ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM TÔ THỊ THỦY DẠY HỌC ĐOẠN TRÍCH HẠNH PHÚC CỦA MỘT TANG GIA (TRÍCH SỐ ĐỎ CỦA VŨ TRỌNG PHỤNG, NGỮ VĂN 11) DƢỚI GÓC NHÌN CỦA LÝ THUYẾT VĂN TRÀO PHÚNG Chuyên ngành : Lý luận và Phƣơng pháp dạy học bộ môn Văn - Tiếng Việt Mã số : 60 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN HUY QUÁT Thái Nguyên, Năm 2015 i
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng, các kết quả trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố ở bất kì công trình nào khác. Tác giả Tô Thị Thủy ii
LỜI CẢM ƠN Em xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Nguyễn Huy Quát. Người thầy đã tận tình giúp đỡ em trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Em xin trân trọng cảm ơn các thầy cô trong khoa Ngữ văn, khoa Sau đại học trường ĐHSP Thái Nguyên đã nhiệt tình giúp đỡ và động viên em trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Tác giả luận văn xin chân thành cảm ơn BGH các trường THPT Nam Tiền Hải, THPT Tây Tiền Hải của huyện Tiền Hải, tỉnh Thái Bình; những người thân trong gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã giúp đỡ tạo điều kiện cho tôi trong suốt thời gian qua. Thái nguyên, ngày 12 tháng 5 năm 2015 Tác giả Tô Thị Thủy iii
MỤC LỤC Trang Lời cam đoan... i Lời cảm ơn... ii MỤC LỤC... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT... iv MỞ ĐẦU... 1 NỘI DUNG... 8 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI... 8 1.1. Cơ sở lí luận của đề tài... 8 1.1.1 Một số vấn đề cơ bản về lý thuyết văn trào phúng... 8 1.1.2. Sơ lược về phương pháp dạy học tích cực... 15 1.2. Cơ sở thực tiễn của đề tài... 16 1.2.1. Khảo sát các tài liệu hướng dẫn của Bộ Giáo dục - Đào tạo... 17 1.2.2. Khảo sát giáo án của giáo viên về dạy học đoạn trích "Hạnh phúc của một tang gia"... 18 1.2.3. Nhận xét, đánh giá kết quả khảo sát giáo án và giờ dạy của giáo viên... 31 1.2.4. Thực trạng dạy và học đoạn trích ở THPT qua việc phỏng vấn, điều tra trực tiếp giáo viên và học sinh... 33 Chƣơng 2. BIỆN PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ DẠY HỌC ĐOẠN TRÍCH HẠNH PHÚC CỦA MỘT TANG GIA DƢỚI GÓC NHÌN CỦA LÝ THUYẾT VĂN TRÀO PHÚNG... 38 2.1.Những nội dung cơ bản khi dạy học đoạn trích Hạnh phúc của một tang gia... 38 2.1.1. Về tác phẩm Số đỏ... 38 2.1.2. Về tác giả Vũ Trọng Phụng... 39 2.1.3. Xác định nội dung dạy học đoạn trích "Hạnh phúc của một tang gia" dưới góc nhìn của lí thuyết văn trào phúng... 41 iv
2.2. Đề xuất các biện pháp góp phần nâng cao hiệu quả dạy học đoạn trích "Hạnh phúc của một tang gia" dưới góc nhìn của lý thuyết văn trào phúng... 46 2.2.1. Hướng dẫn học sinh tự học, tự bổ sung tri thức, phát hiện những sáng tạo nghệ thuật của tác giả... 46 2.2.2. Hướng dẫn học sinh tìm hiểu các thủ pháp trào phúng đặc sắc được sử dụng trong tác phẩm... 51 2.2.3. Hướng dẫn học sinh phân tích hệ thống nhân vật trào phúng trong tác phẩm thông qua các thủ pháp nghệ thuật trào phúng... 54 2.2.4. Hướng dẫn học sinh luyện tập sau giờ học... 58 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM... 62 3.1. Thiết kế bài học thực nghiệm... 62 3.2. Tổ chức dạy thực nghiệm... 74 3.2.1. Chọn lớp thực nghiệm và thời gian thực nghiệm... 74 3.2.2. Tổ chức dạy thực nghiệm và dạy học đối chứng... 74 3.2.3. Kết quả thực nghiệm... 74 KẾT LUẬN... 78 TÀI LIỆU THAM KHẢO... 80 PHỤ LỤC... 83 v
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT THPT PPDH PGS GS TS GV HS SGK SGV : Trung học phổ thông : Phương pháp dạy học : Phó Giáo sư : Giáo sư : Tiến sĩ : Giáo viên : Học sinh : Sách giáo khoa : Sách giáo viên iv
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Hạnh phúc của một tang gia là văn bản được trích từ chương XV tiểu thuyết Số đỏ của Vũ Trọng Phụng. Đoạn trích này đã được đưa vào giảng dạy trong chương trình ngữ văn 11 nhiều năm qua và đã nhận được sự quan tâm của giáo viên trung học phổ thông (THPT) cùng các nhà lý luận dạy học. Đã có những công trình nghiên cứu về tác phẩm Số dỏ và phương pháp dạy học (PPDH) đoạn trích Hạnh phúc của một tang gia dưới các góc độ khác nhau. Tuy nhiên, nghiên cứu việc dạy học đoạn trích này dưới góc nhìn của lý thuyết văn trào phúng một cách toàn diện và triệt để thì cho đến nay vẫn chưa có công trình nào được công bố. Chúng tôi chọn đề tài này với những lý do sau: 1.1. Hiện nay việc dạy học đoạn trích Hạnh phúc của một tang gia ở trường phổ thông vẫn còn nhiều hạn chế. Giáo viên vẫn còn gặp nhiều khó khăn, như: thời lượng lên lớp chưa tương xứng với dung lượng đoạn trích; học sinh chuẩn bị bài sơ sài, phần lớn các em chưa đọc cả tác phẩm, thiếu hứng thú học văn nên việc hướng dẫn học sinh đọc hiểu vẫn chỉ dừng lại ở mức độ khái quát. Giáo viên mới giúp các em nắm được những nét cơ bản về nội dung và nghệ thuật mà chưa thực sự dẫn dắt các em đi sâu tìm hiểu những giá trị nghệ thuật độc đáo của đoạn trích, nói riêng, tác phẩm Số đỏ, nói chung, nhất là nghệ thuật trào phúng, với các thủ pháp đa dạng, phong phú trong tiếng cười của Vũ Trọng Phụng. 1.2. Trào phúng là thể loại văn học dùng những lời lẽ khôi hài, mỉa mai, châm biếm, đả kích để tấn công đối tượng bị phê phán. Biểu hiện rõ nhất của trào phúng là tiếng cười. Tiếng cười trong văn trào phúng được thể hiện dưới nhiều cấp độ khác nhau, như: tiếng cười khôi hài, tiếng cười mỉa mai, tiếng cười châm biếm, tiếng cười chế giễu, tiếng cười nhạo báng, tiếng cười đả 1
kích Văn học viết Việt Nam có rất nhiều cây bút tài ba về văn thơ trào phúng, và cùng với thành tựu trào phúng của văn học dân gian, họ đã góp phần tạo nên truyền thống nghệ thuật trào phúng Việt Nam: đa dạng, phong phú và độc đáo. Vũ Trọng Phụng đã thừa hưởng, phát huy truyền thống đó trong các sáng tác của mình, đặc biệt là ở Số đỏ. GS.Nguyễn Đăng Mạnh nhận xét: Trong cái dòng văn học cười đó, Vũ Trọng Phụng nổi lên như một cây cười độc đáo nhất, cường tráng và sắc nhọn nhất. Ông đã sáng tạo nên kiệt tác Số đỏ, một chuỗi cười không tiền khoáng hậu mà âm hưởng giòn giã sẽ còn vang dội mãi trong lịch sử [25]. Tiếng cười trào phúng trong Số đỏ được tác giả thể hiện một cách sinh động, sâu sắc qua nghệ thuật trào phúng độc đáo. Tuy nhiên, khi dạy học đoạn trích Hạnh phúc của một tang gia, giáo viên vẫn chưa khai thác được hết cái hay của tiếng cười Vũ Trọng Phụng và học sinh chưa thật hiểu rõ ý nghĩa tiếng cười của nhà văn trong tác phẩm. 1.3. Dạy học đoạn trích Hạnh phúc cuả một tang gia dưới góc nhìn của lý thuyết văn trào phúng, chúng tôi mong muốn góp phần bồi dưỡng cho học sinh những năng lực cần thiết về đọc hiểu văn trào phúng, về cảm thụ thẩm mỹ, về kỹ năng, năng lực phân tích nhân vật trong tác phẩm văn chương, nói chung, tác phẩm văn trào phúng, nói riêng. Đồng thời bồi dưỡng cho các em năng lực tự học, năng lực ngôn ngữ, năng lực tư duy để từ đó có thể vận dụng những tri thức ấy vào việc phân tích những tác phẩm cùng loại. Với những lý do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài: Dạy học đoạn trích Hạnh phúc cuả một tang gia ( trích Số Đỏ - Vũ Trọng Phụng, Ngữ văn 11) dưới góc nhìn của lý thuyết văn trào phúng, mong muốn đóng góp một tiếng nói nhỏ bé vào việc nâng cao hiệu quả dạy học đoạn trích này. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Về thành tựu nghiên cứu Số đỏ cuả Vũ Trọng Phụng Cho đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu về tác giả Vũ Trọng Phụng và tiểu thuyết Số dỏ : 2
- Trong bài viết Mâu thuẫn cơ bản trong thế giới quan và trong sáng tác của Vũ Trọng Phụng GS.Nguyễn Đăng Mạnh khẳng định: Số đỏ đã phát huy đến cao độ tài năng trào phúng sắc sảo của ông. Cũng vẫn là khối căm hờn ngày trước nhưng giờ đây ông không chịu để nguôi đi bằng những lời chửi rủa tuyệt vọng nữa, mà cho nổ ra thành một trận cười sảng khoái tung vào giữa những nhố nhăng, lố bịch của xã hội đương thời. Đọc Số đỏ, người ta như được lôi cuốn vào một cuộc tả xung hữu đột của Vũ Trọng Phụng đánh vào đủ loại quái thai của xã hội thực dân tư sản [23]. Trong bài viết này, tác giả đã lí giải một cách sâu sắc và thỏa đáng về ngòi bút Vũ Trọng Phụng, nhìn nhận đó là ngòi bút đầy tài hoa nhưng phức tạp về tư tưởng. Nguyên nhân của hiện tượng trên là do xã hội đương thời đang tồn tại những vấn đề chính trị - xã hội, tác động đến tư tưởng của nhà văn. - Với bài Đánh giá lại Số đỏ, tác giả Phan Cự Đệ cho rằng: Vũ Trọng Phụng đã thành công rất xuất sắc trong tiểu thuyết hoạt kê Số Đỏ hơn cả Giông tố, Vỡ đê ( ). Với Số đỏ, Vũ Trọng Phụng đã cắm một cái mốc quan trọng trong nghệ thuật điển hình hóa hiện thực chủ nghĩa, trong nghệ thuật trào phúng cuả văn xuôi Việt Nam [6]. Ở đây, tiếng cười của Vũ Trọng Phụng là công cụ đả kích phong trào Âu hóa, Vui vẻ trẻ trung do nhóm Ngày nay khởi xướng. Phan Cự Đệ viết: Trong cuốn tiểu thuyết hoạt kê này, tiếng cười ào ạt trùm lấp, phủ lên mọi trò cải lương bịp bợm, mọi kiểu cách văn minh, Âu hóa, có lúc phủ lên mọi nhân vật chóp bu của chính quyền đương thời, khiến cho cái xã hội thực dân phong kiến hóa ra ối a, ba phèng, hóa ra lỗ mãng, kệch cỡm [6]. - Tác giả Hoàng Ngọc Hiến trong bài Trào phúng của Vũ Trọng Phụng trong Số đỏ lại cho rằng: Số đỏ không thuộc loại trào phúng đả kích mà thực ra đây chỉ là một tác phẩm trào phúng hài hước, ông nhận định: Lớn hơn sự phê phán một giai cấp, tiếng cười của tác giả phủ định cả một xã hội ngớ ngẩn, nhí nhố, lố bịch, nhố nhăng. Nội dung tư tưởng của Số đỏ đạt tới 3
trình độ phổ quát, tác giả phê phán một loạt thói rởm tật xấu có thể trở thành phổ biến ở mọi chế độ xã hội: cấp tiến rởm, bình dân rởm, trí thức rởm, nghệ thuật, khoa học rởm, hàm tước rởm, bằng sắc rởm [11]. Tiếp nối mạch lý luận mang tính khái quát này, trong bài viết Dị ứng với cái rởm một phương diện của trào phúng Vũ Trọng Phụng, tác giả Hoàng Ngọc Hiến đã bổ sung thêm hàng loạt cái rởm trong Số đỏ, đồng thời là những cái rởm trong xã hội mà tác phẩm này miêu tả. - Luận văn Thạc sĩ của Bùi Minh Ngọc với đề tài: Đặc trưng cái hài trong Số đỏ (so sánh với cái hài trong Đường công danh của Nikodem Dyzma của T.Đ. Môxtôvich) đã chỉ ra những đặc điểm của nghệ thuật trào phúng trong 2 tác phẩm. Số Đỏ của Vũ Trọng Phụng có nhiều nét tương đồng với tiểu thuyết Đường công danh của Nikôđem Đyzma, 1923 (của nhà văn Ba Lan T.Đ.Môxtôvích). Nghệ thuật trào phúng sắc sảo, đạt tới trình độ bậc thầy của hai nhà văn thuộc hai châu lục khác nhau đã không hẹn mà tình cờ gặp trong việc phanh phui, vạch trần bản chất giả dối, nhố nhăng, hết sức thối nát, bất nhân bất nghĩa của xã hội trưởng giả thành thị và xã hội tư sản ở Việt Nam và Ba Lan đương thời. Tuy nhiên, mỗi tác phẩm lại có những sắc thái riêng, thể hiện rất rõ cá tính sáng tạo của mỗi tác giả và nét độc đáo về văn hóa của từng dân tộc. 2.2. Về dạy học đoạn trích Hạnh phúc của một tang gia Chúng tôi xin điểm qua các công trình sau đây: - Sách giáo viên (SGV) Ngữ văn 11, tập I (bộ chuẩn) do GS. Phan Trọng Luận chủ biên có bài gợi ý việc dạy học đoạn trích Hạnh phúc của một tang gia, đồng thời hướng dẫn giáo viên (GV) cách thức tổ chức học sinh (HS) chiếm lĩnh văn bản tác phẩm. - SGV Ngữ văn 11, tập I (bộ nâng cao) do GS. Trần Đình Sử tổng chủ biên cũng có phần hướng dẫn GV tổ chức HS chiếm lĩnh văn bản Hạnh phúc cuả một tang gia 4