ÿ U ÈSà Ÿÿ Ë0 Ë0 0ß 0 Ê fl ŸÿË Ÿ0 Ë0ß 0 Ê U0 UË0 ªÊß«U Êßã ŸÈ Ê U ˇÊÊ væ Á ÃÒÿÊ U Ë ªÿË ÒU ÁflôÊÊŸ ˇÊÊ væ Á (Science for Class 10) ( ʪ-w) U ÊÿŸ ÁflôÊÊŸ (Chemistry) ewy;ijd iz'u (mùkj lfgr) [Value-Based Questions (with Answers)] π Ë U Á U fl Ÿ Ëà ÊÒ U (An imprint of S. Chand Publishing)
Sanskriti Prakashan (An imprint of S. Chand Publishing) A Division of S. Chand And Company Pvt. Ltd. (An ISO 9001 : 2008 Company) 7361, Ram Nagar, Qutab Road, New Delhi-110055 Phone: 23672080-81-82, 9899107446, 9911310888; Fax: 91-11-23677446 www.schandpublishing.com; e-mail : helpdesk@schandpublishing.com Branches : Ahmedabad : Ph: 27541965, 27542369, ahmedabad@schandpublishing.com Bengaluru : Ph: 22268048, 22354008, bangalore@schandpublishing.com Bhopal : Ph: 4274723, 4209587, bhopal@schandpublishing.com Chandigarh : Ph: 2725443, 2725446, chandigarh@schandpublishing.com Chennai : Ph. 28410027, 28410058, chennai@schandpublishing.com Coimbatore : Ph: 2323620, 4217136, coimbatore@schandpublishing.com (Marketing Office) Cuttack : Ph: 2332580; 2332581, cuttack@schandpublishing.com Dehradun : Ph: 2711101, 2710861, dehradun@schandpublishing.com Guwahati : Ph: 2738811, 2735640, guwahati@schandpublishing.com Hyderabad : Ph: 27550194, 27550195, hyderabad@schandpublishing.com Jaipur : Ph: 2219175, 2219176, jaipur@schandpublishing.com Jalandhar : Ph: 2401630, 5000630, jalandhar@schandpublishing.com Kochi : Ph: 2378740, 2378207-08, cochin@schandpublishing.com Kolkata : Ph: 22367459, 22373914, kolkata@schandpublishing.com Lucknow : Ph: 4026791, 4065646 lucknow@schandpublishing.com Mumbai : Ph: 22690881, 22610885, mumbai@schandpublishing.com Nagpur : Ph: 6451311, 2720523, 2777666, nagpur@schandpublishing.com Patna : Ph: 2300489, 2302100, patna@schandpublishing.com Pune : Ph: 64017298, pune@schandpublishing.com Raipur : Ph: 2443142, raipur@schandpublishing.com (Marketing Office) Ranchi : Ph: 2361178, ranchi@schandpublishing.com Siliguri : Ph: 2520750, siliguri@schandpublishing.com (Marketing Office) Visakhapatnam : Ph: 2782609 visakhapatnam@schandpublishing.com (Marketing Office) 2005, Lakhmir Singh & Manjit Kaur All rights reserved. No part of this publication may be reproduced or copied in any material form (including photocopying or storing it in any medium in form of graphics, electronic or mechanical means and whether or not transient or incidental to some other use of this publication) without written permission of the publisher. Any breach of this will entail legal action and prosecution without further notice. Jurisdiction : All disputes with respect to this publication shall be subject to the jurisdiction of the Courts, Tribunals and Forums of New Delhi, India only. First Edition 2005 Revised Edition 2016 Reprints 2006 (Twice), 2008 (Twice), 2009, 2010 (Twice), 2011, 2012, 2013, 2015 ISBN : 978-93-856-7669-7 Code : 1004C 266 PRINTED IN INDIA By Vikas Publishing House Pvt. Ltd., Plot 20/4, Site-IV, Industrial Area Sahibabad, Ghaziabad-201010 and Published by S. Chand & Company Pvt. Ltd., 7361, Ram Nagar, New Delhi -110 055.
ˇÊÊ 10 UÊòÊ- UÊòÊÊ Ê Á Á UãŒË Ê Ë ˇÊ òêê, Áfl Ê U UûÊ U Œ Ê, Á UÊ U, äÿ Œ Ê, UÊ SÕÊŸ, ÊÊ Uπ «U fl UûÊË ª U, U Ê UÊ UÊòÊ- UÊòÊÊ Ê òê U Ê U Ê Ê Á Science for Class 10 Parts I, II fl III ÈSÃ Ê ª Ë U Ÿ ÊÁ ÊÃ Ë Ò U fl Ê ÍU U π Ê üêë π Ë U Á U fl üêë ÃË Ÿ Ëà ÊÒ U Ÿ Á πë Ò U UŸ Ê Á ãœë S UáÊ Ê ÄÿÊ Ÿ UË ÊÁ Êà UÃ? È U ÁfllÊÁÕ ÿê Ÿ ÃÊ ÿ UÊ Ã Á πê Á ÄÿÊ ë UË ÈSà Science fl ª Ë Ê Ê UË UË Ê ÃË Ò? ÄÿÊ Ÿ UË Ê ª Ë Ê Ê flê Ë ß È㌠U ÈSÃ Ê Á ãœë ÊÁ Êà UÃ Ò U? U Ê U Á UÊòÊÊ ÿ Ÿ Ê ÊÊ U Œ Ÿ flê Õ Á UãŒË U Ê UË ÊÃÎ Ê Ê ÒU ÊÒ U ÿ U U Ê UÊ ŒÈ Ê Çÿ ÒU Á ŸË Ê Ê U ë UË ÈSà ÊÁ Êà Ÿ UË U Ê U U Ò U ÿ U øèÿêòãë UÊ Êÿ ÕÊ U Ÿ Ÿ π Ê üêë π Ë U Á U fl üêë ÃË Ÿ Ëà ÊÒ U ÊÃ Ë UŸ Ê UŸÊ ÕÊ Á ÁflôÊÊŸ Á fêãã ÃÊ Ë ÈSÃ Ê UË UÊ Ã Ò U UãÃÈ Uã U SÃÈà UŸ Uª ÁŸÁ øã M ãã U UÊ ÃÊ ÒU ÿᜠÈSà U Á UãŒË Ê Ê Á πë Ê fl Ug ÿ ÿ U UÊ Á Ê U Ê U ÁfllÊÕË Ê Ë ÁflôÊÊŸ Ê ÊŸË Ê Ê Ê, ÃÊ ÈUà ë UÊ UÊ ªÊ ÈSÃ Ê Uà ÿ ÁfllÊÕË Ê Ê ŸÈ fl UÊ Á U äÿê ÊÕ Ò U U Sflÿ UË U ÊÊ U U Ò U π Ê Ë Êà U ªÊÒ U U U Ÿ UŸ Ë ª Ë ÁflôÊÊŸ Ë Ê ÍU U ÈSÃ Ê Ê Á UãŒË ÊÁ Êà UŸ Ê ÁŸ øÿ Á ÿê ÈSÃ Ê Ê Á UãŒË UáÊ UŸ Á U Ÿ UûÊ U Ê Uà Á UãŒË ÁflôÊÊŸ ÈSÃ Ê Á f π «UÊÚ. Ê Ê Ê ÊÈÄ Ê, M.Sc., M.Ed., M.Phil., Ph.D., ÊøÊÿ, ÊøÊÿ Ÿ U㺠Œ fl Ê S Uª È U ÊÚ, ËÃÊ È U ( U..) Ê ÿ U ŒÊÁÿàfl ÊÒ Ê «UÊÚ. ÊÈÄ Ê Ÿ «UÊ ø fl flòôêêáÿ Uª üêë π Ë U Á U fl üêë ÃË Ÿ Ëà ÊÒ U Ë ª Ë Á πë ÈSÃ Ê Ê Á UãŒË Ê Ê SÃÈà Á ÿê ÒU U ÍáÊ Áfl flê ÒU Á ß ÈSÃ Ê UŸ ÊŒ ÁfllÊÁÕ ÿê Ê Á UãŒË ë UË ÁflôÊÊŸ Ë ÈSÃ Ê Ë Ê Ë ÕË fl U Í UË UÊ ªË fl ÁflôÊÊŸ UŸ- Ê UŸ L Áø Uà ãÿ UÊ ªË Ê Ê Disclaimer : While the authors of this book have made every effort to avoid any mistakes or omissions and have used their skill, expertise and knowledge to the best of their capacity to provide accurate and updated information, the authors and S. Chand do not give any representation or warranty with respect to the accuracy or completeness of the contents of this publication and are selling this publication on the condition and understanding that they shall not be made liable in any manner whatsoever. S.Chand and the authors expressly disclaim all and any liability/responsibility to any person, whether a purchaser or reader of this publication or not, in respect of anything and everything forming part of the contents of this publication. S. Chand shall not be responsible for any errors, omissions or damages arising out of the use of the information contained in this publication. Further, the appearance of the personal name, location, place and incidence, if any; in the illustrations used herein is purely coincidental and work of imagination. Thus the same should in no manner be termed as defamatory to any individual. (iii)
Áfl ÿ- ÍøË v. UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ÃÕÊ Ë UáÊ... -y (Chemical Reactions and Equations) w. ê, ˇÊÊ U fl fláê... y}-}z (Acids, Bases and Salts) x. œêãè ÃÕÊ œêãè... }{-v{ (Metals and Non-Metals) y. Ê Ÿ ÊÒ U U ÿêòáª... v{}-ww{ (Carbon and its Compounds) z. ÃûflÊ Ê ÊflÃË flªë UáÊ... ww -w{x (Periodic Classification of Elements) cksmz ijh{kk iz'ui=k 2008 (Board Examination Paper 2008)... w{y-w{{ cgqfodyih iz'u (Multiple Choice Questions)... w{ -w v cksmz ijh{kk iz'ui=k 2009 (Board Examination Paper 2009)... w w-w x cgqfodyih iz'u (Multiple Choice Questions)... w y-w { ewy;ijd iz'u (mùkj lfgr)... w -w~{ [Value-Based Questions (with Answers)]
1 UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ÃÕÊ Ë UáÊ (Chemical Reactions and Equations) vurxzr UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù Á ˇÊáÊ UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊ UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù Ê U ÿù Ÿ Á Á ÿê ; ÉÊ UŸ Á Á ÿê ; ÁflSÕÊ Ÿ Á Á ÿê ; Ám -ÁflSÕÊ Ÿ Á Á ÿê ; U øÿÿ ÃÕÊ øÿÿ Á Á ÿê ŒÒÁŸ ËflŸ U øÿÿ Á Á ÿê Ê Êfl U Ê Á Ê UË ŒÊÕÙZ Ëø U ÊáÊÈ Ù Ë ÈŸ ÿ flsõê UÙÃË ÒU ı U ÍáÊ Ã Á ãÿ ªÈáÊœ ÙZ flê Ÿÿ ŒÊÕ ŸÃ Ò U UÊ ÊÿÁŸ ÊÿÁŸ Á Á ÿê (Chemical reactions) fl Á ÿê Ò U Á Ÿ Ÿÿ ªÈáÊœ ÙZ ÊÕ Ÿÿ ŒÊÕ ŸÃ Ò U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù UÊ ÊÿÁŸ Á Uflà Ÿ (chemical reactions) Êfl ÿ UÙÃ Ò U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù Œı UÊŸ, Á Á ÿê Ù È UÊŸ UÊ ÊÿÁŸ Ê ãœù (chemical bonds) Ê ÍU UŸÊ Ù Á Ê UË ŒÊÕÙZ U ÊáÊÈ Ù Ëø U ÁSÕà UÙÃ Ò U, ı U ÊŒ Ÿÿ ŒÊÕÙZ, ÈŸ ÿ flásõã U ÊáÊÈ Ù Ëø Ÿÿ UÊ ÊÿÁŸ Ê ãœù Ê ŸŸÊ ÊÊÁ UÙÃÊ ÒU UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Œı UÊŸ, Ãàfl U ÊáÊÈ Ù Ê Á Ë ŒÍ U Ãàfl U ÊáÊÈ Ù Á Uflà Ÿ Ÿ UË UÙÃÊ ÒU UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê U ÊáÊÈ Ù Ë fl ÈŸ ÿ flsõê UÙÃË ÒU U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Á Ê U Ù (reactants) ı U Uà ʌ٠(products) Ë øøê Uª (i) ŒÊÕ Ù UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ʪ Ã Ò U, Á Ê U (reactants) U ÊÃ Ò U (ii) UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê» SflM Uà ãÿ Ÿÿ ŒÊÕ, Uà ÊŒ (products) U ÊÃ Ò U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê, Á Ê U Ù Ê Uà ʌ٠M Ê Ã UáÊ UÙÃÊ ÒU ß Ê U Ÿ Uà ʌ٠ªÈáÊœ, Á Ê U Ù ªÈáÊœ ÙZ ÍáÊ Ã Á ãÿ UÙÃ Ò U U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê UŒÊ U UáÊ Œ ª U Á U fl U UÃ Ò U Î ÿê ŸÙ U U Á ÒÇŸËÁ Êÿ L U Ë» Œ (silvery-white) œêãè ÒU ÒÇŸËÁ Êÿ œêãè ÁflôÊÊŸ ÿùª ÊÊ Ê ÒÇŸËÁ Êÿ» Ëà (magnesium ribbon) ÿê ÒÇŸËÁ Êÿ ÃÊ U (magnesium wire) M U éœ UÙÃÊ ÒU U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê äÿÿÿ UÃ Ò U ÒÇŸËÁ Êÿ» Ëà ٠ª U Á ÿê ÊÃÊ ÒU, fl U ø Êøı œë fl à ÖflÊ Ê ÊÕ flêÿè ÃÊ ÒU ı U ÒÇŸËÁ Êÿ ÊÚÄ Êß«U ŸÊ» Œ Ê U«U U ŸÊÃÊ ÒU flsãèã, ª U UŸ U, ÒÇŸËÁ Êÿ flêÿè U ÁSÕà ÊÚÄ Ë Ÿ ÊÕ ÿùª UÃÊ ÒU ı U ÒÇŸËÁ Êÿ ÊÚÄ Êß«U ŸÊÃÊ ÒU ÒÇŸËÁ Êÿ + ÊÚÄ Ë Ÿ ÒÇŸËÁ Êÿ ÊÚÄ Êß«U (» ËÃÊ M ) (flêÿè ) (» Œ Ê U«U U) 7 mq"ek
8 jlk;u fokku µ X ÒÇŸËÁ Êÿ Ê flêÿè U ÒÇŸËÁ Êÿ ÊÚÄ Êß«U ŸÊŸÊ, UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê UŒÊ U UáÊ ÒU ß Á Á ÿê ÒÇŸËÁ Êÿ ı U ÊÚÄ Ë Ÿ ŒÊ Á Ê U Ò U UãÃÈ fl Uà ÊŒ ÒÇŸËÁ Êÿ ÊÚÄ Êß«U ÒU Uà ÊŒ ÒÇŸËÁ Êÿ ÊÚÄ Êß«U ªÈáÊœ, ÒÇŸËÁ Êÿ ı U ÊÚÄ Ë Ÿ Á Ê U Ù ªÈáÊœ ÙZ ÍáÊ Ã Á ãÿ UÙÃ Ò U ÒÇŸËÁ Êÿ» ËÃÊ Á U ÿùª UÃ Ò U, U Ë Ã U U Êÿ Á ÒÇŸËÁ Êÿ Ê Ù Ÿ U Ë Uà UÙÃË ÒU Ù U U Ÿ flêÿè Ë Œ Á ÿê mê UÊ ŸÃÊ ÒU ( Á ÒÇŸËÁ Êÿ Ê Ù Ÿ U, ÒÇŸËÁ Êÿ Ê Ù Ÿ U ı U ÒÇŸËÁ Êÿ UÊß«UÊÚÄ Êß«U Ê Á üêáê UÙÃÊ ÒU) ß Á, flêÿè ÊŸ U, ÒÇŸËÁ Êÿ» Ëà ٠Uª Ê Uª«U U Ê» Á ÿê ÊÃÊ ÒU ÿ U, ÒÇŸËÁ Êÿ» ËÃ Ë Ã U Á ÒÇŸËÁ Êÿ Ê Ù Ÿ U Ë UˇÊË Uà U UÊŸ Á Á ÿê ÊÃÊ ÒU ÃÊÁ fl U flêÿè Ë ÊÚÄ Ë Ÿ ÊÕ Ê ÊŸË ÿùª U (ª U UŸ U) ãÿ Êà ŸÙ U UŸ Ë ÒU Á ÒÇŸËÁ Êÿ» Ëà à ÿ ÁŸ Ÿ flê Ê ø Êøı œ UŸ flê Ê ( àÿ à ø Ë Ê) fl Ã Ê Ê Ê πù Á UÊÁŸ Ê U UÙÃÊ ÒU ß Á, ÒÇŸËÁ Êÿ» Ëà Ù, Ê πù Á ÃŸË ŒÍ U ê fl UÙ U UÃŸË ŒÍ U Uπ U ÊŸÊ øêá U U, ÒÇŸËÁ Êÿ» Ëà Ÿ UÙŸ flê Ë UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù ÁŸêŸ M ê ãÿ U Ã Ò U (i) ª ª w Ë ê Ê ÒÇŸËÁ Êÿ» ËÃÊ Ã Ò U ı U Uª Ê U Ë Ã U Ù Uª«U U U Ê» UÃ Ò U (ii) ÒÇŸËÁ Êÿ» Ëà ٠Á U U «U Ë (pair of tongs) «UÃ Ò U, ı U U ŒÍ U Á U Ù Ÿ U U ª U UÃ Ò U [Œ π ÁøòÊ v(a)] ÁøòÊ v. (iii) ÒÇŸËÁ Êÿ» ËÃÊ ø Êøı œë» Œ ÖflÊ Ê ÊÕ Ÿ ªÃÊ ÒU (iv) à ÈUÿ ÒÇŸËÁ Êÿ» Ëà ٠flêø Ç Ê U «UÃ Ò U Á ŸÊ ÈU Ê ÒÇŸËÁ Êÿ ÊÚÄ Êß«U Ê U«U U flêø Ç Ê ÁòÊà UÙÃÊ ÒU [Œ π ÁøòÊ v(b)] Ê Ÿ UË ÒU Á UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù Ù fl ÁflôÊÊŸ ÿùª ÊÊ Ê UË ê ãÿ UÊÿÊ Ê ÃÊ ÒU UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù Ë «UË ÅÿÊ U Ê U ŒÒÁŸ ËflŸ Ë ê ãÿ UÙ U UË Ò U ŒÍœ Ê π^ôuê UÙŸÊ ( ªÁ ÿù Ê Êãÿ ÃÊ U UÙ«U ÁŒÿÊ ÊÃÊ ÒU), ŒÍœ Œ UË Ê ŸŸÊ, Ù Ÿ Ê ŸÊ, U Ê U Ê UË U Ù Ÿ Ê øÿê, fl Ÿ Ë Á ÿê, ªÍ UÙ Ê Á áflÿ, Ù U Ê ªŸ ( ÊŒ flêãêfl UáÊ πè Ê UÙ«U ÁŒÿÊ ÊÃÊ ÒU), ßZœŸÙ ( Ò «UË, Ùÿ Ê, Á UÊ Ÿ, UÙ ı U LPG) Ê ŸÊ, Ù ûêë Ù Ê ŸÊ, ı U» Ù Ê ŸÊ Ë UÊ ÊÿÁŸ Á Uflà Ÿ (chemical changes) Ò U Á Ÿ UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê UÙÃË Ò U ߟ Ë Ù, Ê UÁê ŒÊÕ Ë Î Áà ÃÕÊ ÁflÁ Êc UÃÊ UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê UáÊ, Œ ÊÃË ÒU Ù U UÙÃË ÒU Èπ Ÿ U UÃÊ ÒU U Á Ê U ÊŸ ÊÃ Ò U Á UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ÈUß ÒU? ÿ U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù Á ˇÊáÊÙ (ÿê Áfl Ê ÃÊ Ù ) U ÁŸêŸÁ Áπà øøê S c U UÙ Êÿ ªÊ UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù Á ˇÊáÊ (Characteristics of Chemical Reactions) UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê, Á Ê U Ù (reactants) M ôêêã ŒÊÕ, Uà ÊŒ (products) ŸÊ Ÿÿ ŒÊÕÙZ M Ê ÃÁ Uà UÙÃ Ò U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Á Ê U Ù Ê Uà ʌ٠M Êãà UáÊ Êÿ È U ÁflÁ Êc UÃÊ Ù ÊÕ UÙÃÊ ÒU Á ã U Ê ÊŸË ÁˇÊà Á ÿê Ê ÃÊ ÒU Ê ÊŸË ÁˇÊà UÙŸ flê Ë ÁflÁ Êc UÃÊ (ÿê Á Uflà Ÿ) Ù UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù Á UáÊÊ SflM UÙÃË Ò U, UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù
jklk;fud vfhkfø;k, rfkk lehdj.ksa 9 Á ˇÊáÊ (ÿê Áfl Ê ÃÊ ) U ÊÃ Ò U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù Èπ Á ˇÊáÊ Ò U (i) ªÒ Ê ÁŸ ŸÊ (evolution of a gas) (ii) flˇê Ê ŸŸÊ (formation of precipitate) (iii) Uª Á Uflà Ÿ UÙŸÊ (change in colour) (iv) ÃÊ Á Uflà Ÿ UÙŸÊ (change in temperature), ı U (v) flsõê Á Uflà Ÿ UÙŸÊ (change in state) ߟ Ê Êãÿ Á ˇÊáÊÙ Ùß U S c U U ÃÊ ÒU Á UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ÈUß ÒU ÕflÊ Ÿ UË UŒÊ U UáÊÊÕ, ÿᜠŒÙ ŒÊÕÙZ Ù Á ÁüÊà UŸ U ªÒ ÁŸ ÃË ÒU, ÃÙ U U Ã Ò U Á UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ÈUß ÒU U, - U, UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù Ë Á ˇÊáÊÙ Ù Œ ÊÊ Ÿ Á UŒÊ U UáÊÙ Ù SÃÈà Uª v. ªÒ Ê ÁŸ ŸÊ (Evolution of a Gas) È U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ªÒ ÁŸ Ÿ Á ÁˇÊà UÙÃË Ò U UŒÊ U UáÊÊÕ, Á ŒÊŸ ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê ÊÕ Á ÿê UÃ Ò U, ÃÙ UÊß«UÙ Ÿ ªÒ È È Uà ãÿ UÙÃ Ò U ß Á, Á ı U ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê Ëø UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê, UÊß«UÙ Ÿ ªÒ ÁŸ Ÿ Á ÁˇÊà UÙÃË ÒU ( Î ÿê ŸÙ U U Á ß Á Á ÿê U ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê SÕÊŸ ÃŸÈ UÊß«UÙÄ ÙÁ U ê Ë ÿùª U Ã Ò U) U ß UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù ÿùª ÊÊ Ê ÁŸêŸ Ê U ê ãÿ U Ã Ò U (i) Ê ÄflÊ Ê U ç ÊS (ÿê US U UÿÍ ) È U Á ŒÊŸ Ã Ò U (ii) Á ŒÊŸÙ U ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê Á ÊÃ Ò U (iii) U Œ π ª, Á ŒÊŸÙ øê UÙ Ù U UÊß«UÙ Ÿ ªÒ È È Ÿ U U Ò U (iv) ÿᜠU Ÿ UÊÕ Ê ÄflÊ Ê U ç ÊS Ù ÍUÃ Ò U, U Êÿ ª Á fl U È U- È U ª U ÒU ß Á, ß UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ÃÊ Á Uflà Ÿ (ÃÊ flîáh) Ë UÙÃË ÒU UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê U ãÿ UŒÊ U UáÊ Ã Ò U Á ªÒ ÁŸ ÃË ÒU UπŸ Ë ÙÁ«Uÿ Ê Ù Ÿ U U ÃŸÈ UÊß«UÙÄ ÙÁ U ê «UÊ Ã Ò U, ÃÙ Ê Ÿ «UÊß ÊÚÄ Êß«U ªÒ ÁŸ ÃË ÒU ß Á, ÙÁ«Uÿ Ê Ù Ÿ U ı U ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê Ëø UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê Ÿ «UÊß ÊÚÄ Êß«U Uà Ÿ mê UÊ Á ÁˇÊà UÙÃË ÒU ÁøòÊ w. ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê Á ÊÕ Á Á ÿê U UÊß«UÙ Ÿ ªÒ ÁŸ Ê ÃÊ ÒU U Á U ʪ UÃ Ò U, U ÊéŒ flˇê (precipitate) Õ Ù Ê ŸÊ øêá U flˇê UÙ Uà ÊŒ (solid product) ÒU Ù UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Œı UÊŸ Áfl ÿÿ ÎÕ UÙÃÊ ÒU flˇê Ù, Á Ê U Ù Ëÿ Áfl ÿÿù Ù Á ÁüÊà U ŸÊÿÊ Ê ÃÊ ÒU Uà ʌ٠Áfl ÿ UÙÃÊ ÒU flˇê Ù, ŒÊÕ Ëÿ Áfl ÿÿ ªÒ flêá Uà U Ë ŸÊÿÊ Ê ÃÊ ÒU (øíÿ Ê Ÿ «UÊß ÊÚÄ Êß«U ªÒ ÔflÊÁ Uà UŸ ÊŸ) w. flˇê Ê ŸŸÊ (Formation of a Precipitate) È U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê flˇê ŸŸ Á ÁˇÊà UÙÃË Ò U UŒÊ U UáÊÊÕ, Ù ÒUÁ Êÿ ÊÿÙ«UÊß«U Áfl ÿÿ Ù «U ŸÊß U U Áfl ÿÿ Á ÊÿÊ ÊÃÊ ÒU, ÃÙ «U ÊÿÙ«UÊß«U Ê Ë Ê flˇê ŸÃÊ ÒU Ã, Ù ÒUÁ Êÿ ÊÿÙ«UÊß«U ı U «U ŸÊß U U Ëø UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê «U ÊÿÙ«UÊß«U Ë flˇê ŸŸ Á ÁˇÊà UÙÃË ÒU U ß Á Á ÿê Ù ÁŸêŸ Ê U ê ãÿ U Ã Ò U (i) UπŸ Ë È U «U ŸÊß U U Áfl ÿÿ Ã Ò U (ii) U Ù ÒUÁ Êÿ ÊÿÙ«UÊß«U Áfl ÿÿ Á ÊÃ Ò U (iii) ÃÈ Uãà «U ÊÿÙ«UÊß«U Ê Ë Ê flˇê ŸÃÊ ÒU (iv) ß UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Uª Á Uflà Ÿ ( Uª UËŸ Ë Ê) UÙÃÊ ÒU U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê ãÿ UŒÊ U UáÊ Ã Ò U Á flˇê ŸÃÊ ÒU UπŸ Ë Á ÿ ªÿ Á Uÿ Ä Ù UÊß«U Áfl ÿÿ, ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê Á ÊÿÊ ÊÃÊ ÒU, ÃÙ Á Uÿ À» U Ê» Œ flˇê ŸÃÊ ÒU Ã, ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê ı U Á Uÿ Ä Ù UÊß«U Áfl ÿÿ Ëø UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê, Á Uÿ À» U» Œ flˇê ŸŸ Á ÁˇÊà UÙÃË ÒU
10 jlk;u fokku µ X x. Uª Á Uflà Ÿ UÙŸÊ (Change in Colour) È U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Uª Á Uflà Ÿ mê UÊ Á ÁˇÊà UÙÃË Ò U UŒÊ U UáÊÊÕ, ÊßÁ U ê, Ù ÒUÁ Êÿ U Ò ªŸ U Áfl ÿÿ ÊÕ Á ÿê UÃÊ ÒU ÃÙ Ù ÒUÁ Êÿ U Ò ªŸ U Áfl ÿÿ Ê Ò ªŸË ÿê Ê ÈŸË (purple) Uª Áfl Èåà UÙ ÊÃÊ ÒU (fl U Uª UËŸ UÙ ÊÃÊ ÒU) ß Á, ÊßÁ U ê ı U Ò ªŸË Uª Ù ÒUÁ Êÿ U Ò ªŸ U Áfl ÿÿ Ëø UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Uª Á Uflà Ÿ, Ò ªŸË Uª UËŸ, mê UÊ Á ÁˇÊà UÙÃË ÒU ÊßÁ U ê ı U Ù ÒUÁ Êÿ U Ò ªŸ U Ëø Á Á ÿê Ù U ÁŸêŸ Ê U ê ãÿ U Ã Ò U (ŸË Í U ÊßÁ U ê UÙÃÊ ÒU, ß Á ß Á Á ÿê Ù ê ãÿ UŸ Á U ÊßÁ U ê dùã M ŸË Í U Ê ÿùª Uª ) (i) UπŸ Ë ÕÙ«UÊ ÃŸÈ Ù ÒUÁ Êÿ U Ò ªŸ U Áfl ÿÿ Ã Ò U fl U Ò ªŸË Uª Ê UÙÃÊ ÒU (ii) U «UÊÚ U Ë UÊÿÃÊ Í Œ- Í Œ U ŸË Í Ê U «UÊ Ã Ò U ı U UπŸ Ë Ù Á U ÊÃ Ò U (iii) Ù ÒUÁ Êÿ U Ò ªŸ U Áfl ÿÿ Ê Ò ªŸË Uª UÀ Ê UÙÃÊ ÊÃÊ ÒU ı U ÊÁπ U Ê U fl U Uª UËŸ UÙ ÊÃÊ ÒU UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê U ãÿ UŒÊ U UáÊ Ã Ò U Á Uª Á Uflà Ÿ UÙÃÊ ÒU À» U «UÊß ÊÚÄ Êß«U ªÒ Ù ê Ë Î Ã Ù ÒUÁ Êÿ «UÊß Ù U Áfl ÿÿ flêá Uà Á ÿê ÊÃÊ ÒU, ÃÙ Ù ÒUÁ Êÿ «UÊß Ù U Ê ŸÊ UªË Uª, U U Uª Á UflÁà à UÙ ÊÃÊ ÒU Ã, À» U «UÊß ÊÚÄ Êß«U ªÒ ı U ê Ë Î Ã Ù ÒUÁ Êÿ «UÊß Ù U Áfl ÿÿ Ëø UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ŸÊ UªË U U Uª Á Uflà Ÿ mê UÊ Á ÁˇÊà UÙÃË ÒU U Á U ʪ UÃ Ò U, U ÊŸ ŸÊ øêá U ÄÿÙ UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù ÃÊ Á Uflà Ÿ UÙÃÊ ÒU UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Êÿ c Ê Ê Uà ãÿ UÃË Ò U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê c Ê Ê Uà ãÿ UÃË ÒU, ÃÙ Á Á ÿê Á üêáê Ê ÃÊ ø UÃÊ ÿê UÃÊ ÒU ı U fl U ª U UÙ ÊÃÊ ÒU È U Ù, ÃÕÊÁ, UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê c Ê Ê fl ÊÙÁ à UÃË Ò U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê c Ê Ê fl ÊÙÁ à UÃË ÒU, ÃÙ UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ÃÊ Áª UÃÊ (ÿê ÉÊ UÃÊ) ÒU ı U fl U Uá«UÊ UÙ ÊÃÊ ÒU ß Á, U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ÃÊ Á Uflà Ÿ Ë Êà UÃ Ò U, ÃÊ ø UÊfl ÕflÊ ÃÊ UÃÊ U UÙ ÃÊ ÒU ãÿ Êà ŸÙ U UŸ Ë ÒU Á ÿıáª Ò ÁÀ ÿ ÊÚÄ Êß«U Ù øíÿê (lime) ı U Ÿ È ÊÊ øíÿê (quicklime), ŒÙ Ê Êãÿ ŸÊ Ù ÊŸÊ ÊÃÊ ÒU ı U ÿıáª Ò ÁÀ ÿ UÊß«UÊÚÄ Êß«U (calcium hydroxide) Ù È Ê øíÿ (slaked lime) ŸÊ ÊŸÊ ÊÃÊ ÒU ߟ ÊÃÙ Ù äÿêÿ Uπ U, U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù ÃÊ Á Uflà Ÿ Ê fláê Ÿ Uª y. ÃÊ Á Uflà Ÿ UÙŸÊ (Change in Temperature) È U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ÃÊ Á Uflà Ÿ mê UÊ Á ÁˇÊà UÙÃË Ò U UŒÊ U UáÊÊÕ, Ÿ È ÊÊ øíÿê, ÊÕ Á ÿê UÃÊ ÒU, ÃÙ È ÊÊ øíÿê ŸÃÊ ÒU ı U àÿᜠc Ê Ê Uà ãÿ UÙÃË ÒU ÿ U c Ê ÃÊ Ù UÊ Œ ÃË ÒU Á Ê UáÊ Á Á ÿê Á üêáê ª U UÙ ÊÃÊ ÒU ÁøòÊ x. Ÿ È ÊÊ øíÿê, Á ÿê U È ÊÊ øíÿê ŸÊÃÊ ÒU ı U Ê» Ë Áœ c Ê ÁŸ È Äà UÙÃË ÒU Ë U ª U UÙ ÊÃÊ ÒU U Ê ÃÊ U ÊÃÊ ÒU ß Á, U U Ã Ò U Á Ÿ È Ê øíÿ ı U Ëø UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê È Ê øíÿ Ê ŸŸÊ ÃÊ Á Uflà Ÿ ( Ù Á ÃÊ flîáh ÒU) mê UÊ Á ÁˇÊà UÙÃË ÒU Ÿ È Ê øíÿ ı U Ë Á Á ÿê È Ê øíÿ Ê ŸŸÊ c ÊˇÊ Ë Á Á ÿê (exothermic reaction) (Á Ê Õ UÙÃÊ ÒU c Ê Uà ÊŒ Á Á ÿê) ß UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù U ÁŸêŸ Ê U ê ãÿ U Ã Ò U
jklk;fud vfhkfø;k, rfkk lehdj.ksa 11 (i) UÙ U- Ê ø Ë U ÕÙ«UÊ Ÿ È ÊÊ øíÿê Ã Ò U (ÁøòÊ x(a)] (ii) U œë U-œË U Á ÊÃ Ò U [ÁøòÊ x(b)] (iii) Ë U Ù ÊflœÊŸË ÍUÃ Ò U (iv) Ë U Ê» Ë ª U ªÃÊ ÒU ( U Ê ÃÊ UìÊ ÒU) Á ŒÊŸ ı U ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê Ëø UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê UÊß«UÙ Ÿ ªÒ Uà ãÿ UÙŸ Ê U U UË äÿÿÿ U øè Ò U U ÿᜠÁ ŒÊŸ ÃÕÊ ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê ÿèäã Ê ÄflÊ Ê U ç ÊS Ê S Ê UÃ Ò U, fl U ª U ªÃÊ ÒU (Á Ê Õ ÒU Á ß Á Á ÿê Œı UÊŸ ÃÊ UÃÊ ÒU) Ã, Á ŒÊŸ ı U ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê Ëø UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ë ÃÊ Á Uflà Ÿ ( Ù ÃÊ flîáh ÒU) mê UÊ Á ÁˇÊà UÙÃË ÒU U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê UŒÊ U UáÊ Œ ª Á c Ê Ê fl ÊÙÁ à UÙÃË ÒU Á Ê UáÊ ÃÊ Áª UÃÊ ÒU Á Uÿ UÊß«UÊÚÄ Êß«U [Ba(OH) 2 ] Ù UπŸ Ë Á ªÿ ÙÁŸÿ Ä Ù UÊß«U (NH 4 Cl) Á ÊÿÊ ÊÃÊ ÒU ı U Ê ø Ë U«U Á ÁüÊà Á ÿê ÊÃÊ ÒU, Á Uÿ Ä Ù UÊß«U, ÙÁŸÿÊ ı U ŸÃ Ò U ß Á Á ÿê Œı UÊŸ c Ê Ê Ë àÿᜠÊòÊÊ fl ÊÙÁ à UÙÃË ÒU Á Ê UáÊ Á Á ÿê Á üêáê Ê ÃÊ Áª UÃÊ ÒU ı U UπŸ Ë Ë Ã Ë Ë Áœ Uá«UË UÙ ÊÃË ÒU Ã, Á Uÿ UÊß«UÊÚÄ Êß«U ı U ÙÁŸÿ Ä Ù UÊß«U Ëø UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Á Uÿ Ä Ù UÊß«U, ÙÁŸÿÊ ÃÕÊ Ê ŸŸÊ ÃÊ Á Uflà Ÿ ( Ù ÃÊ Áª UÊfl U ÒU) mê UÊ Á ÁˇÊà UÙÃË ÒU ÿ U c Ê ÊÙ Ë Á Á ÿê (endothermic reaction) ÒU (Á Ê Õ UÙÃÊ ÒU, c Ê ÊÙÁ à UŸ flê Ë Á Á ÿê) z. flsõê Á Uflà Ÿ UÙŸÊ (Change in State) È U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê flsõê Á Uflà Ÿ mê UÊ Á ÁˇÊà UÙÃË Ò U UŒÊ U UáÊÊÕ, Ù Ù ÊÿÊ ÊÃÊ ÒU ( Ù ûêë M ), ÃÙ ı U Ê Ÿ «UÊß ÊÚÄ Êß«U ŸÃ Ò U, Ù UÙ ÒU, º fl ÒU Á Ê Ÿ «UÊß ÊÚÄ Êß«U ªÒ ÒU ß Ê Ã ÒU Á Ù Ë Œ UŸ Á Á ÿê Œı UÊŸ, ıáã flsõê UÙ º fl ı U ªÒ Á UflÁà à UÙÃË ÒU Ã, Ù ûêë Ù Ë Œ UŸ Á Á ÿê UÙ º fl ı U ªÒ flsõê Á Uflà Ÿ mê UÊ Á ÁˇÊà UÙÃË ÒU (ÄÿÙ Á Ù UÙ ÒU, Ù Œ UŸ mê UÊ ŸÊ Ê Êãÿ ÃÊ U º fl ÒU Á Ù Œ UŸ mê UÊ Uà ãÿ Ê Ÿ «UÊß ÊÚÄ Êß«U ªÒ ÒU) È U UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ò U Ù Áœ Á ˇÊáÊÙ Ù ŒÌ Êà U ÃË Ò U UŒÊ U UáÊÊÕ, Á ŒÊŸÙ ı U ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê Ëø UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ŒÙ Á ˇÊáÊÙ Ù Œ ÊÊ ÃË ÒU ªÒ ( UÊß«UÙ Ÿ ªÒ ) Ê ÁŸ ŸÊ ÃÕÊ ÃÊ Á Uflà Ÿ UÙŸÊ (ÃÊ flîáh) U Ë Ê U, Ù ÒUÁ Êÿ ÊÿÙ«UÊß«U Áfl ÿÿ ı U «U ŸÊß U U Áfl ÿÿ Ëø UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ŒÙ Á ˇÊáÊÙ Ù ŒÁ Ê Ã UÃË ÒU flˇê ( «U ÊÿÙ«UÊß«U flˇê ) Ê ŸŸÊ ÃÕÊ Uª Á Uflà Ÿ UÙŸÊ ( Uª UËŸ Ë Ê) U Á U ʪ UÃ Ò U ı U UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊÙ Ê fláê Ÿ UÃ Ò U, Î ÿê ÁŸêŸÁ Áπà ŸÙ UûÊ U ŒËÁ v. UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê ÄÿÊ Ã ÒU? UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê UŒÊ U UáÊ ŒËÁ w. UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù Á ˇÊáÊÙ Ù S c U ËÁ x. ªÒ ÁŸ Ÿ mê UÊ Á ÁˇÊà UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê UŒÊ U UáÊ ŒËÁ y. Uª Á Uflà Ÿ mê UÊ Á ÁˇÊà UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê UŒÊ U UáÊ ŒËÁ z. flˇê ŸŸ Á ÁˇÊà UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê UŒÊ U UáÊ ŒËÁ {. ÃÊ Á Uflà Ÿ mê UÊ Á ÁˇÊà UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê UŒÊ U UáÊ ŒËÁ. flsõê Á Uflà Ÿ mê UÊ Á ÁˇÊà UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê UŒÊ U UáÊ ŒËÁ }. UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù, àÿ Ê Á ˇÊáÊ ÃÊßÿ, Ù UÙÃË Ò U ( ) ÙÁ«Uÿ Ê Ù Ÿ U ÃŸÈ UÊß«UÙÄ ÙÁ U ê Á ÊÿÊ ÊÃÊ ÒU ( ) Ù ÒUÁ Êÿ U Ò ªŸ U Áfl ÿÿ œë U-œË U ŸË Í Ê U Á ÊÿÊ ÊÃÊ ÒU ( ) Á Uÿ Ä Ù UÊß«U Áfl ÿÿ ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê Á ÊÿÊ ÊÃÊ ÒU (Œ) Ÿ È Ê øíÿ Ë ÊÕ Á ÿê UÊß ÊÃË ÒU ~. UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê, Ù UÙÃË ÒU ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê Ù Á ŒÊŸÙ U «UÊ Ê ÊÃÊ ÒU, ŒÙ Á ˇÊáÊÙ Ù ÃÊßÿ væ. UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê, Ù «U ŸÊß U U Áfl ÿÿ Ù ÒUÁ Êÿ ÊÿÙ«UÊß«U Áfl ÿÿ Á ÊŸ U UÙÃË ÒU, ŒÙ Á ˇÊáÊÙ Ù S c U ËÁ vv. ÒÇŸËÁ Êÿ» Ëà ٠flêÿè ÊŸ U ÄÿÙ Ê» U ŸÊ øêá U?
12 jlk;u fokku µ X UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊ (Chemical Equations) UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù, U Áê Á à ŒÊÕÙZ ÃË Ù ı U ÍòÊÙ Ë UÊÿÃÊ, ÁŸM Á à UŸ Ë ÁflÁœ Ù UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊ (chemical equation) UÊ ÊÃÊ ÒU UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊ Ù S c U M ÊŸ Á U UŒÊ U UáÊ Ã Ò U œêãè, ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê ÊÕ Á ÿê UÃË ÒU ı U Á À» U ÃÕÊ UÊß«UÙ Ÿ ªÒ ŸÊÃË ÒU ß Á Á ÿê Ù ÊéŒÙ M ÁŸêŸ Ê U Á πê Ê ÃÊ ÒU Á + ÀçÿÍÁ U ê Á À» U + UÊß«UÙ Ÿ ß ÊéŒ Ë UáÊ UÃ Ò U ÁflÁ ãÿ ŒÊÕÙZ, UŸ ŸÊ Ù SÕÊŸ, ÃË Ù ı U ÍòÊÙ Ù Á π U U U UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊ Á UflÁà à U Ã Ò U, Á Ê ÃË ÒU Zn ÀçÿÍÁ U ê Ê ÍòÊ ÒU H 2 SO 4 Á À» U Ê ÍòÊ ÒU ZnSO 4 ı U, UÊß«UÙ Ÿ Ê ÍòÊ ÒU H 2 ß Á, U ÿè Äà ÊéŒ- Ë UáÊ Ë ŒÊÕÙZ ÃË Ù ı U ÍòÊÙ Ù Uπ U, U ÁŸêŸÁ Áπà UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊ ÊÃ Ò U ŒÊÕÙZ Ù, Ù ÿùª UÃ Ò U ÿê Á ÿê UÃ Ò U, Á Ê U (reactants) UÊ ÊÃÊ ÒU Á ı U ÀçÿÍÁ U ê ÿ UÊ Á Ê U Ò U Á Ê U Ù Ù U ÊÊ UŸ Ëø œÿ Áøã U (+) ÊÕ Ë UáÊ Êÿ ˇÊ U Á πê ÊÃÊ ÒU Á Á ÿê Uà ãÿ Ÿÿ ŒÊÕÙZ Ù Uà ÊŒ (products) UÊ ÊÃÊ ÒU ß Á À» U ı U UÊß«UÙ Ÿ Uà ÊŒ Ò U Uà ʌ٠٠U ÊÊ UŸ Ëø œÿ Áøã U (+) ÊÕ Ë UáÊ ŒÊÿ ˇÊ U Á πê ÊÃÊ ÒU ŒÊÿ ˇÊ Ë Ù U ÁŸŒ Á Êà flêáê Áøã U ( ) Ù Á Ê U Ù ı U Uà ʌ٠Ëø ªÊÿÊ ÊÃÊ ÒU ÿ U flêáê ÍÁøà UÃÊ ÒU Á Ë UáÊ Êÿ ˇÊ U Á π ŒÊÕ ÿùª U ŒÊÿ ˇÊ U Á π ŒÊÕÙZ Ù ŸÊÃ Ò U à S c U UÙ ªÿÊ UÙªÊ Á UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊ, UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù SÃÈà UŸ Ë Ê ÊÈ-Á Á (short-hand) háã ÒU ÃÈÁ à ÃÕÊ ÃÈÁ à UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊ (Balanced and Unbalanced Chemical Equations) v. ÃÈÁ Ã Ë UáÊ Á Ê U Ù ı U Uà ʌ٠ÁflÁ ãÿ ÃàflÙ U ÊáÊÈ Ù Ë UÊ U ÅÿÊ UÙÃË ÒU ŒÍ U ÊéŒÙ, ÃÈÁ Ã Ë UáÊ ŒÙŸÙ ˇÊÙ U ÁflÁ ãÿ ÃàflÙ U ÊáÊÈ Ù Ë UÊ U ÅÿÊ UÙÃË ÒU ÿ U Á ŒÈ ÁŸêŸÁ Áπà UŒÊ U UáÊ ı U S c U UÙ Êÿ ªÊ Á, ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê ÊÕ Á ÿê UÃÊ ÒU ı U Á À» U ÃÕÊ UÊß«UÙ Ÿ ŸÊÃÊ ÒU ß ÁŸêŸ M Ë UáÊ Á πê Ê ÃÊ ÒU Zn + H 2 SO 4 ZnSO 4 + H 2 U, Á Ê U Ù ı U Uà ÊŒÙ, ÎÕ M, Ë ÃàflÙ U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ ÁªŸÃ Ò U Á Ê U Ù Uà ʌ٠Zn U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ v v H U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ w w S U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ v v O U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ y y U ÊÃ Ò U Á Á Ê U Ù v Á U ÊáÊÈ ÒU ı U Uà ÊŒÙ Ë v Á U ÊáÊÈ ÒU Á Ê U Ù w UÊß«UÙ Ÿ U ÊáÊÈ Ò U ÊÒ U Uà ÊŒÊ Ë w UÊß«UÊ Ÿ UU ÊáÊÈ Ò U Ë Ê U, Á Ê U Ù v À» U U ÊáÊÈ ÒU ı U Uà ÊŒÙ Ë v À» U U ÊáÊÈ ÒU ı U ÃÃ, Á Ê U Ù y ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ Ò U ı U Uà ÊŒÙ Ë y ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ Ò U Ã, Á Ê U Ù ı U Uà ʌ٠ÁflÁ ãÿ ÃàflÙ U ÊáÊÈ Ù Ë UÊ U ÅÿÊ ÒU, ß Á U ÿè Äà UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊ ÃÈÁ Ã Ë UáÊ ÒU Á Ê U Ù ÃÕÊ Uà ʌ٠ÄÿÙ Á ÁflÁ ãÿ ÃàflÙ U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ UÊ U ÒU, U U Ã Ò U Á ÃÈÁ à UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊ Á Ê U Ù ÃÕÊ Uà ʌ٠ÁflÁÔ ãÿ ÃàflÙ º ÿ ÊŸ UÊ U UÙÃ Ò U
jklk;fud vfhkfø;k, rfkk lehdj.ksa 13 w. ÃÈÁ à UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊ, Á Ê U Ù ı U Uà ʌ٠ÿê Áœ ÃàflÙ U ÊáÊÈ Ù Ë ÊŸ ÅÿÊ UÙÃË ÒU ŒÍ U ÊéŒÙ, ÃÈÁ Ã Ë UáÊ U ŒÙ Ê flùz U ÿê Áœ ÃàflÙ U ÊáÊÈ Ù Ë ÊŸ ÅÿÊ UÙÃË ÒU ÿ U Ãâÿ ÁŸêŸÁ Áπà UŒÊ U UáÊ ı U S c U UÙ Êÿ ªÊ UÊß«UÙ Ÿ, ÊÚÄ Ë Ÿ ÊÕ Á ÿê U ŸÊÃÊ ÒU ß Á Á ÿê Ù Ë UáÊ M ÁŸêŸ Ê U Á πê Ê ÃÊ ÒU H 2 + O 2 H 2 O U Á Ê U Ù ÊÕ- ÊÕ Uà ʌ٠UÊß«UÙ Ÿ U ÊáÊÈ Ù ı U ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ ÁªŸÃ Ò U Á Ê U Ù Uà ʌ٠H U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ w w O U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ w v ß Á Á ÿê, ÿlá UÊß«UÙ Ÿ U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ Á Ê U Ù ı U Uà ʌ٠UÊ U ( àÿ w) ÒU, UãÃÈ ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ ÊŸ ÒU Êÿ ˇÊ U w ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ Ò U UãÃÈ ŒÊÿ ˇÊ U fl v ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ ÒU U ÿè Äà UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊ Á Ê Ê ı U Uà ÊŒ ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ Ù Ë ÊŸ ÅÿÊ ÒU, ß Á ÿ U ÃÈÁ Ã Ë UáÊ ÒU ÄÿÙ Á Á Ê U Ù ı U Uà ʌ٠ÁflÁ ãÿ ÃàflÙ U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ ÊŸ ÒU, U U Ã Ò U Á ÃÈÁ Ã Ë UáÊ Á Ê U Ù ı U Uà ʌ٠ÁflÁ ãÿ ÃàflÙ ÊŸ º ÿ ÊŸ UÙÃ Ò U Ë UáÊ H 2 + O 2 H 2 O, Á Ê U Ù w ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ Ò U UãÃÈ Uà ÊŒ fl v ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ ÒU ÃËà UÙÃÊ ÒU Ò ß UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê v ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ Ÿc U UÙ ªÿÊ ÒU ÿ U, ÃÕÊÁ, Ÿ UË UÙ ÃÊ ÒU ÄÿÙ Á º ÿ ÊŸ UˇÊáÊ ÁŸÿ (law of conservation of mass) ŸÈ Ê U, UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê º ÿ Ÿ ÃÙ Ÿ ÃÊ ÒU Ÿ Ÿc U UÙ ÃÊ ÒU ß Ê Õ ÒU Á Ë Á Ê U Ù Ê È º ÿ ÊŸ, ÁŸflÊÿ M Uà ÊŒÙ È º ÿ ÊŸ UÊ U UÙŸÊ øêá U ŒÍ U ÊéŒÙ U U Ã Ò U Á, Á Ê U Ù ÁflÁ ãÿ Ê U U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ, Uà ʌ٠ʟ Ê U U ÊáÊÈ Ù ÅÿÊ fl ÿ UË UÊ U UÙÃË ÒU S c U ÒU Á UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê ŒÙŸÙ ˇÊÙ U ÁflÁ ãÿ Ê U U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ Ù U UÊ U UŸÊ UÙÃÊ ÒU Á Ê U Ù ı U Uà ʌ٠ÁflÁ ãÿ Ê U U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ Ù UÊ U UŸ Ù Ë UáÊ Ù ÃÈÁ à UŸÊ UÊ ÊÃÊ ÒU ÿ U ŸÙ U UŸÊ UÙªÊ Á UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊÙ Ù, UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ù º ÿ ÊŸ UˇÊáÊ ÁŸÿ Ù Í UÊ UŸ Á ÃÈÁ à Á ÿê ÊÃÊ ÒU UÊß«UÙ Ÿ ı U ÊÚÄ Ë Ÿ Ëø Á Á ÿê» SflM ŸŸ Ù ÁŸêŸ M Ÿ UË Á πê Ê ÃÊ ÒU H 2 + O H 2 O Ê UáÊ ÿ U ÒU Á ÊÚÄ Ë Ÿ O 2 áêè Ù M ÊÿË ÊÃË ÒU ı U ŸÊ Á U ÊáÊÈ Ù O M Ë ŒÊÕÙZ ÁŸÁ øã ÍòÊ UÙÃ Ò U Á ã U Œ Ê Ÿ UË Ê ÃÊ ÒU ß Á, Ë UáÊ Ù ÃÈÁ à UŸ Á U Á Ë Ãàfl ÿê ÿı᪠ÍòÊ Ù Ë Ë Á UflÁà à Ÿ UË UŸÊ øêá U U, ÃË ÿê ÍòÊ Ù w, x, y, ßàÿÊÁŒ Ò Ù mê UÊ fl ªÈáÊÊ U Ã Ò U ÿ UÊ ÿ U ŸÙ U UŸÊ UÁøà UÙªÊ Á Ãàfl Ù Ám U ÊáÊÈ áêè Ù (diatomic molecules) M Êÿ ÊÃ Ò U, ÊÚÄ Ë Ÿ, O 2, UÊß«UÙ Ÿ, H 2, ŸÊß«UÙ Ÿ, N 2, ç È Ù UËŸ, F 2, Ä Ù UËŸ, Cl 2, Ù ËŸ, Br 2, ı U ÊÿÙ«UËŸ, I 2 Ò U ãÿ Ë ÃàflÙ Ù Êÿ Ë UáÊ Á πÿ U ÊáÊÈ (monoatomic) ÊŸÊ ÊÃÊ ÒU ı U UŸ ÃË Ù mê UÊ Á πê ÊÃÊ ÒU U UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊÙ Ù ÃÈÁ à UŸÊ Ëπ ª UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊÙ Ù ÃÈÁ à UŸÊ (Balancing of Chemical Equations) Ë UáÊ ŒÙŸÙ ˇÊÙ U ÁflÁ ãÿ Ê U U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ Ù UÊ U UŸ Ë Á ÿê, Ë UáÊ Ù ÃÈÁ à UŸÊ (balancing of equation) U ÊÃÊ ÒU U Ë UáÊÙ Ù ŸÈ ÊŸ ÁflÁœ (hit and trial method) mê UÊ ÃÈÁ à Á ÿê ÊÃÊ ÒU ŸÈ ÊŸ ÁflÁœ mê UÊ Ë UáÊÙ Ù ÃÈÁ à UŸ Ù ÊŸ Á U UŒÊ U UáÊ ª UÊß«UÙ Ÿ ÊÚÄ Ë Ÿ ÃË ÒU ı U ŸÊÃË ÒU ß Á Á ÿê Ù Ë UáÊ M ÁŸêŸ Ê U Á πê Ê ÃÊ ÒU H 2 + O 2 H 2 O ß Á Á ÿê H 2 ı U O 2 Á Ê U Ò U Á H 2 O Uà ÊŒ ÒU Á Ê U Ù ÃÕÊ Uà ÊŒ U UÊß«UÙ Ÿ U ÊáÊÈ Ù ı U ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ ÁªŸÃ Ò U Á Ê U Ù Uà ʌ٠H U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ w w O U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ w v
14 jlk;u fokku µ X UÊß«UÙ Ÿ U ÊáÊÈ Ù Ë ŒÙŸÙ ˇÊÙ U UÊ U ( àÿ à U» w), UãÃÈ ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ ÊŸ ÒU Êÿ ˇÊ w ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ Ò U UãÃÈ ŒÊÿ ˇÊ fl v ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ ÒU ŒÊÿ ˇÊ w ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ UÙŸ Á, U H 2 O Ù w ªÈáÊÊ UÃ Ò U ı U 2H 2 O Á πã Ò U, ß Ê U H 2 + O 2 2H 2 O ŒÙŸÙ ˇÊÙ ÁflÁ ãÿ U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ Ù U Á» U ÁªŸÃ Ò U Á Ê U Ù Uà ʌ٠H U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ w y O U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ w w ÿlá ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ UÊ U (ŒÙŸÙ ˇÊÙ U w) UÙÃË ÒU, UãÃÈ UÊß«UÙ Ÿ U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ ÊŸ UÙ ÊÃË ÒU Êÿ ˇÊ U w UÊß«UÙ Ÿ U ÊáÊÈ ÒU UãÃÈ ŒÊÿ ˇÊ U y UÊß«UÙ Ÿ U ÊáÊÈ Ò U Êÿ ˇÊ U y UÊß«UÙ Ÿ U ÊáÊÈ Ù Ù UÙŸ Á, H 2 Ù U w ªÈáÊÊ UÃ Ò U ı U 2H 2 Á πã Ò U, ß Ê U 2H 2 + O 2 2H 2 O ŒÙŸÙ ˇÊÙ U ÁflÁ ãÿ U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ Ù U Ê U Á» U ÁªŸÃ Ò U Á Ê U Ù Uà ʌ٠H U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ y y O U ÊáÊÈ Ù Ë ÅÿÊ w w ß Ë UáÊ ŒÙŸÙ ˇÊÙ U UÊß«UÙ Ÿ ı U ÊÚÄ Ë Ÿ U ÊáÊÈ Ù Ë UÊ U ÅÿÊ ÒU, ß Á ÿ U ÃÈÁ Ã Ë UáÊ ÒU È U ı U èÿê UŸ ÊŒ, U Êÿ ª Á Ë UáÊ ÃÈÁ à UŸ Á ßß Áœ ø UáÊÙ Ë Êfl ÿ ÃÊ Ÿ UË ÒU U Ã Ë UáÊ Ù fl ø UáÊ UË ÃÈÁ à U ª Ë UáÊÙ Ù Áœ ôêêÿ Œ ŸÊŸÊ (To Make Equations More Informative) Ë UáÊ Ù UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Ê U Áœ ÍøŸÊ ŒÊŸ UÃË ÒU, Áœ ÍøŸÊà (ÿê ôêêÿ Œ) ÕflÊ ÍøŸÊ ŒÊÿË Ë UáÊ UË ÊÃË ÒU UÊ ÊÿÁŸ Ë UáÊÙ Ù ÁŸêŸÁ Áπà ÃËŸ à UË Ù Áœ ÍøŸÊà (ÿê ôêêÿ Œ) ŸÊÿÊ Ê ÃÊ ÒU v. Á Ê U Ù ı U Uà ÊŒÙ Ë ıáã flsõê ÁŸŒÁ Ê Ã U w. Á Á ÿê UÙŸ flê c Ê Á Uflà ŸÙ Ù ÁŸŒÁ Ê Ã U x. Œ ÊÊ Ù Ù ÁŸŒÁ Ê Ã U Á Ÿ UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê UÙÃË ÒU ߟ ÃËŸ Á ŒÈ Ù Ë U ÁflSÃÊ U, - U, øøê Uª v. Ë UáÊ Á Ê U Ù ı U Uà ÊŒÙ Ë ıáã flsõê ÁŸŒÁ Ê Ã U (To Indicate the Physical States of Reactants and Products in an Equation): UÊ ÊÿÁŸ Á Á ÿê Á Ê U Ù ı U Uà ʌ٠Á øê U ıáã flsõê UÙ (solid), º fl (liquid), Ëÿ Áfl ÿÿ (aqueous solution) ÿê ªÒ (gas) UÙ ÃË Ò U UÙ flsõê Ù ÁŸŒÁ Ê Ã UŸ Á ÿùª UÃ Ò U, ÃË (s) º fl flsõê Ù ÁŸŒÁ Ê Ã UŸ Á ÿùª UÃ Ò U, ÃË (l) Ëÿ Áfl ÿÿ Ù ÁŸŒÁ Ê Ã UŸ ÿùª UÃ Ò U, ÃË (aq) ªÒ flsõê Ù ÁŸŒÁ Ê Ã UŸ Á ÿùª UÃ Ò U, ÃË (g) Á Ê U Ù ı U Uà ÊŒÙ Ë ıáã flsõê Ù Ù, Ë UáÊ UŸ ÍòÊÙ ÃÈ Uãà ʌ U ÿè Äà flsõê ÃË Ù Ù Á π U Œ ÊÊ ÿê ÊÃÊ ÒU ÁŸêŸÁ Áπà UŒÊ U UáÊ ÿ U Áœ S c U UÙ Êÿ ªÊ Á œêãè, ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê Á ÿê U Á À» U Áfl ÿÿ ı U UÊß«UÙ Ÿ ªÒ ŸÊÃË ÒU ß ÁŸêŸÁ Áπà M Á πê Ê ÃÊ ÒU Zn + H 2 SO 4 ZnSO 4 + H 2 ÿ UÊ, Á (Zn) œêãè UÊ ÒU, ß Á U Á πã Ò U Zn (s) ÃŸÈ ÀçÿÍÁ U ê (H 2 SO 4 ) Ëÿ Áfl ÿÿ ÒU, ß Á U Á πã Ò U H 2 SO 4 (aq)
2 10 20% OFF Publisher : SChand Publications ISBN : 9789385676697 Author : Lakhmir Singh And Manjit Kaur Type the URL : http://www.kopykitab.com/product/12081 Get this ebook