua khân Mosia thuziakte hi a sawi chhâwn \hin bâkah, mihring chu hmeichhiaah leh mipaa siam an nih thu pawh a sawi bawk (Mat. 19:4). Paula pawh khân a lehkhathawn hrang hranga a thil sawi dikzia nemngheh nân thil siam chanchin Genesis a kan hmuh hi a hmang fo va. Atheni khawpuia mi fing rualte hnênah pawh khân, Pathian, khawvêl leh a chhûnga thil awm zawng zawngte siamtu chu lei leh vân LALPA a nih avângin kuta sak tempul ahte hian a chêng lo ve tiin a sawi a nih kha (Tirh. 17:24, NASB). Chutiang chuan, Thuthlung Thar lehkhabu ziaktute khân he thil thleng tak tak pawimawhna hi tûn lâi huna Bible chhiartuten kan hriat theih nân Genesis hi a thil sawi innghahna ber pakhatah an hmang a ni. Rome 5 hi han chhiar ila, a ziaktu Paula hian vawi sâwm leh pahnih chuang mah Adama leh Isua a sawi zawm tih kan hmu ang (Rome 5:12, 14 19 hi en teh). A awmzia chu, Adama kha a tak taka khawvêla lo awm tawh \hîn niin a ngâi tihna a ni a. A ngaih dân ang hi a ngial a ngana Genesis thu kan la a nih loh chuan evolution theory in mihring \obul a sawi dân hian kan luahlantîr lawp mai dâwn a ni. Thuthlung Thar lehkhabu ziaktute hian Thlarau Thianghlim uapna hnuaiah leh amah Isua kaihhruainain thil siam thawnthu hi khawvêl chanchin ziahna rintlâkah an ngâi a nih chuan, suala tlu tawh, thil ti sual pheng phung \hîn mihringte sawi dân rinchhan zâwka an ngaih dân lo \âwmpui loh ve ngawt chu a âtthlâk viau lo ng maw? ZIRTÂWPNI May 29 Zir Belhna: Bible hi mihringten chanchin ziahna lehkhabu an neih zîngah chuan a kimchang berin a bengvârthlâk ber bawk. Chatuan 116 PUITLING ZIRLAI 2020-2
thutak tuikhur a\anga lo luang chhuak niin Pathian kut chuan kum tam tak kal ta a\ang khân a thianghlimna a la vawnghim zêl a.... He lehkhabu ah chauh hian mihringte ngaih dân nghet neih sa leh chapona ten a tihbawlhhlawh ve loh mihring chanchin ziahna rintlâk chu kan hmu a ni. Ellen G. White, Testimonies for the Church, vol. 5, p. 25. Bible in khawvêl chanchin a ziah dân hi kan râwn lo a nih chuan leilung chanchin zirna hian kawngro a su thei thei lo tih hmuhtîr ka ni a. Lei hnuai a\anga an laih chhuah ruhro upa tak takte hian tûn lâi huna awm tawh lo thil eng eng emaw hmân lâi khân a lo awm \hîn ngei a ni tih chu a tichiang a. Mahse, chûngte awm lâi hun leh, eng tianga rei nge leiah hian an lo awm hlawm tih chu Bible in khawvêl chanchin a sawina êng a\ang chauha hriat thiam theih a ni thung. Bible in khawvêl chanchin a sawi dân bâk han suangtuah vêl hi Pathian Lehkha Thu thianghlima kan hmuh thu dikte nêna inkalh a nih lêm lo chuan thil sual a ni hran lo thei a. Mahse, mihringte hian Pathian Thu in khawvêl leh a chhûnga thil awmte siam a nih dân a sawi hi a thlauhthlâ a, leilung awm dân nia an hriatte hmanga Pathian thil siamte hi sawi fiah an tum a nih chuan tuifinriat zau taka kalna tûr lam pawh hre lo lawnglêng kawng bo ang an ni ang. Eng tiang chiahin nge Pathian hian ni ruk chhûng lekin a thil siam hna chu a thawh zawh mai theih le tih chungchâng hi tu hnênah mah a puang chhuak lo va. Eng tianga lo awm nge a nih tih hi hriat chhuah zawh rual loh a ni ang chiahin a thil siam dân dik tak pawh hi keini tân hriat phâk a ni lo. Ellen G. White, Spiritual Gifts, book 3, p. 93. Sawi Ho Tûrte: Science mite thil sawi fiah dân kuta khawih theih, benga a rî hriat theih, mita hmuh theih leh fiaha fiah nawn leh theih hi inhnialna tichhuak thei tak takte a ni hlawm a, chuti si, enga ti nge mi tam tak hian science zirnain kum maktaduai emaw, tlûklehdingâwn emaw tam tak kal taa thil thleng nia a sawite îhê lova an pawm nghâl ngawt zêl mai le? PATHIAN LEHKHA THU HRILH FIAH DÂN TÛR 117
Tûn science zirna hi chuan leilunga thil thlengte hi Pathian emaw, thlarau khawvêla eng emaw rawn inrawlhna hmanga sawi fiah theih a ni lo niin a ngâi bur mai a (han ngaih mai chuan ni âwm tak rêng pawh a ni a). A awmzia chu, entîr nân, \am lo tla te hi dâwithiam tu-in emaw ram ânchhia a lawh avânga ngaih chi a ni lo tihna a ni. Amaherawhchu, Genesis bu-a thil siam chanchin hi chu chutiang huanga khung ve ngawt theih a nih lohna lâi a awm a. awngkam danga sawi chuan, Genesis bu-in a sawi hi chu leilung dâna thil thleng pângngâi ang hi a ni ve lo tihna a ni. Khawvêl leh a chhûnga thil awmte siam a nihna kawnga Pathian rawn inrawlhna awma i ring lo a nih chuan eng vângin nge hrilh fiahna dangte chu dik lo a nih theih tawh ang? INSIDE STORY MISONARI CHUAN, ENGATI NGE? TIIN A ZÂWT By Andrew McChesney, Adventist Mission LEIF HONGISTO chuan Lebanon ram khawpui Beirut a Middle East University president hnâ kum kuâ a thawh hnua Finland lam a pan leh tâk mai chhan a hre hauh lo mai a. Seventh day Adventist university te,mediterranean sik leh sa awm dân te, leh hummus chhang kan tharlâm takte chu a ngaina tlâng vêl vek mai a. Chû chauh ni lo vin, university tâna a thil ruâhman chu la tipuitling kim lovin a inhria a, hâwng tûra thutlûkna a siam ta mai chu mak a inti vê a ni. Ka thinlunga ka vei êm êm a\anga Pathianin min hruai pêng ta daih mai chu ka ngaihtuahnate pawh a buai lek lek a ni, tiin a sawi. Nasa taka \awng\ai leh rilru rit tak chungin, a nupui nên an suitcase leh thawmhnâwte a bâwma khung felin, Finland panin an thlâwk chhuak a. Ramthim rawngbâwltûte tih dân pângngai angin, an 118 PUITLING ZIRLAI 2020-2
rama an lo kîr leh chuan Leif pawh a hrisêlna endiktîr tûrin hospital ah a kal a. Endikna an han neih kuâl tâkah chuan, doctor chuan Leif a thisenah chuan PSA level tlêmin a sâng vê deuh tih a hmuhsak a. Chû chu prostrate cancer awm \an tihna pawh a ni thei. Doctor chuan, Hrisêl lohna eng emawte i nei \hîn rêng em? tiin a zâwt a. Leif a chuan lu thing chungin, Pathian zârah ka hrisêlna a \ha \hîn khawp mai, a ti a. Chuti chungin, doctor chuan test dang nei zui nghâl tûrin a hrilh a. A hnû thla eng emawtiah chuan, PSA dinhmun chu a sâng lehzual a, chuvângin doctor chuan hlauhthâwnpuiin, biopsy leh test dang la leh tûrin a ti a. Kâr lohah Leif a chu zaina room lamah dârkâr ngâ lai zaiin, bâwk gram 100 vêl tûr chu an paihsak ta a ni. Leif a chuan, Hrisêlna endik satliah deuh mai kan ni nâin, cancer thawk rang chi an hmu ta hlauh a. Enkawlna changkâng neih theihna hmun Finland rama Pathianin min hâwntîrna chhan pawh ka manthiam ta huai huai mai, tiin a lâwmthû a sawi a. Leif a chu kum 62 ni tawhin, ram thim rawngbâwlin a awm ta zêl a. A hrisêlna pawh a \hâ a, Finland Junior College rectorah a \ang a. Hê Finland chhim thlang lam, Piikkiö khuaa mi hi boarding niin naupang kum 6 a\anga 18 vêl zirlai 185 lai an awm a. Kum 1918 a din sikulah hian non Adventist tam tak lo lût tawh a. Finland ram hi sâkhaw tih bîk nei lo, mîten sâkhua an ngaihsak vak lohna hmun a ni a. A ram a chêng mihring maktaduaih 5.5 zîngah Adventist chu 4,800 vêl chauh an awm a ni. Kum 2018 a Finland rama a kîr leh chungchâng sawiin, Leifa chuan May thlâa Finland Junior College a graduation ceremony a zirlai graduate tharte hnêna a thusawi chu hetiang hi a ni: Hma lam nun in thlîr hian, eng tiang nge ni dâwn hmathlîr thui tak in nei ngêi ang. Mahse, a enga mah chu a lo thleng PATHIAN LEHKHA THU HRILH FIAH DÂN TÛR 119
famkim tak tak lo vang. Beisei loh zâwng takin thil a lo thleng thei. Mahse, Pathian hnêna in inhlan erawh chuan, rinnaa nun chu nun suangtuah lâwk âia hlimawm, \angkai leh pawimawh a ni zâwk \hîn a ni, tiin. Keimâ nun ngêi pawh hi chutiang chu a lo ni tawh a. Nî tin hian beisei lâwk loh thil thar hi kan tawng deuh reng a, ka lo suangtuah lâwk âia duhawm zâwk hi a ni zêl \hîn! Finland hi Trans European Division bung khat niin, tûn kuartar Thirteenth Sabbath Thawhlawm \henkhat hi an dawng dâwn a ni. ZIRLÂI 10 May 30 June 5, 2020 BIBLE HI KHAWVÊL CHANCHIN ZIAHNA BU A NI CHANGVAWN: Kei hi LALPA i Pathian, Aigupta ram a\anga hruai chhuaktu che ka ni (Exodsus 20:2 [Deuteronomi 5:6 pawh en la], NKJV). SABBATH CHAWHNÛ May 30 Chhiar Tûrte: 1 Samuela 17; Isaia 36:1 3; 37:14 38; Daniela 1; 5; Matthaia 26:57 67; Hebrai 11:1 40. BIBLE hi khawvêl chanchina lo piang a ni a. Bible in a sawi khawvêl leh mihringte chanchin hi ngîl taka kal chhovin, a bul rêt Pathianin khawvêla thil awm zawng zawngte a siam a\ang khân a in\an a, tichuan, a sawi tum bulpui ber, Isua lo kal leh huna lei thar a siam hunah khâr a ni ang. 120 PUITLING ZIRLAI 2020-2
Chutianga khawvêl chanchin ziahna lehkhabu a nih avâng chuan Pathian Lehkha Thu hi sakhaw dang lehkhabu thianghlimte âi chuan a danglam bîk hle rêng a. Bible chuan Pathian chu a taka awm, khawvêl chanchina amah ngei rawn che \hîn niin a sawi a; mahse, chutianga Pathian a awm ngeizia erawh chu finfiah a tum hran chuang lo thung. A tîrah khân Pathian chuan thu a sawi a, he leia nunna hi siam a lo ni ta mai a ni (Gen. 1:1 31). Abrahama chu Kaldai mite zîng ata a ko chhuak a. A mite chu Aigupta bâwih nihna ata a chhanchhuak bawk. Thu Sâwm Pêkte hi ama kutzung\ang ngei hmangin lungphêk pahnihah a ziak a (Exod. 31:18). A mite hnêna tlângâu tûrin zâwlneite a tîr a. Rorêlna a thlentîr fo bawk. A mite chu nung a, a dân leh chhandamna ruahman te chu hnam dangte hnênah pawh hril chhâwng ve tûrin a hrilh a. A tâwpah phei chuan khawvêlah hian a Fapa rawn tîrin, mihringte chanchin hi kumkhua atân a her danglam ta bâwih mai a nih hi. Tûn kârah hian Bible a târ lan khawvêl chanchina thil thleng pawimawh tak tak \henkhat kan thlîr ho dâwn a. Tin, Bible a chanchin kan hmuhte hi a dik a ni tih nemnghattu thil hlui an laih/ hmuh chhuah \henkhat pawh kan en tel bawk ang. SUNDAY May 31 Davida, Solomona leh lal rorêlna Davida leh Solomona te lal lâi kha Israel hnam chanchinah chuan hun rangkachak tia sawi \hin a ni. Mahse, anni kha mi \henkhatin an sawi anga a tak taka awm pawh ni lo lo ni ta se, eng tin nge ni ang? Tin, Jerusalem pawh mi \henkhat an sawi ang hian Bible in a sawi ang êm êma khawpui lian leh ropui ni lo lo ni ta bawk se, eng tin nge ni ang? Davida kha a tak taka awm lo ni ta ang se, Israel hnam khawpui Jerusalem pawh a taka awm lo a ni tihna a ni ang a (2 Sam. 5:6 10). Davida kha a taka awm lo ni ta ang se, a fapa Solomonan a sak tempul pawh kha a taka awm lo a ni tihna a ni ang (1 Lalte 8:17 20). Chutiang zêlin, Davida kha a taka awm lo ni ta ang se, Messia lo la lang tûr pawh a awm dâwn lo tihna PATHIAN LEHKHA THU HRILH FIAH DÂN TÛR 121
a ni bawk ang, a chhan pawh Messia chu Davida thlah a\anga lo piang tûr a ni tlat si a (Jer. 23:5, 6; Thup. 22:16). Israel hnam chanchin hi a zavâia ziah \hat leh vek a ngâi dâwn tihna a nih chu. Mahse, chu chanchin chu, Pathian Lehkha Thu a kan hmuh ang ngei hian Israel leh kohhran hnêna hna leh tih tûr danglam bîk tak petu a ni tih kan hria a ni. 1 Samuela 17 chhiar la. Eng tin nge Israel-te kha Pathianin hnehna pawimawh tak a chantîr? Hemi \uma hnehna an chan theih nân hian tu nge hmanrua-ah a hman? He hnehna hi khawi hmuna thleng nge ni? 1 Samuela 17:1 3 ah hian indona a thlenna hmun tak chu chiang taka sawi lan a ni tih i hria em? Tûna Khirbet Qeiyafa an tih tâk khu mual pâwng chunga awm niin 1 Samuela 17 a kan hmuh Israel sipaite \anhmun khuarna ngei kha a ni a. Tûn hnâi deuha (kum 2007) he lâi vêl an han lai khân Saula leh Davida te hun lâia an sak kulh nghet tak nei khawpui pakhat an hmu chhuak a. Hmân lâi Israel khawpui tam ber kha chuan kulh kawngka pakhat chauh an neih \hin avângin he lâi hmuna an laih chhuah khawpui hi chu Saaraim kha a ni ang tih a chiang a (1 Sam. 17:52), Saaraim tih awmzia chu kawngka pahnih tihna a ni. Chutiang a nih chuan, Bible in a sawi hmân lâi khawpui pakhat chu kan hmu chhuak ta tihna a ni a. Kum 2008 leh kum 2013 khân Hebrai \awnga thuziak upa ber ni hial âwma mi tam takin an rin thuziak pahnih hmuh chhuah a ni a. Kum 2013 a an hmuh chhuah zâwkah phei hi chuan Saula fapa pakhat, Esbaala (1 Chron. 9:39) hming ang pawh a chuang ve nghe nghe. Kum 1993 khân Tel Dan khawpui hmâr lam an laihna lamah Damaska khaw lal Hazaela thuziak pawimawh tak mai an hmu chhuak a, chutah chuan Israel lal leh Davida chhûngkaw zînga mi lal chu a hneh thu a inziak a. Chutiang chu Bible in Davida lalna a sawi dân pawh a ni a, hei hian Davida kha Bible 122 PUITLING ZIRLAI 2020-2
in a sawi anga taka lo awm tawh ngei a ni tih a rawn nemghet chiang ve leh hle bawk âwm e. Mi tuten emaw an sawi anga Davida kha a tak taka awm pawh ni lo lo ni ta ang se, chu chuan kan rinnaah hian eng nghawngte nge a neih ang? THAWH ANNI June 1 Isaia, Hezekia leh Senakeriba Isaia 36:1 3 leh Isaia 37:14 38 chhiar la. Hêngahte hian Assuria sipaiten Juda ram a beih thu kan hmu a. Chutiang kârah chuan eng tin nge Pathianin a mite a chhanchhuah le? B.C. 701 ah Assuria ram lal Senakeriba chuan Juda ram a rûn a, chumi chanchin chu Pathian Lehkha Thu ah hian kan hmu a. Amah Senakeriba ngei pawhin kawng tam takin a lo ziak ve bawk. Ninevi khawpui hluia an hmuh chhuaha thuziak pakhatah chuan, [Hezekia] khawpui, kulh pawh nghet tak tak nei sawmli leh paruk bâkah khaw tê deuh chhiar sên loh chu ka hual bet a, kan la ta vek a ni tiin chhuang takin a sawi nghe nghe. Ninevi khawpuia a lal inah pawh Judai ram khawpui pakhat Lakis a hneh lawmna a buatsaih a, lal in pindan pui ber bangah te chuan Lakis khawpui a hual lâi leh a beih lâi lem ziak a târ chêi chuai mai a ni an ti. Tûn hnâia Lakis khaw hmun hlui an han laih khân Senakeriban a hâl vak \uma thil kâng chhe bâng tam tak an hmu chhuak a. Jerusalem erawh mak tak maia zuah a ni hlauh thung. Chuvâng chuan, Senakeriba pawhin, Juda ram lal Hezekia chu ama khawpui ngeiah bâwm chhûnga khung sava angin a kâ ka chîptîr ti chauhin a sawi thei rêng a ni. Jerusalem a tihchhiat thu eng mah a sawi lo va, sal atâna mi a hruai thlâk thu pawh a sawi miah lo bawk. Jerusalem khawpui chu a hual ngei mai tak a; mahse, Bible chuan LALPA Vântirkoh a rawn inrawlh avângin ni khat chhûng chauh a hual hman niin a sawi. Hetiang hian Isaia khân Jerusalem PATHIAN LEHKHA THU HRILH FIAH DÂN TÛR 123
khawpui chu humhim a nih tûr thu a lo sawi lâwk rêng a: Chuvângin LALPA chuan Assuria lal chungchâng thu ah heti hian a ti, Ani chuan he khawpui hi a lo thleng lo vang a, hetah hian thal a kâp hek lo vang, phâw nên a kiangah a lo kal hek lo vang a, a beihna tûrin lei kulh a siam hek lo vang. A lo kalna kawngah, chumiah ngei chuan a kîr leh ang a, he khawpui hi a lo thleng lo vang, LALPAN a ti. Keimah avâng leh ka chhiahhlawh Davida avângin he khawpui hi chhanhim tûrin ka hum dâwn a ni tiin (Isaia 37:33 35). Thil ngaihnawm angreng tak mai chu, Assuria ram khawpui Ninevi ah khân Lakis khawpui lem chauh târ chhuah a ni kha a ni a. Jeruslem khawpui lem erawh lal in bangah hmuh tûr a awm ve lo. A awmzia chu, Senakeriban a uanpui theih awm chhun chu Lakis khawpui a lâk chiah kha a ni tihna a ni. Vân Pathian chuan Assuria mite pathiante âia a chungnun zâwkzia tilangin a mite a rawn chhanhim a. Chutiang chuan Pathian chu mihringte chanchinah hian a rawn inrawlh fo rêng a ni. Mak tak maia Israel mite chhanchhuaktu Pathian tho t<na i \awng\âina, i rin chhan leh i innghahna a ni tih hi eng tin nge i hriat reng theih ang? THAWHLEHNI June 2 Daniela, Nebukadnezzara leh Babulon Kum 2007, July thla khân University of Vienna a thawk mithiam pakhat chuan British Museum a hna (project) pakhat a thawh lâiin, Babulon lal Nebukadnezzara hun lâia mi lungphêka thu inziak pakhat a hmu chhuak a. Chu lungphêkah chuan Nebusarsekima tih hming a chuang a, chu chu Jeremia 39:3 a kan hmuh Babulon sawrkâr mi pawimawh tak pakhat hming a ni. Nebusarekima chu thil hlui zir miten Daniela leh Nebukadnezzara te hun lâia chêng lalte leh sawrkâr mi pawimawh tam takte hming an hriat chhuah tâk zînga pakhat a ni bawk. 124 PUITLING ZIRLAI 2020-2
Daniela 1 leh Daniela 5 chhiar la. Pathianin a chhiahhlawh leh a zâwlnei nia mi tam takte nun thlâk danglamtu ni tûra a kohna kha tihlawhtling tûrin eng tin nge Danielan thutlûkna a siam? Daniela khân ei in thu ah leh \awng\âi kawngah a rilru in Pathian lakah rinawm a tum ruh hle mai a (Dan. 1:8). Hêng a thil chîn \han \ha tak takte hi a naupan têt a\anga a lo chher tawh niin, a lo puitling hnu ah pawh chakna petu \ha tak a lo ni ta a ni. Chutianga chîn \han \ha a neih avâng chuan rilru fîm te, finna te leh thil awmzia hriat thiamna ril tak a nei a. A finzia leh thil awmzia a man chakzia chu Nebukadnezzar leh Belshazzara te pawh khân an hria a, chuvâng chuan dinhmun sâng tak tak chelh tûrin an ruat a. Amah avâng hian Lal Nebukadnezzara phei kha chu a piangthar ta hial rêng a nih kha (Dan. 4:34 37). Nebukadnezzara kha Nabopolassara fapa a ni a. Anni pafa hian khawpui ropui tak dinin, chu khawpui chu hmân lâi khawvêlah kha chuan han têr phâk tûr khawpui dang rêng an awm lo (Dan. 4:30). Babulon khawpui kha a lian hle mai a, tempul pawh 300 chuang zet awmin, lal in mâwi êm êm mai a ding luah bawk a, kulh thuah hnih, fit 12 a chhah leh fit 22 a chhahin an hung chhuak vek a ni. Khawpui kulh chuan kawngka lian tak tak pariat a nei a, chûng kawlhkate hming chu Babulon mite pathian hrang hrang hming châwia phuah a ni hlawm nghe nghe. A hmingthang ber chu Ishtar kawngka an ti a, he kawngka hi tlâi khaw hnu ah German miten lâi chhuakin Berlin khawpuia awm Pergamom Museum ah an dah ta a ni. Daniela 7:4 ah chuan Babulon lalram hi mupui thla nei sakeibaknei ang nia sawi a ni a. Ishtar kawngka rawn pawhtu kawngpui sîr tawn tawnah chuan sakeibaknei lem 120 chuang zet an târ a ni âwm e. Babulon awm \hinna mual an laihna lamah pawh sakeibaknei lian takin mi pakhat a \hâm lâi lim an hmu chhuak a, chu chu tûn thleng hian khawpui pâwnah a la ding nghe nghe. Hêngte hian Babulon Ropui chhinchhiahna chu PATHIAN LEHKHA THU HRILH FIAH DÂN TÛR 125
sakeibaknei a ni tih an tilang a. Bible in mihringte chanchin a sawi leh thuchah a puante hi a dikzia a nemnghet bawk. Daniela 1:8 hia n Daniela chu a rilru-in... intihbawlhhlawh loh a tum tlat thu a sawi a. Chu chu eng nge ni a awmzia? Eng thilte nge i rilru-a tih ngei emaw, tih miah loh emaw i tum tlat ngâi le? NILÂINI June 3 Isua kha a tak taka awm a ni Matthaia 26:57 67; Johana 11:45 53; 18:29 31 chhiar la. Kaiapha hi tu nge ni a, ani hian Krista thihnaah khân eng nge mawhphurhna a neih? Pontia Pilata hi tu nge ni a, eng tiangin nge a thutlûkna siam kha Sanhedrin member-ten an thiltumte an tihhlawhtling theihna atân a pawimawh êm êm le? Kaiafa kha puithiam lalber niin, Isua tihhlum a nih theih nân hma a la nasa hle a. Amah kha a taka awm ngei a nih tih Juda te chanchin ziaktu hmingthang tak, Rome sawrkâr tâna thil chhinchhiah \hîn Josephus a paw n a lo sawi a: Kaiafa kha Josepha ti pawha koh \hin a ni a. A t$rah chuan puithiam lal ber a nih phalsak a ni lo va. A chhan awp a hmaa puithiam lalber hna lo chelhtu Anania fapa Jonathana kha a pa ^iawha puithiam lal ber ni t<ra lo ruat tawh sa a nih v^ng a ni. Josephus Complete Works (Grleh Rapids, Mich.: Kregel Publications, 1969), book 18, chapter 4, p. 381. Kum 1990 khân Jerusalem khawpui chhim lamah chhûngkaw thlân pakhat hmuh chhuah niin, chutah chuan thingrem 12 lâi a awm a. He thlâna lo awm thîr pawisa nâwite leh hlum bêlte hi A.D. zabi khatna laihâwl vêla mi kha an nih rin a ni. Thingrem an hmuh chhuahte zînga an chei mâwi ber, ruhro pawh eng emaw zât awmnaah chuan Josepha, Kaiapha fapa tih a inziak a. Mi thiamte zînga tam tak chuan he thlân hi Isua thihnaa inhnamhnawih nasa tak puithiam lalber, 126 PUITLING ZIRLAI 2020-2
Kaiapha thlân ngei niin an ring a, kuang chhûnga ruhte pawh hi ama ruh a nih an ring bawk. Kum 1961 khân Emperor Tiberia hnuaia Judai ram awptu Pontia Pilata hming chuanna lung pakhat chu Caesarea Maritima a ennawm chhuahna hmun hluiah an hmu chhuak bawk a. Hêng an thil hmuh chhuah pahnihte hian Krista thihnaa mawhphurtu langsâr tak tak \henkhatte kha a taka awm ngei an nihzia a rawn nemnghet a ni. Bible ni lo, kum zabi khatna leh hnihna lâi vêla khawvêl chanchin ziaktute pawh khân Nazareth khaw chhuak Isua chanchin hi an lo sawi ve tho mai. Rome mi, chanchin ziaktu Tacitus a chuan Tiberia rorêl lâia Pontia Pilatan Krista a tihhlum thu leh, Rome khawpuiah pawh Kristian hmasate chu tihhlum \hin an nih thu a lo ziak a. Rome governor pakhat, Pliny naupang zâwka pawh khân A.D. 112 113 khân Emperor Trajana hnênah lehkha thawnin, Kritiante chunga chêt dân tûr a lo zâwt bawk a. Eng nî emaw berah ni chhuah hmâa kal khâwmin, pathian fakna hlate an sak \hin thu a sawi a ni. Hêng thil hlui tak tak leh thuziak hlui eng eng emaw an hâi chhuah lehte hian Isua kha a taka awm ngei leh a thih hnu kum 50 chhûng vêl kha chu chibai bûk \hin a nihzia an rawn nemnghet a. Tin, Chanchin ha bu palî te phei hi chu Isua chanchin kan hriatna hnâr bulpui ber a nih avângin Isua chanchin leh a nun kan hriat belh zêl theih nân ngun takin kan zir \hîn tûr a ni. Thil hlui eng eng emaw an hmuh chhuahtena kan rinna dikzia a rawn nemnghet \hîn hi lâwmawm viau tho mah se, eng vângin nge hêng thilte chungah hian kan thurin chu a innghat hran lo a ni tih kan hriat a pawimawh le? NINGÂNÎ June 4 Rinna leh mihringte chanchin Hmun ruak, tu mah an awm ve lohna hmuna chêng kan ni lo va. Chuvâng chuan, kan duhthlanna siamte hian keimahni chauh ni bîk PATHIAN LEHKHA THU HRILH FIAH DÂN TÛR 127
lovin, mi dangte pawh a nghawng tel ve tho \hîn. Chutiang chiah chuan, hmân lâi Pathian mi tam takte nun pawh khân anmahni mai bâkah mi dang lo la piang ve leh tûrte nunah nghawng lian tak a nei a. Hebrai bung 11, rinna chungchâng ziahna bung lâr takah hian hmân lâi mi, rinna kawnga mi entawn tlâk tak takten mi dangte nun an hnehzia kan hmu a ni. Hebrai 11:1 40 chhiar la. Hêng hmân lâi mi entawn tlâk tak takte nun a\ang hian eng zirlâi pawimawhte nge chhar chhuah theih kan neih sawi ang che. Enoka Nova Abrahama Sari Josefa Mosia Rahabi Samsona Rinna chu thil eng emaw leh mi tu emaw laka rinna kan nghah ang ngawt hi a ni lo va; chumi kan rinna chu thil tih hmanga kan lantîr ngei a \ûl \hîn. Chutiang rinna chuan hna a thawk a; chutiang rinna chu felnaa chhiar a ni bawk. Chutiang thil tih tel rinna chuan mihringte chanchin hi a tidanglam a. Hêng thil tih tinte hi Pathian Thu rin tlatnaa innght vek an ni bawk. Nova khân rinnaa che chhuakin lawng a tuk a, a thil tawn leh ngaihtuahna te âi chuan Pathian Thu kha a ring zâwk. Tûn hma zawngin ruah a la sûr ngâi lo rêng rêng a, a thil tawn leh ngaihtuahnna kha innghah nân hmang ta se chuan tui lêt tih te chu thil âtthlâk tak a ni ang chu. Mahse, Pathian thu a zâwm a, amah leh a chhûngte chu humhimin a awm ta a nih kha. Abrahamah pawh khân, Abrama tia koh a la nih lâiin Mesopotamia chhim lama awm, khatih hun lâia khawvêla 128 PUITLING ZIRLAI 2020-2