TẬP CHÍ KHOA 1IỌC 1-1089 PHÁC THẢO CHÁN DUNG VÃN HỌC TẢN ĐÀ* NGỰi Ễs KHẮC XƯƠ.NG ] - U N BÀ VỚI NÚI TẢN SỔNG B i Q uê h ư ơ n g T ản Đà, m ột làn g bá nhò. làn g Khè T h ư ợ n g ờ bền sòng tìà p h ía tà y bấc lả sông v à p h ia đ o n g n am là n á i Tản. Sổng Đà n g ây đêm m ải m iết c h ả v q u a là n g : Chúng thủy giai đông ìhu Đà giang độc bấc lưu (Cỗc sông đẽu chảy \ồ đông Sông Đà riêng một, ngược dửng bắc lưu) Sông Đ ả q u ãn g gàn làng Khỏ đột ngộl ch u y ề n d òng ngược vỗ bắc tạo th ả n h mội khúc gay đề rồi ve ngã ha Hạc chầu đễn liùag mộ Tò. Sửng Đtù ai vặn một.dỏng quanh (Chơi Hôn Binh) T ừ làn g Khô nhìn v e n ú i T ản m ỗi sớm m ỏi chiều n ắn g trong, raâỵ quang cứ n h ư n ủ i sử n g sữ n g ngav đ à u làn g, Đ ầy là ngọn núi th ần kỳ. n ơ i n g ự ỉìị cùa th ằ n T ản V iên đ ứ n g đã ọ th ậ n đ iện n g ư ờ i Việl cồ,'lồ n ủ i ch ủ c ủ a n ư ở c Văn L sn g th ờ i H ùng V ượng, trẵ n Bpn của g ang so n Dại Việt, cból r ó t ba đ ìn h nên cổ lén Ba Yl, hỉnh tròn như cái tán nôn có tên Tấn ViẻB; T ừ năm 1912 nùi và sống q u é h ư ơ n g đà đ i vào th ơ T ản Đà y ùng dăt Sơn Tây nỗy một ô nọ Tuồi chừa bao nhì tu văn rắt hùng Sông Đá núl/tản ái hun đúc Bút Thánh cứu Thăn iớmvỗi vung... L ên «bău T rờ i». T ản 0 8 x ư n g d a n h ỵới T rờ i cững vời (ám lỏ n g tự hào vẽ sông núi quê httơng : Dạ bầm lạy Trời con xin thưa Con lên Khăc Hif a họ là Nguyỉn Què ở Á châu về địa càu Sông Đà nái Tản nước Nam Việt N hũ stnh N guyen Khắc H iếu v ớ i n h ữ n g hài v ân đỗu liín trê n tờ Đông Dưirtiq í '' chi năm 1915 vẫn chưa có một tự hiệu và cbí n$ịn sau. Î9J?. raớt * Đàv lù hai phsn trtc A tro n g «IMrdcIhâp chíln dung vũn hực Tẳn Đ à»
íuiiĩt h iệ n lă n đ ằ u tro n g v ỉn (tàu VÏ.IÎ I' I.11 ỉ,'n Dá v á i c ic bải in Irôn ĐDTC đmặc đặt thành tiiực riêng «Tắn i.)à văn tập». Văn chương thời nôm na > Thú chơi có sơn há Ba vì ờ trước mặt Hãe gtang bén cạnh nhà : Tản Bà N h ữ n g vần n ô ạ i na sớm bộc lộ m ột bân ngã n g ỏng ấ y tro n g Khôi linh con I (19)16) cho bịểt tự hiệu Tẳn Đà hắt nguồn từ cảm hửng nao. Mạch nước sông Dà tim róc rách Ngàn măy non Tân mál lơ mơ... Đ ỏ là lin h q u ê. N ước sông nghe róc, rá c h tro n g t i u, nghe th á y ông Bằ tro n g tiro trong m án vi đày là đòng sang quê hươtìg và mắt ohà thơ cứ «l n h in n g à n m ây n o n Tẳn. «Mất lơ m u» là m ắt cùạ thi lm n ç, của n h ữ n g J nghĩ m ô n g lung, đó là m ắ t m ộag m ẳt nscr của tin h qiiè rào rạ t. Núi T ân sổng B à đ em lạ ỉ c h ọ n h à thơ. n h ữ n g tin h cậm m an mốc m à ọ fin g thật thẳm thiếl n h ư tinh yêu lứ a đôi tìỉnh non Tàu máy trời- mơn mác.dải sông Đá bọt nước lệnh bênh Baóitlỉiêu cảnh băy nhiêu lình Nirớc kia nuụ/ nọ như minh ụớl ta (Thir trách Bgưởỉ tinh nhfln không quen biẽl) sỏng Đ i nủi Tản bao lần nâng ránh tảm hồn, ili'tng lin linh cảm lạc qua lòng tín vào cuộc đời và chjnh m inh:... Nước rựn t6ng tìá con cá nhảy Mảy chùm non Tản cái diỉu bay Nặng như quả đăt má quay được Cao đĩn ông Irời khỏ VỚI (hay Trời dăl cá chim dìu tự dâc Ở đời ai hẻ chẳng ưuny tay (Quủ nh à ch ơ i M it M m hwng) Dù c h o đ an b u ồ n vố th àn thế, tè tái về nỗi đ ò i n h ơ n g núi T ần 9Ông Đà đă rỉà động lự c kich tbich trí h ăn g hải, linh th ằ n tiế n Ihủ của n h à th ơ, nâng đ õ nhà (hơ trốn con đường chỏng gai của sự nghiệp văn chương: «Tòi n g o ân h m ặt vào tro n g đ ê, trò n g lêu trê n n g ọ n n ú i T àn lại q u * j m ặ t ra» g o à i đ ê, n h ln x em m ột d ả i H ắc giang» tư ờ n g nhớ đ ế n h a i câu củ a c6 n h ân viểt -cho tô i tro n g b ử e th u thỏri cái h ứ n g tư& ng cử a tôi về v ăn ch ư ơ n g lạ i có n h ư đ á T ft nhu? avrdra lu ô n raà m uốn b u ô n lạ i k h ông buôn, m ũổn c h â n lạ i k h ổng chán» <GMCệ ĩèuy tịuê h ư ơ n g m in k v ó i T1ỂM T in, sông Đ&. T ản Đủ đ ă từ đó mồ rộ n g, n â n g oao thàabi tin h c à m th iên g liê n g : tin h y c u T quốc. N íi T i a sông Đà từ hì».h âtrçr»g b iề u tư ợ n g c ù a quá k iran g ehuyỗh th à n h h ln h tư ợ n g tru n g tâm tro n g Ih» rẵn Tà a Bà với ý nghĩa là biều tượng của Tô quốc. 15
Thì non nưởc ra đời cũ n g là lừ n h ữ n g buôi chiếu d ạo chơi' trén c o n đ ê làn g m à cảm xức với núi T â n sông Đ à. T ản Đà v iết tro n g Giăc mộng lớni «H ầng k h i dirới bóng tà d ư ơ n g, m ộ t m inh d ạo ch ơ i bên co n đ ư ờ n g đ f cao,, bên nọ sông Đà, bên k ỉa núi T án, m ộ i m ổi cảm lìn h th an h th ư ợ n g lơ th ơ n h ư to liễ u chiẽu xuân. Cái tiềa thụyếi Thê non BƯỚC : Nước đi đi mãi không y<? cùng hon văb ỷ thực phát sinh trong lúc ây» N hư n g tiề a thnyét đư ợ c íá n g tốc sau bài th ơ vả sáng lác đề tổn bái th ơ lên nhtt Tản Đà thuật lại trên bào Ngày Nay sổ 143-1938 ' «N guyên th ự c th ờ i n b â n tro n g kbi lô i ỏ q u è, hòi tôi đ ư ơ n g soạn c á c sả c b II L ên sau J>, «L ê n tàm», «Đ à i g ư ơ n g» (1918 1920)v.v, m ỗi buôi chỉễu th ư ờ n g lê n chơi q u ã n g đ ê <*ao iron cìíìu lài g. Một b é n là sông Đà, m ộ t bèn là n ú i T ẳn. V è b ên kia sồng Đ à< 'ũng liên m iên n h ữ n g núi gằn xa cao th á p k h à n g biẽl là b a o nhiêu. Mỗi buồi c b iíu tô» đi chơi n h ư thé, m ột m ình th ơ th ầ n, h ẵ n g từ k h o ản g tà d ư ơ n g n h át bónjỉ ch o đ ế n liìe írẻ c h ă n tră u bò đ ã v ỉ bết. Cái thôi gian dó cüijg k h á lâu m à bài v ă n đ â y tử c là ch ứ a n h ừ n g cái càm tiró n g của.cấc buồi chiều m à rò i sau n g h ĩ v iết ra vậv. Khi đ à v iết xong riên g bụng ngtỉĩ th ự c có coi h ơ n m ọi b ài khảc, e rằng n ế u in ehung v à o m ột cuỗn Yăn n ào đó khỏng ch ắ c cỏ đ ư ợ c độc giẫ Irịn h trọ n g hay cũ n c ch i çoi th ư ờ n g m à Ihòi. N hân đựợo ngày g ià ờ thôn quê d à i rộ n g cho n ê n vi bai iụ c bốt viết iliành m ộ t Ihiên tiêu thuyèt n g ắ n, m ư ự n câu chuyện giai n h àn tà i tử ở B in h K háng đè chép lời phong nguyệt má gửi lời non nước (NKX n h ẵn ) T ru y ệ n *Thềnon nước» ra đời n g uyỏn ũy là n h ư thế. L ời đ ề dẫn về bài uiơ ÍQ tro n g 8Ổ báo c ủ a tòa soạn Nf/rìy Na 7 cỏ víễl : «Thầ non nước cố lẽ là m ột th iên tiều th u y ẽ t hay n h ãt, sâu sác Iilíảt của T ân Đà. N bum g cbúrụ> ta sẽ kinh dị biễt bao khi đọc bài dirâri đay vầ th ấy tác giả cliỉ niưựh tièu ih u y ét đ ỉ giứi th iệu m ộ t bỉu th ơ *... Nirởc non nặnq mội Ir ri Ihĩ Nuớc (ti, đi mãi, khỏng vầ cùng non. Nhớ lời «nr/uyên ỊTỚC thề non» Naớc đi chưa lại, non cỏn dửng không... T âm «W T ân Đà với Đ ăi n ư ớ c Ịà lủm sự th ím kín n buồn củ a ngưừi dàn vong q u 6 c «h ư a nhin ra d ư ợ c lnrửng đi t(vi. T ản Đồ trăn ir& đ ến day d ứ t nồi đ a u dè cũng n h ư K huất N guyên x ư a b u ô n g 1# n h ữ ng khiir: L y T ao cban chứ a tin h hcài cỗ quốc. Non T ản sòng Bà lạo nên nguồn thi càm Ýứị V n^hĩa biều tư ợ n g tra n g nghidm và đau buòh củ a đíu n ư ớ c và bièu tu ự n g đ ó hjện d iện ở hăn Hét n h ữ n g v àu Ẹ b ữ n g tra n g th ơ giãi b à y lãm sự «vony q u ố c hận» ở T ản B à. Đêm năm cauh Lụy năm canh Nỗi niim non nước Đổ ai quên cho đành (GMC) N bà th ơ băn k b o ãn : Mưa xuân Hông Lạc tươi màu Bức tranh mưa gió ru ng dâu lòng ai í*
Nởm ũmu xa lãc dường dàt Nước non biít cò ai người dầu binh? N inrng cùnf» n hư đôiiíỉ bào m inh, T ản Đà v ản tin rằh g «UUỂC í không đi mitù, Jn w if * khống xuất được m à sẽ có ngày vè : Non xanh dã biét hay chua Nước đi ra bầ lại mưa uê nguổr. Nước non hột ngộ còn luồn Bảo cho noa chớ có buồn làm chi Nừớc kia dù hãy còn đi Xgán dăư xanh tót non thỉ cử vui Nghin nữm giao ước kĩt đôi Son non nước nước khônr/ nguôi lời thầ n. TẲN ĐÀ - NHÀ THƠ CỦA s ự LÊN ĐƯỜHG Trời sinh ra bác Tẳn Đà Qựê huớng thời có, círa nhá thbi không Nửa đời Nam Bác Tây Đônq Hạn bè sum họp, vợ chòng biệt ly Túi tha đeo khấp ba KỈJ Lạ chi rừnq biền, thiêu gì gió trănq (Thú ăn chơi) ĐAv là giọ n a n g ông Tà chếnh choáng say của m ột «giang hò khí cổt», k b it v ọ n g kliộng g ian, lu ô n luôn bị thúc đ à y bời n hu cầu di ch u y èn, k h ỏ ag th è khftttg đ i cũng n h ư kbòng Ihẽ khỏng ngòn#, khống thề k h ô n g say. Đ6 là * ch á t, Tân Dã», là Tản Đà Irong cuộc sổng vả trong văn học. p-.iv là k h á i vọng của m ột b&h ngà n g a n g.lá n g p h óng khoáng không chị& nôi s ự iu Um#, trạ n g thái n g ư ng đọng, trối m.mh Irong m ột kbỏng gỉan <fucn th u ộ c, tro n g y n ồn giam hãm. T án ĐA v iế t: Khí còn ờ n h à q uê, nghe n ó i n h iề u ngưívi ở cạnh làng su ố t đời chân k h ông bước đ ễ n tỉn h, lấy làm th ư ơ n g, lắ y íá m bnòn cữ ơi» (GMO), Hàn ngả n à y nhặn Ihứ c rằ n g xê dịflh tro n g p h ạm r i loan quóc. cụng cò n là c h ậ t bẹp, ch ư a «dà» cơ n nghiện đ i : «Ngưò^i con tra i có cải th á n sin h v áo đời n a y n h ư chủng ta, nếu khỏng q u a ch ơ i Âiị ch à a, qua P hi, Mỹ, băc th ấm B ắc cự c v ư ợ t Băng d ư ơ n g, đ ó n g lư ợ n T h ái B inh d ư ơ n g, n am tởi Ũc. đ ại lý th ờ i sào đirực là v ạ n lý m à lẵy gl làm x a? C òn n h ư tro n g m ột n ư ớ c, n g ư ờ i ở x ử n ày qua x ử nọ,/trunk ' ra Bấc, Bắc v ầo N am thỉri efiog n h ư tro n g m ột làn g n g ư ờ i ở xóm trê n xuống xỏm d ư ở i, ở xỗm d ư ớ i lèn xóm trên khỏbị những không láy gi làm xa má sao gọi đượò là ebơi!» (Ch*i còn ch*i)- Cho n ên T ản Đà đ ã ốm ấ p m ộng tư ở n g đi c h a du khằịi thể giới v à xây đ ự n g m ột cau chuyện phiêu lư u m ộ n ^ tư ở n g khi íự tb â o k b ồ ag cố đ iíu kiộn th ự c hi én. 3 TC 17
L ựu T rọ n g L ư th u ật lại : «T òi còn nhỏ' cáụịi đ ày m ấy thủng, liên -únh tro n g m ột b ữ a rirợ u cò n ó i v ớ i chúng tô i m ộl câu ỉ... tôi sẽ bọc c b ư N Iiệ í.c b ữ p h á p và tó i s ẽ đỉ du lịch ngoại quốc, tôi 8& học n h ữ n g oái h ay cùa n g ư ờ i Rirởc n g o à i đề Vf* giúp đồng bfto» (Tao dàn, sò T ản Đ à 1939) P h ổ n g viên Văn Bỉnh báo Ngày Nay v iế t vè dịp T àn Đà vs T h ái S in h th e o lở i m ời c ủ a Hội trí th ầ dục đ ịa p h ư ơ n g, th u ộ t lại cuộc p h ỏ n g vẫn trc ữ g đó u h ỉr thơ nói về d ự định,chu du th ể giớ i với m ột phong th ài hào hùng lãng m ạ n và cũng rất ngồng : «T ô i đang tô ( h ứ c m ộ t đoốr du lịch ( th ự c r a lïifri là ỷ định) lẫy tẻíi IhH&ng Bùng dân lộc, Tán Đà du tịch đ o dn» T ro n g đ o à n fiv ổhĩ chọn lấv nvvời ngưdri thôi. M uời n g ư ờ i th ật xnăt Bắc vẽ m ại p h ư ơ n g d iện, tro n g đ ó p h ẵ i có đ ù eẵ th à y thuốc, võ sĩ, v ăn sĩ, kịch sĩ. th ợ thuyi-n, đi đ ễ n đ âu lảm lẩy m à ăn rà đ i to à n b ẵn g tàu bay cả. Hình nlxir thi sĩ quên raãt phi hành gia thi phủi. G6 c b ử, pliẳi có h ai phi h àn h gi? n g a j tro n g b ọn m in h đề n h ữ inột n g ư ờ i say rư ợ u h ay n h ứ c đ ẳ u x d m ũi đ ẫ có n g ư ờ i th ú hai th ay ngay. N hưng th e o ý tôi th ì căn n h ấ t là võ sĩ. Võ sĩ eũng phải có hai : m ột chánh du côn, m ột p h ó du côn tnyột hướng. Đến đau có n g ư ờ i sin h s ự lả ia giồ1. võ choang liền đs cho ngoạỉ q u ố c biổt dân V iệt N am không ph&i là hèn kém gì» (NgàyNag «ố 147 1939) Đ ành rằ n g đ ây là n h ữ ng lòi n ố i n g ô n g n h ư n g cũng bièu hỉộn m ộ t k h á t v ọng m à T ản Đà ấp ủ đã rổf láu, n g ay tro n g tu ồ i thanh niên Yà với lốc p h ầm đ ằ u la}'. Đó là tìiũc mộng con I soạn 'tro n g các n ăin í 915 1916, m ộ t gịăc m ộng lang d u m à là lãn g d u k h ắ p thè giớ i tro n g lúc ch in h (ác giả đang «nằm co xó rừ ng» ớ m ột góc huyện miên núi Thanh Sơn m à hồi đó còn lồ cháu, thuộc tỉnh Phú Thọ Tản Đà nòi về minh : Nửa đời.vam Dẵc Tày Đống Bạn bè, sum họp, vợ chùng biệỉ ly... Q uả cồ n h ư (h ể. Vi su ố t đ ờ i la n g Lhang n a y đi')y m ai đỏ cho nên * v ợ chồng biạl ly» còn «b ạ n bè sym họp» TÌ n h ữ n g chuyẽn lén đ ư ờ ng cùa T ản Đà không m ang h ttơ n g v ị ngậm ngùi của cỏ đ ơ n m i là n g ao du «bán rư ợ u lú i íhơ J»trong irìỉm y ui bè bạd. «Yợ chồng b iệt ly» là lời nói chôn th ự c về đời m inh, về tính cách dộc đảo c ủ a lẵ n g từ, đổi lâ p giửa q u an h ệ v ợ chỉìng và quan bệ bạn bè tro n g cuộc sõng binh thiròng. T ản Đà r í t coi nhẹ gia đ ìn h m ặc dù rẵ t tlnrơng yêu vợ. Đi sâu vào lốc p b ầm vả cuộc đời s h à thơ, ta c ó lh é th â y chia bh<' a đề lý giải sự đỗi [ậpnỏi trê n ch ín h là m ốụ g ian g hồ, nhu càu luôr. xê dịch ò Tả a Đà. T ừ khi m ở i xây dựng gia đ in h (1915), T ản Bà đẵ k h ông chịu đ ư ợ c c&nh yỗn phận với v ợ đ ẹp trong k h uòn k hô g ia đ ìn h. L ên đ ư ờ n g! Lên (Urởng! T rong Giấc mộng con ĩ nhà thơ dựng nên một cảnh chia tay : ' «Đ ư ờ n g ngoài ga H àng c ỏ tờ m ờ aảng, cỏ m ột ngưòi h àn h k hảch sắp bộ đưòt ỉg x a đô h àn h tra n g tro n g m ột cál VH-li, là ai? T hiểu niên ấm sin h b Sơn T ây N guyễu K hốc H iểu đó. Khi ẫy cái b ự c đ ư ơ n g th ứ c, các chỗ th&n b ằn g, nhièu ông cùxig ra tiễn. Lại m ột người thiểu phu đ ừ n g ri ỏng lại mộ! chỗ, th ủ y cbung k h ông cố m ột liếng n ồ i, lệ h ai hồng lảm dâru n h ư cảnh hoa lô b ạ t m ưa đl2m th ờ i là tân hôn 16 'U ồi, q u ê & tại ehùn H ư ơng, sòng Hốt, m ới cirởi rằ m tháng «hạp năm th ứ 9 D uy Tân». 1«
T a nhân th ấy ả đây m ột hiện th ự c : đủng là OitHc mộng con «oạn từ 1.915 v à o th ô lg ia n K rn H iẻu m ời lập gi» đình VỚI «lân hỏn 16 tu ồ i» v à T ảo Đà đa kịp tầời đ ư a hĩnh in h vợ mở\ vào liì.n th u y ẻt (hôn lé tồ c h ứ c rằ m [hống chạp) n h ư n g đ ư a v ào m ột cảnh chia tay đè ẩm H iếu mỏr d ẫu m ộ f ch u y ẽ n giang hố vòng quanh thể gỉó-i! M áu giang hò ờ Tản- Bà có th ề b6c I6n bấi cứ lúc n ào T ân Đầ m ê th e o tiẽn g gọi đ ư ờ n g trirờ ng hơ n cối ấrn eúng êrn ngọt cún m ột gia đ in h m ớ i. T ết, cũng lẻn đường : ' Chơi xuân kì lại hành trinh Ngày Ba mươi lít hứng tinh ra đi Từ Băt Bạt 'qua Việl Iri Còn năm Kỳ tị còn thi tlélđông Canh t/ìân ăn lềt Thỡng long Sang ngày mồng Bỗn vào trong Trung Kỳ (Chơi Hué) Cuộc đời Tản Đà khổng hiím những lếtlữ thứ nay đó mai đầy. ỏn trài còn nước còn non Tiín trinh vạn lỳ anh cỏn chơi xa Chơi cho biễí mặt sơn há Cho sơn hábìil ai lã rnặl chơi (Chơi Huẽ). T à n Đà thích g ian g hồ, n h ư n g ông đ ằm Ibẳui v ãi cành vỏ-i ngirời, khốc vời giang hồ CÙB các nghệ sĩ. Tbợ rnới : W Hũ áo phong sương trèn gác trọ Lặng nhìn Ihlên hạ đón xuân sang... (Thô Lữ) Ta như cộ]khảch khoảng đlu hiu Đã gộp chiều hỏm lại bước ỉiìu... (Xuân Diện) Thính g iau ạ bd, Tân Đà th ừ a hirỏrng quan niệm tru y ền th ố p g : «Đí m ột ngảy đ àn g học m ột sàng khôn». Nhà th ơ khẳng định : * C àng đi rộ n g cáng biêl thêm» v à n g a y tử 1916 đ ỉ có m ột cách n b in : c T han ôi! bên trờ i m ặt b í, kể m rởẹ chán m ầy đ ã đ ều là n h ữ n g cải nhà học rấ t cao đ ẳn g không cần th ây c ủ a các người du tử m à đ ò n g cỏ, g iờ i uaây, sông b ăn g I1ÚĨ tu}'ếl lại là n h ữ n g n h à hát rẫ t lo nhởn lihông cần phí eho các khách cao nhân» (GMC). Vòi q u an niệm áy, T ảo Đà cấl btrử c lê n đ ư ờ ng, mờ ra n h ữ n g cuộc hành trỉnh TBi vẽ : Một đi thèm một lợ lừnq Xe chui hăm lôi, bữn Irùng ỉóng cao Duởỉ đường sóng biầa nhảy ren Như mừng bọn mới n hir chào khách xa L èi thơ ấy re» h á t niêm vui xè dịch N Danh sơn gặp khách hữu tinh Đèo Ngang ơi hỡi là minh với la ĩ C on n g ư ờ i với th iên nhiên cũng Ihắm th iít n h ư con ngirời vỏri con n g ư ờ i, như ngưởi yêu gặp người yèu.»
Chiều xaán ém ả như ru Thuận xe.lạl cử dậm CÌI như bmỵ Cáng vào mãi cátiịi xinh thay Cáng Irồng cảnh oậl đòl thay lạ thường Vhà Ih * hỏa điộu tâm h ồ a với th iên n b ièn. nhà Ihơ đi đè yêu n*n Bỏng đ át n ư ớ c, đi đè n h V n d iện n on sông, itìl cho biết mặt sơn hà'ế. N hận diẹn n o n sông không chì là thiên nhiên địa ìỷ, hình thể núi sông, cảnh sắc hữu tình v à đ a dạng. T ản ĐÌ1 đ ã tỉé p n h ận, đ ă ghi n h ở và trâ n trọ n g tẫt oả n h ữ n /í gi tro n g cuộc (lải th ư ờ n g tư ờ n g 'n h ư là n h ỏ n h ặ t, q u á quen đến khồng ai đè V n h ư n g lạ i tạo hợp ihành bộ mật què lỉương: và «òn nhiều, nbiihi nũa : Hù lươi cửa 6ề Tna-ran Long xuyên chén mầm, Nqhệ An quả cà Sài Gón nhớ vị cá tra Cái xe tong mũ, qnản trà Nhắt thiền tìatlnh con mắt Phủ Yin Mữu tình rau hí, ỏng quyền Thuận An Cơn nqârìì Chợ lớn chưa làn Tiệc xòe lại cỏ Văn Bán, Vũ Lao Sơn dương, S9 huyêt Hòn Gai 0 Đềng Sánh cá đồi, Giáp Lai lợn rừng Văn quan. Hoành Lĩrih xe từng Ị p Con táu ca-nỗt, trông chừng Mẻ-kông Tuồng Binh Định, rạp Phú Phong Ồ Nam nước mắm. tinh tìônq chè tàu... (Thú An chéri) T ân Bà (lẫn ta cùng đi đ ề «biết m ặt sơ o bà» giúp la cỏ m ột b ứ c Iranh trtàn rả n h vỉ? quê hương ilẫl n ư ở c trong từ n g ch i tiét độc dáo, cụ thề, có thê nỏi đòlá hàn đồ kinh tế văn hòa hay sách l)ỏ lủi của người du lịch. Nhờ những, ch u y ể n đi d à i, T ản Dà cảm th ẫ y lòng yêu n ư ở c càng th êm thẳm đượm, tinh thần dán tộe (lưực nâng cao Nhà thơ tự nhận định: «R ộng m ắt n h ả n sơn hải m à nặng lòng cluing tộc giang sơn. T rè o iên đỉnh n ũ i H oành Sơn m à trô n g q u a n h ngoài bè tro n g non cỏ hơn n h ư p h ú c d ư ớ i đèn xanh đọc m ột thiôn luận thuyết tự tôn vậy # (GML). N hà th ơ yôu nhân đ ả n m in h, y cu đ ấ t nước m inh cho nén h am ma những chuyín đi T rê n đirởng v à o Huê, T ản Bà xúc động rạ t rào Dọc đựờng dán chủnq biĩl bao Ruộng tình hữu ái như rào trộn mưa Rềng Tiin cùng họ từ xưa R* mươị năm mới bây giờ gặp nhau (Chơi Huí)
Đổ là c&m x ú c tín h người, lin h «dòns» ch ù n g đồng bảo*. V à* H à T ĩ» h tìiĩim núi S ố ', n h à lh* cùng.nhạ n d ấn. cù n g c a r tre em Vni vẻ. chuyện trò và : «... m in h ốm lẫy m ộ t đứa trẻ vào lò n g, n h ữ n g đ ứ a k h ác lạ i cũng tra n h a h a u xán đến đĩ ngòi và lòng m ình, cỏ đứa quàn ấoưiũi rãi răttiần thiu mà yêu Lhời cử yêu». L ủc chia t a y : «C ơn vui đ õ n g chủng đỏng b ào. tư ò n g n hư n g ư phủ B ào n g u y ên c h ư a h ẳ n có thú vui n h ư ih ế vậy! T an m ột cu ộ c v «i đố rồ i á ứ u g đ ặ y từ biệt. Đằy thujfèn lỏng liễn con cháu Tiỏh Kông»(GM L ). Qua Hải Vàn quan nhà thơ cảm nghĩ: Giang sơn lừ bấy đĩn nay Nào irăny mạt bẻ nau máy trkn ngán Ai xưa bèn cũ cùn Ihuyên (đai tỉnh Ihẳng cánỉi, bán Ẩioàn khách du N hà Ihơ th ăm c ử a T h u ầ n An v ỡ i bao xúc. d ộ n g về «th ờ i đ ạ i ều y đi, giang sơ n b iê n cải», «trư ờ c k ia hai nghìn q u án dóng giữ T h u àn An, b à y giờ m ột tên lin h Iráu hảĩ». T an Đà lới thỗm a h à chí sĩ P ban Bội c h â u lú c n à y bị ch in h q u y èn thực dàn BU trí ớ Huế. Nhà túơ di ttiăm Đòng Dttơng ờ Quàng Nam ìvẵnịỉ T án Đá ghé B iu li Địrtii im m mụ n h à l áy Soa, liiáp iiư ơ ng khãii vối trư ờ e dè* ih# làm náo động cả quan nua mỵt tĩnh. Tàn Bà etn g nói lên tâm sự của lãng (ử trải cuộc đời trên những con đường, T ạ i cao phận thấp chí khi uâl Giang hò ìné ciiợì quèn quẽ Jiưưng\ ( T h ă m MŨ f t béu Jư ir«íí) C húng ta sẽ p h ân b iệt ờ T ản Đ à có hai cách g ia n g hò h a y liai plnrwng th ứ c xè đ ịch dối iậ p : gian g hò tự nguyện v à xẽ d c h bốt d ắc d í, tứ c là làợi sự băl đẳc chí và bấl m ẩn vứi tù à n th é và thèri cuộc, (jiftiig hồ tự nguyện lá xê dịch theo th ò i thức n ộ i tám. V-, N h ư n g rr ă n Đồ çttn g ỉu ô n lu ô n bị b ắt buộc p h ả ix ỗ dịựb, có th è nói bị cvrững chế m à pỉiáỉ lền đ ư ờ n g đ ẽ rồ i íh ự c sự trò Ihành m ộ t bỏ-h é-n iién g vi h o à n cắnh v à kéo th eo cả gia đ in h cũ n g n a y đó m ai đ â y. tr ờ tb à n h, n h ư Lè 'lh a n h u ố itro iig Thi sĩ Tản Đỏ, «cải đ ờ i c ủ a m ô i gia đ ỉn h giiing hồ ỉẵn g sĩ» (tr 109) «G iang hổ n ả y biêu h iệ n đ ở i số n g lên h đènìi, th à n Ihê ba đ ào cù a nhà th o «Ở k h ỏ n g yèu ông chạy lung tung». bỏfi :.. Khê thượng, BỈU bạt vầ Hà Nội Sái gòn, VĩnhYèn, ra Hỗi Phòng tì ờ Hồ Hoùa kitm, xuỗag Nam Bịnh X í chợ Đông Xuờn, sang Hàng Bõng Phổ tỉnh Sơn Tùy, lại Khê thượng Một tĩt Quảng Yènnay Hà Đông.. Khi làm chủ báe, lúc viết mướn Hai chục IÌŨHI iư tành khốn tầng (jtiin t i ( C*R{ lfn krèí) s 21
Một tắm sự thầm kin nữa đề n ảy sin h 'n h ữ n g Ihanh đ iệu sàn càra v è nhfirog ehn) ẽn đi. đó ià sự bsi lực tro n g việc th ự c hiện lý tưỏ-ng m à lý tư ở n g l y lạ i đ ư ợ e ch in h n hững ch u y ế n đi n à n g cao lồm cho tha th iết hơn, đó là lỹ tư ở n g «b ồ i bức đ ịa đồ rá c h» m à su ổ t đời n h à thơ áp ủ. N hà thơ b ỏn tầu hst Đắc té l Nana, hét ĐồDg sang Boài đề rồi phải thú nhận : Và tự th á n : Biíl bao ra tìẵc vào Nam Bức (lư dò rách đã cam khó lòng (Xuin Tứ) t H ơn m ư ờ i nám bụt s ắ t b ù t lống, h a o gisv m ực chẳng ích gl cho xũ h ộ i». Trói ba xử đường xe đường bễ, trụi râu mày còn thẹn vời giang sơn». Q nâ th ự c là Tàn Dà đ ă k h ả i hàuh với m ộ t chiếc v a li bẹp n h ư n g vỏri m ộ t tẩm Jòng phồng căng tin và y êu, h ăm h ử tim đ ế n m ột giải th o át n h ư m ộl c á n h buồm no gió lư ớ t ra k h ơ i. N h ư n g rồ i lrả i M ro thống cuộc đ ờ i, b ôn tầ u chỉ đ ư a đ ế n th át bại th ấ t b ạ i. cho n ê n cỏ th ề n ô i âm điệu buồn sàu đa dần dấn cùng với th ở i g ian m à c h e a v ào h ã n h oa củ â tbi sĩ lẵni» tử đề rồ i cuối cù n g lổn á t cả n h ữ ũ g â m sắc. n h ữ n g giai điệu re o vui tb ờ i irl\ Càng đi. (,'àng sống, càng giàu k in h nghiêm, c à n g b u ồ n : Nam Bầc đă nén người duyệt lịch Giang hồ đàng châu vị chua cuy Mười ba năm dó bao đùu bè Góp tại.canh irường một cuộc say (Vẽ quễ nhà cảm táo) 'Như th ế đ ó. Và nịúr vậy lả có m âu Ihuẫii tro n g tư lư ỏ n g T ả n Đà đù ch i xét riêng ứ hình d iện xê dịch. Màu th u ẫ n p h ảt triề n tbeo quá-trình tíeb lũy vốn sống Tồ có the nói : b ả u n g ã lãng tủ, c h ẫ t g ian g hồ tiên Ihièn của nhá Iho là lạc q u a n là liam m ê cò n cuộo ầống nểu nở đã ân n ạ p ch ấ t bi quán vào khúc l)ốt lên đ ư ờ c g thi cũ n g chẳng cố gi đảng ngạc n h iên bởi ch in h cuộc sống v à b ă a n gã, hiên th ự c xă hội và cải iồi Tàn Đít, - đă khồiig thê sổng hòa thuận. Cuỗi cùng lả : Trán gian thuớọ đất uẫn không củ Bút săl chẫng hơn gì bút lỗng Ngáy xanh như ngựa, (làu xanh bạc Cháu cả giang hòi hít cả ngỗng (Tiẽn ỏngcỏng lén trởi) Đ ẫy là vảo năm 1938, m ộ ị n ăm 3tr ưởc khi T ản Đà «gá oil văn lên b án chợ Trời» itíẵn hạn oủa trích liên ỉ ưu đày Bời hạ giới. 22