Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 33 MOÂI TRÖÔØNG - SINH THAÙI MOÄT SOÁ ÑAËC ÑIEÅM SINH TRÖÔÛNG CUÛA CAÙ ONG CAÊNG ÔÛ ÑAÀM PHAÙ VAØ VUØNG VEN BIEÅN THÖØA THIEÂN HUEÁ Võ Văn Phú, Biện Văn Quyền * Ñaët vaán ñeà Heä thoáng ñaàm phaù Tam Giang - Caàu Hai coù dieän tích khoaûng 2,2 vaïn ha, keùo daøi khoaûng 70km qua 5 huyeän Phong Ñieàn, Quaûng Ñieàn, Höông Traø, Phuù Vang vaø Phuù Loäc cuûa tænh Thöøa Thieân Hueá. Ñoä saâu trung bình cuûa ñaàm phaù laø 1,5m, nôi saâu nhaát khoaûng 10m (ôû Taân Myõ - Thuaän An). Heä thoáng ñaàm phaù vaø vuøng ven bieån cuûa Thöøa Thieân Hueá laø vuøng coù giaù trò nhieàu maët veà kinh teá-xaõ hoäi, lòch söû-vaên hoùa, ñaëc bieät laø veà sinh thaùi, moâi tröôøng. Moät trong nhöõng ñoái töôïng thuûy saûn phoå bieán, coù giaù trò thöông phaåm, giaù trò dinh döôõng cao vaø laø nguyeân lieäu cheá bieán caùc moùn aên ñaëc saûn cuûa ñòa phöông laø caù Ong caêng (Terapon jarbua Forsskal, 1775), thuoäc hoï caù Caêng (Teraponidae), boä caù Vöôïc (Perciformes). Hieän nay, vieäc khai thaùc loaøi caù naøy chöa ñöôïc quaûn lyù chaët cheõ neân nguoàn lôïi caù Ong caêng trong töï nhieân ñang coù xu theá suy giaûm nghieâm troïng. Tuy nhieân, chöa coù coâng trình naøo nghieân cöùu veà ñaëc ñieåm sinh tröôûng cuûa loaøi caù naøy. Baøi baùo naøy trình baøy keát quaû nghieân cöùu veà moät soá ñaëc ñieåm sinh tröôûng cuûa loaøi caù Ong caêng. Phöông phaùp Ngoaøi thöïc ñòa Töø thaùng 11 naêm 2007 ñeán thaùng 11 naêm 2008, chuùng toâi thu 298 maãu caù baèng caùch ñaùnh baét tröïc tieáp cuøng ngö daân hoaëc mua taïi caùc beán caù, caùc chôï ven ñaàm vaø doïc vuøng ven bieån Thöøa Thieân Hueá. Maãu caù Ong caêng ñöôïc xöû lyù khi coøn töôi ñeå caân troïng löôïng, ño chieàu daøi, laáy vaûy Laäp caùc ñieåm quan traéc, phoûng vaán ngö daân thoâng qua phieáu ñieàu tra. Nghieân cöùu veà sinh tröôûng caù Xaùc ñònh töông quan giöõa chieàu daøi vaø troïng löôïng: Töông quan giöõa chieàu daøi vaø troïng löôïng caù Ong caêng ñöôïc bieåu thò baèng phöông trình sinh tröôûng cuûa R.J.H. Beverton - S. J. Holt (1956) W = a.l b. Trong ñoù, W laø troïng löôïng toaøn thaân caù (g); L laø chieàu daøi cuûa caù ño töø muùt moõm ñeán heát tia vaây ñuoâi daøi nhaát (mm); a, b laø caùc heä soá caàn xaùc ñònh (Giaûi baèng phöông trình thöïc nghieäm). Khoa Sinh, Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Hueá.
34 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 Xaùc ñònh tuoåi: Duøng vaûy ñeå xaùc ñònh tuoåi caù Ong caêng. Maãu vaûy quan saùt ñöôïc ngaâm trong dung dòch NaOH 4% ñeå taåy môõ, caùc chaát baån hay saéc toá baùm treân vaûy. Quan saùt voøng naêm baèng kính luùp hai maét vaø ño baùn kính vaûy, kích thöôùc voøng naêm döôùi kính hieån vi coù gaén traéc vi thò kính. Toác ñoä taêng tröôûng: Söû duïng phöông phaùp cuûa Rosa Lee (1920) ñeå xaùc ñònh möùc taêng chieàu daøi cuûa caù Ong caêng vôùi coâng thöùc: Lt = Vt (L-a) + a V Trong ñoù, Lt laø chieàu daøi caù ôû tuoåi n caàn tìm (mm); L laø chieàu daøi ño ñöôïc cuûa caù (mm); Vt laø khoaûng caùch töø taâm vaûy ñeán voøng naêm thöù t (mm); V laø baùn kính vaûy; a laø chieàu daøi caù baét ñaàu coù vaûy (mm). Phöông trình sinh tröôûng Von Bertalanffy (1954) Veà chieàu daøi: L t = L α [1- e -k(t- t o) ] Veà troïng löôïng: W t = W α [1- e -k(t to) ] b Trong ñoù, L α laø chieàu daøi toái ña cuûa caù (mm); L t laø chieàu daøi caù ôû löùa tuoåi t (mm); W α laø troïng löôïng toái ña cuûa caù (g); W t laø troïng löôïng caù ôû löùa tuoåi t (g); t vaø t o laø khoaûng thôøi gian caù sinh tröôûng; b laø heä soá sinh tröôûng theo R.J.H. Beverton - S.J. Holt (1956); k laø heä soá phaân hoùa löôïng protein trong cô theå caù. Keát quaû nghieân cöùu 1. Töông quan giöõa chieàu daøi vaø khoái löôïng Trong quaù trình sinh tröôûng, phaùt trieån cuûa caù vaø caùc ñoäng vaät khaùc noùi chung, söï gia taêng veà chieàu daøi vaø khoái löôïng cô theå thöôøng coù moái lieân heä vôùi nhau. Sau khi phaân tích 298 maãu caù Ong caêng, cho thaáy moái töông quan giöõa chieàu daøi vaø khoái löôïng cuûa chuûng quaàn caù (baûng 1). Baûng 1. Töông quan giöõa chieàu daøi vaø khoái löôïng cuûa caù Ong caêng Tuoåi Giôùi tính Chieàu daøi L (mm) Khoái löôïng W (g) N L dñ L tb SE W dñ W tb SE n % 0 + Juv 33-76 50,9 3,0 1-11 4,1 0,7 20 6,7 1 + Juv 72-135 100,0 1,8 8-35 15,5 0,9 50 16,8 Ñöïc 104-156 131,0 8,6 16-60 38,7 7,2 9 3,0 Caùi 133-145 142,0 3,0 35-40 38,8 1,2 4 1,3 2 + Ñöïc 136-288 196,3 4,7 35-315 117,9 8,1 76 25,5 Caùi 140-286 190,4 4,0 35-315 107,1 8,0 68 22,8 3 + Ñöïc 233-352 282,0 4,7 175-550 310,6 13,4 34 11,4 Caùi 211-351 270,8 7,3 145-540 287,3 20,4 20 6,7 4 + Ñöïc 286-367 310,5 8,3 265-575 388,0 27,3 10 3,4 Caùi 282-365 202,0 11,4 330-565 377,9 32,4 7 2,4 TB 33-367 187,5 4,5 1-575 118,2 7,5 298 100,0 Töø baûng 1 cho thaáy, chuûng quaàn caù Ong caêng ñöôïc khai thaùc ôû ñaàm phaù vaø vuøng ven bieån Thöøa Thieân Hueá coù kích thöôùc dao ñoäng trong khoaûng 33
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 35-367mm, töông öùng vôùi khoái löôïng 1-575g. Chuûng quaàn caù Ong caêng ñöôïc khai thaùc ôû 5 nhoùm tuoåi. Nhoùm tuoåi 0 + vôùi soá löôïng caù theå thu ñöôïc chieám 6,7%, coù chieàu daøi dao ñoäng töø 33-76mm, khoái löôïng töông öùng töø 1-11g; nhoùm tuoåi 1 + coù soá löôïng caù theå thu ñöôïc chieám 21,1% vôùi chieàu daøi dao ñoäng töø 72-145mm, khoái löôïng 8-40g; nhoùm tuoåi 2 + laø nhoùm coù soá caù theå thu ñöôïc nhieàu nhaát, chieám 48,3%, vôùi chieàu daøi töø 136-286mm, khoái löôïng laø 35-315g; nhoùm tuoåi 3 + coù chieàu daøi dao ñoäng töø 233-351mm, öùng vôùi khoái löôïng töø 175-540g vaø nhoùm tuoåi 4 + laø nhoùm coù soá caù theå thu ñöôïc ít nhaát, coù chieàu daøi dao ñoäng töø 286-365mm, töông öùng vôùi khoái löôïng töø 265-565g. W = 4.952x10-8 xl 2.762 R 2 = 0,986 Hình1. Ñoà thò söï töông quan giöõa chieàu daøi vaø khoái löôïng caù Döïa vaøo coâng thöùc Beverton - Holt (1956), phaân tích keát quaû nghieân cöùu, chuùng toâi thu ñöôïc caùc thoâng soá cuûa phöông trình töông quan giöõa chieàu daøi vaø troïng löôïng caù Ong caêng laø: W = 4.952 x 10-8 x L 2,762 Töø hình 1 cho thaáy, söï taêng tröôûng veà chieàu daøi vaø khoái löôïng cuûa caù Ong caêng coù moái töông quan chaët cheõ vôùi nhau, ñieàu naøy ñöôïc theå hieän raát roõ qua heä soá töông quan R 2 = 0,986 vaø ñaây laø töông quan thuaän (töông quan döông), nghóa laø khi chieàu daøi taêng thì khoái löôïng cuûa caù cuõng taêng theo. Tuy nhieân, ñoà thò cho thaáy söï taêng tröôûng veà chieàu daøi vaø khoái löôïng cuûa caù Ong caêng cuõng khoâng ñeàu nhau. Cuï theå, ôû giai ñoaïn ñaàu (tuoåi 0 +, 1 + ) chieàu daøi caù taêng nhanh, khoái löôïng caù taêng chaäm. Ñeán giai ñoaïn tuoåi 2 +, 3 + caù taêng tröôûng veà chieàu daøi chaäm laïi, nhöng taêng tröôûng veà troïng löôïng laïi taêng nhanh. Coù theå söï taêng nhanh veà khoái löôïng ôû caù coù kích thöôùc lôùn lieân quan ñeán vieäc tích luõy chaát dinh döôõng ñeå ñaït ñöôïc traïng thaùi thaønh thuïc sinh duïc, tham gia sinh saûn trong chuûng quaàn. Ñaëc ñieåm naøy ôû caù Ong caêng cuõng phuø hôïp vôùi tính thích nghi cuûa caùc loaøi caù nhieät ñôùi. Trong giai ñoaïn ñaàu ñôøi, söï taêng nhanh kích thöôùc cô theå laø ñaëc ñieåm thích nghi trong caïnh tranh cuøng loaøi, ñeå vöôït khoûi söùc cheøn eùp cuûa vaät döõ, ñaûm baûo söï sinh toàn cuûa loaøi.
36 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 2. Caáu truùc tuoåi cuûa chuûng quaàn Qua baûng 1 vaø hình 2, nhaän thaáy, chuûng quaàn caù Ong caêng ôû ñaàm phaù vaø vuøng ven bieån Thöøa Thieân Hueá coù caáu truùc tuoåi khaù ñôn giaûn, tuoåi caù khoâng cao. Hình 2: Bieåu ñoà thaønh phaàn tuoåi cuûa caù Ong caêng Ña soá caù Ong caêng ñöôïc khai thaùc taäp trung töø tuoåi 0 + ñeán 2 +, öùng vôùi khoái löôïng 1-315g, chieám tyû leä 76,2%. Phaàn lôùn caù ñöôïc khai thaùc trong ñaàm phaù naèm ôû nhoùm naøy. Ñaây laø nhoùm caù coù kích thöôùc nhoû, cho chaát löôïng vaø giaù trò thöông phaåm khoâng cao, ña soá chöa thaønh thuïc sinh duïc hoaëc chæ tham gia sinh saûn laàn ñaàu, laø nguoàn boå sung quan troïng cho ñaøn caù boá meï trong thôøi gian tôùi, nhaèm ñaûm baûo quaù trình taùi saûn xuaát chuûng quaàn cuûa ñaøn caù trong töï nhieân. Vôùi tình traïng khai thaùc nhö hieän nay, seõ laøm giaûm nguoàn gioáng töï nhieân boå sung cho chuûng quaàn. 3. Toác ñoä taêng tröôûng chieàu daøi haøng naêm Döïa treân quan ñieåm cuûa Rosa Lee, caên cöù vaøo keát quaû phaân tích vaûy cuûa 298 maãu caù Ong caêng thu ñöôïc trong quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi thieát laäp moái lieân heä giöõa söï gia taêng chieàu daøi thaân vaø kích thöôùc vaûy nhö sau: Lt = (L - 12,4) * V Vt + 12,4 Baûng 2. Toác ñoä taêng tröôûng chieàu daøi haøng naêm cuûa caù Ong caêng Tuoåi Sinh tröôûng L haøng naêm (mm) Toác ñoä taêng tröôûng L haøng naêm (mm) N L 1 (tb) L 2 (tb) L 3 (tb) L 4 (tb) T 1 (tb) T 2 (tb) T 3 (tb) T 4 (tb) mm % mm % mm % 0 + 20 1 + 90,7 90,7 63 2 + 154,1 193,6 154,1 39,6 26,6 144 3 + 171,3 216,9 255,2 171,3 45,6 21,2 38,3 22,3 54 4 + 193,6 234,6 262,8 289,0 193,6 41,1 41,1 28,2 14,6 26,2 13,5 17 TB 152,4 215,1 259,0 289,0 152,4 62,7 41,2 43,9 28,8 30,1 19,7 298
Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 37 Töø keát quaû thu ñöôïc cho thaáy trong töï nhieân, kích thöôùc trung bình cuûa caù Ong caêng ôû thôøi ñieåm moät naêm tuoåi ñaït 152,4mm; hai naêm tuoåi ñaït 215,1mm; ba naêm tuoåi ñaït 259,0mm vaø boán naêm tuoåi laø 289,0mm. Toác ñoä taêng tröôûng veà kích thöôùc cuûa caù Ong caêng trong naêm ñaàu laø cao nhaát, ñaït 152,4mm, naêm thöù 2 taêng theâm 62,7mm (41,1%), naêm thöù 3 taêng theâm 43,9mm (20,4%) vaø naêm thöù 4 chæ taêng theâm 30,1mm (11,6%). Nhö vaäy, vaøo naêm ñaàu cuûa ñôøi soáng caù taêng nhanh veà kích thöôùc; thôøi gian veà sau toác ñoä sinh tröôûng theo chieàu daøi cuûa caù caøng chaäm daàn 4. Phöông trình sinh tröôûng theo Von Bertalanffy cuûa caù Ong caêng Phöông trình sinh tröôûng Von Bertalanffy (1954) veà chieàu daøi vaø veà khoái löôïng cuûa caù Ong caêng ñöôïc thieát laäp döïa vaøo soá lieäu chieàu daøi vaø khoái löôïng theo nhoùm tuoåi ôû nhöõng maãu caù thu ñöôïc. Caùc thoâng soá cuûa phöông trình ñöôïc xaùc ñònh trong baûng 3. Giaù trò caùc tham soá L α, W α, k, t o cuûa phöông trình Von Bertalanffy ñöôïc xaùc ñònh treân cô sôû giaûi caùc phöông trình toaùn hoïc thöïc nghieäm. Baûng 3. Caùc thoâng soá sinh tröôûng theo chieàu daøi vaø khoái löôïng Thoâng soá sinh tröôûng Theo chieàu daøi Theo khoái löôïng L α (mm), W α (g) 524,9 3.059,0 t 0-0,3219-0,4915 k 0,209 0,0134 Phöông trình sinh tröôûng veà chieàu daøi vaø khoái löôïng theo Von Bertalanffy coù daïng: L t = 524,9[1- e -0,209(t + 0,3219) ] vaø W t = 3.059,0[1- e -0,0134(t + 0,4915) ] 2,762 Caùc thoâng soá ôû baûng 3 cho thaáy, caù Ong caêng coù theå ñaït ñeán khoái löôïng lôùn nhaát laø 3.059,0g, vôùi chieàu daøi cô theå toái ña laø 524,9mm. Ñoái chieáu vôùi baûng 1, roõ raøng caù Ong caêng ñang ñöôïc khai thaùc hieän nay coøn nhoû. Ñieàu naøy hoaøn toaøn baát lôïi cho chuûng quaàn caù, ñoàng thôøi chaát löôïng vaø giaù trò thöông phaåm khoâng cao. Caàn taäp trung khai thaùc caù ôû kích côõ lôùn, nhö vaäy môùi phaùt huy heát tieàm naêng cuûa chuûng quaàn. Töø caùc phöông trình Von Bertalanffy, ta cuõng nhaän thaáy heä soá phaân hoùa löôïng protein trong cô theå caù Ong caêng veà chieàu daøi (k = 0,210) lôùn hôn so vôùi khoái löôïng (k = 0,014). Theo Danileski vaø Domashenco (1978), giaù trò tuyeät ñoái k caøng lôùn thì toác ñoä taêng tröôûng khoái löôïng caøng nhanh. Ñieàu ñoù chöùng toû ôû caù Ong caêng toác ñoä taêng tröôûng cuûa chieàu daøi cô theå nhanh hôn so vôùi toác ñoä taêng tröôûng veà khoái löôïng. Keát luaän 1. Caù Ong caêng (Terapon jarbua Forsskal, 1775) ôû ñaàm phaù vaø vuøng ven bieån Thöøa Thieân Hueá coù chieàu daøi khai thaùc dao ñoäng trong khoaûng 33-367mm vaø töông öùng vôùi khoái löôïng 1-575g. ÔÛ giai ñoaïn ñaàu cuûa ñôøi soáng, caù Ong caêng taêng nhanh veà chieàu daøi, ñeán moät kích thöôùc nhaát ñònh (196,3mm ôû caù ñöïc vaø 190,4mm ôû caù caùi) caù taêng nhanh veà khoái löôïng. Caù Ong caêng ñöôïc khai thaùc ôû 5 nhoùm tuoåi, cao nhaát laø tuoåi 4 +, thaáp nhaát laø tuoåi 0 + ; nhoùm tuoåi 2 + coù soá caù theå thu ñöôïc nhieàu nhaát, chieám 48,3%, vôùi chieàu daøi töø 136-286mm, khoái löôïng töông öùng laø 35-315g; nhoùm tuoåi 4 + coù soá caù theå
38 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 1 (72). 2009 thu ñöôïc ít nhaát, chieám 5,8%, coù chieàu daøi dao ñoäng 282-367mm. Phöông trình töông quan giöõa chieàu daøi vaø troïng löôïng caù Ong caêng ñöôïc vieát döôùi daïng: W = 4.952x10-8 x L 2,762. 2. Toác ñoä taêng tröôûng veà kích thöôùc cuûa caù Ong caêng trong naêm ñaàu laø cao nhaát, ñaït trung bình 152,4mm, naêm thöù 2 taêng theâm 62,7mm (41,1%), naêm thöù 3 taêng theâm 43,9mm (20,4%) vaø naêm thöù 4 chæ taêng theâm 30,1mm (11,6%). Nhö vaäy, vaøo naêm ñaàu cuûa ñôøi soáng caù taêng nhanh veà kích thöôùc, thôøi gian veà sau toác ñoä sinh tröôûng theo chieàu daøi cuûa caù caøng chaäm daàn. Phöông trình sinh tröôûng veà chieàu daøi vaø khoái löôïng theo Von Bertalanffy coù daïng: L t = 524,9[1- e -0,209(t + 0,3219) ] vaø W t = 3.059,0[1- e -0,0134(t + 0,4915) ] 2,762 Ñeà nghò 1. Caàn xaây döïng vaø thöû nghieäm moâ hình nuoâi caù Ong caêng ôû ñaàm phaù vaø vuøng ven bieån ñeå phaùt huy caùc lôïi theá cuûa nguoàn lôïi naøy. 2. Xaây döïng vaø hoaøn thieän caùc chính saùch quy hoaïch, quaûn lyù nuoâi troàng vaø khai thaùc nguoàn lôïi thuûy saûn, nhaèm muïc tieâu phaùt trieån kinh teá ñi ñoâi vôùi baûo toàn vaø phaùt trieån beàn vöõng ña daïng sinh hoïc. V V P - B V Q TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 1. Nguyeãn Quang Vinh Bình (1996). Quaûn lyù nguoàn lôïi thuûy saûn heä ñaàm phaù Tam Giang, Nxb Thuaän Hoùa, Hueá. 2. Pravdin. I. F (1973). Höôùng daãn nghieân cöùu caù (Phaïm Thò Minh Giang dòch), Nxb KH vaø KT, Haø Noäi. 3. Voõ Vaên Phuù (1979). Nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu sinh hoïc cuûa caù xöông vuøng nhieät ñôùi (taøi lieäu dòch töø baûn tieáng Nga - Nhöõng vaán ñeà nghieân cöùu ngö loaïi hoïc, Maùt cô va, taäp 20, 21). TOÙM TAÉT Caù Ong caêng (Terapon jarbua Forsskal, 1775) ôû ñaàm phaù vaø vuøng bieån ven bôø Thöøa Thieân Hueá laø loaøi caù coù giaù trò kinh teá vaø coù theå khai thaùc vôùi saûn löôïng lôùn; laø moùn aên cuûa ñòa phöông nhôø thòt caù thôm, ngon. Hieän nay, vieäc khai thaùc thuûy saûn trong ñaàm phaù vaø vuøng bieån Thöøa Thieân Hueá baèng caùc phöông tieän huûy dieät vaø khai thaùc quaù möùc coù theå taùi taïo, neân nguoàn lôïi thuûy saûn, trong ñoù coù loaøi caù Ong caêng, ñang suy giaûm nghieâm troïng. Baøi naøy trình baøy keát quaû nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû veà moät soá ñaëc ñieåm sinh tröôûng cuûa caù Ong caêng ôû ñaàm phaù vaø vuøng bieån ven bôø Thöøa Thieân Hueá, nhaèm coù cô sôû khoa hoïc cho vieäc xaây döïng moâ hình nuoâi thöû nghieäm loaøi caù coù giaù trò kinh teá naøy. ABSTRACT SOME CHARACTERISTICS OF GROWTH PROCESS OF ONG CAÊNG (Terapon jarbua Forsskal, 1775) IN LAGOONS AND INSHORE ZONE OF THÖØA THIEÂN HUEÁ PROVINCE Ong caêng (Terapon jarbua Forsskal,1775) in lagoons and inshore zone of Thöøa Thieân Hueá province is a kind of economic species and people can catch them with big production. This fish is a speciality of the locality due to its sweet-smelling and tastiness. At present, aquatic resource in lagoons and inshore zone of Thöøa Thieân Hueá province is over-exploiting by destructive means that causes serious declining of Ong caêng population. This article presents results of authors research on some characteristics of growth of Ong caêng species. The results can be used in building a pattern of aquaculture farming of Ong caêng.