BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THĂNG LONG KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP BỆNH VÀNG DA TĂNG BILIRUBIN TỰ DO Ở TRẺ SƠ SINH VÀ CÁCH CHĂM SÓC BỆNH NHI Sinh viên thực hiện : Nguyễn Thị Bích Thủy Mã sinh viên : B00039 Chuyên ngành : Cử nhân Điều dưỡng Hà Nội, 2/2011
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC THĂNG LONG KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP BỆNH VÀNG DA TĂNG BILIRUBIN TỰ DO Ở TRẺ SƠ SINH VÀ CÁCH CHĂM SÓC BỆNH NHI Giáo viên hướng dẫn: BS CKII Đinh Phương Anh Sinh viên thực hiện : Nguyễn Thị Bích Thủy Mã sinh viên : B00039 Chuyên ngành : Cử nhân Điều dưỡng Hà Nội, 2/2011 Thang Long University Library
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập nghiên cứu, hoàn thành khóa luận tốt nghiệp, tôi đã nhận được sự dạy bảo, giúp đỡ và sự động viên hết sức tận tình của các thầy cô, gia đình và bạn bè. Với lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn GS. TS. Phạm Thị Minh Đức - Trưởng khoa Điều Dưỡng Trường Đại học Thăng Long đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong quá trình học tâp và hoàn thành khóa luận. Với lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn BS CKII. Đinh Phương Anh đã tận tình hướng dẫn, trực tiếp giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thành khóa luận. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới các thầy cô trong Khoa Điều Dưỡng Trường Đại học Thăng Long đã tận tình chỉ bảo, dìu dắt, trang bị kiến thức và đạo đức nghề nghiệp của người thầy thuốc cũng như giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành khóa luận. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến Ban Giám hiệu Phòng Đào tạo Trường Đại học Thăng Long đã tạo điều kiện cho phép và giúp đỡ tôi hoàn thành khóa luận. Tôi vô cùng biết ơn gia đình và những người thân yêu, những người bạn đã luôn ở bên tôi, động viên và giúp đỡ tôi hoàn thành khóa luận. Tôi xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 2 năm 2011 Nguyễn Thị Bích Thủy
MỤC LỤC Trang LỜI MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1:NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ VÀNG DA TĂNG 3 BILIRUBIN Ở TRẺ SƠ SINH 1.1. Lịch sử nghiên cứu 4 1.2. Sự hình thành, cấu trúc và đặc tính của Bilirubin 4 1.2.1. Sự hình thành bilirubin 4 1.2.2. Cấu trúc của bilirubin 4 1.2.3. Các dạng tồn tại và đặc tính của bilirubin 4 1.2.4. Các chất đồng phân của bilirubin 5 1.2.5.Bilirubin trực tiếp (TT) hay bilirubin monoglucuronide, 6 diglucuronide 1.3. Chuyển hóa bilirubin ở thai nhi 6 1.3.1. Bilirubin trong nước ối 6 1.3.2. Sản xuất bilirubin, chức năng gan, sự vận chuyển qua rau thai 7 1.4. Chuyển hóa bilirubin ở trẻ sơ sinh 7 1.4.1. Sự tạo thành bilirubin 7 1.4.2. Vận chuyển bilirubin và sự tiếp nhận bilirubin ở tế bào gan 8 1.4.3. Sự tiếp hợp và bài tiết bilirubin 8 1.4.4. Sự bài tiết bilirubin vào mật và đường ruột 10 1.5. Dịch tễ học vàng da sơ sinh 10 1.6. Các nguyên nhân gây tăng vàng da tăng bilirubin GT ở trẻ sơ 12 sinh 1.7. Tổn thương thần kinh do tăng bilirubin GT 13 1.7.1. Giải phẫu bệnh 13 1.7.2. Nghiên cứu thực nghiệm 13 1.7.3. Cơ chế sinh lí bệnh 13 1.7.4. Các yếu tố dẫn tới tổn thương não khi tăng blirubin máu 13 1.7.5. Chẩn đoán 15 1.7.6. Điều trị 19 1.7.6.1 Thay máu 21 1.7.6.2 Ánh sáng liệu pháp (chiếu đèn) 22 1.7.6.3 Điều trị bằng thuốc 24 Thang Long University Library
CHƯƠNG 2: CHĂM SÓC VÀ THEO DÕI BỆNH NHÂN VÀNG DA 25 2.1. Nhận định 25 2.1.1. Các thông tin chung về người bệnh 25 2.1.2. Hỏi bệnh 25 2.1.3. Khám thực thể 25 2.2. Chẩn đoán điều dưỡng 26 2.3. Lập kế hoạch chăm sóc bệnh nhân vàng da 26 2.4. Can thiệp điều dưỡng 26 2.4.1 Chăm sóc cơ bản 26 2.4.2. Kỹ thuật chiếu đèn 27 2.4.2.1 Mục đích 27 2.4.2.2 Chỉ định, chống chỉ định 27 2.4.2.3. Dụng cụ 27 2.4.2.4. Các bước tiến hành 27 2.4.2.5. Theo dõi, ghi hồ sơ 27 2.5. Kết quả mong đợi 28 KẾT LUẬN 1 29 KẾT LUẬN 2 30 TÀI LIỆU THAM KHẢO 31
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Ký hiệu viết tắt A/B Bilirubin GT Bilirubin TP Bilirubin TT CTM-TC Hb HCL HRMN LS VNN XN Tên đầy đủ Albumin / Bilirubin Bilirubin gián tiếp Bilirubin toàn phần Bilirubin trực tiếp Công thức máu tiểu cầu Hemoglobin Hồng cầu lưới Hàng rào máu não Lâm sàng Vàng nhân não Xét nghiệm Thang Long University Library
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU, HÌNH VẼ Trang Sơ đồ 1. Chuyển hóa bilirubin ở trẻ sơ sinh 10 Bảng 1.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến nồng độ bilirubin máu 11 (theo Maisel 1994) Bảng 1.2. (theo Kramer 1969) 15 Bảng 1.3. Trẻ đủ tháng, khỏe (tuổi thai > 37 tuần, P > 2500g) 19 Bảng 1.4. Trẻ đẻ non 20 Bảng 1.5. Chỉ định thay máu dựa vào nồng độ bilirubin và tỉ lệ 20 bilirubin/albumin (B/A) Bảng 1.6. Bất đồng ABO có huyết tán 20 Bảng 1.7. Thay máu sau sinh Hình 1. Các vùng vàng da 21 16 Hình 2. Trẻ vàng da tăng bilirubin tự do 17 Hình 3. Trẻ vàng da có tăng trương lực cơ 18 Hình 4. Điều trị chiếu đèn cho trẻ vàng da 23
LỜI MỞ ĐẦU Vàng da tăng bilirubin tự do(tăng bilirubin gián tiếp) (GT) là một biểu hiện khá thường gặp ở trẻ sơ sinh: 70% trẻ đủ tháng và 80% trẻ thiếu tháng trong tuần đầu của cuộc sống [15]. Bilirubin được tạo thành từ sự dị hóa của huyết cầu tố trong máu sau khi chấm dứt đời sống của hồng cầu. Sự dị hóa của hồng cầu trong cơ thể qua 4 giai đoạn: trong hệ liên võng nội mô; trong máu; trong tế bào gan; trong ống tiêu hóa. Đa số các trường hợp vàng da sơ sinh là vàng da sinh lý. Vàng da sơ sinh được xem là vàng da bệnh lý khi có sự tăng sản xuất quá mức và sự giảm đào thải bilirubin trong những ngày đầu sau sinh, tương ứng với nồng độ blilirubin TP 12,9 mg %. Biểu hiện này gặp ở 5-25 % trẻ sơ sinh [13]. Tại Mỹ, mỗi năm có từ 60-70% số trẻ sơ sinh, trong số 4 triệu trẻ mới sinh có triệu chứng vàng da trên lâm sàng. Vàng da cũng chính là một nguyên nhân hay gặp nhất làm trẻ phải tái nhập viện những ngày đầu sau sinh [5]. Ở Việt Nam, theo Cam Ngọc Phượng, vàng da sơ sinh gặp ở 50% trẻ đủ tháng và đặc biệt gần 100% trẻ đẻ non. Theo Ngô Minh Xuân, vàng nhân não có xu hướng tăng dần: năm 1995: 147 trường hợp, năm 1996: 158 trường hợp, năm 1997: 238 trường hợp. Vàng da sơ sinh tuy thường gặp nhưng dễ phát hiện muôn, do đó tình trạng vàng da nặng đe dọa nhiễm độc thần kinh dễ xảy ra, điều này không chỉ xảy ra ở những trẻ đẻ non tháng, bệnh lý, mà còn gặp ở những trẻ đủ tháng khỏe mạnh trong những ngày đầu sau sinh. Diễn biến từ giai đoạn vàng da sơ sinh nặng do tăng bilirubin GT sang giai đoạn vàng da nhân thường xảy ra rất nhanh và phức tạp đôi khi chỉ trong vòng vài giờ. Có rất nhiều nguyên nhân dẫn tới vàng da sinh tăng bilirubin GT, trong đó bất đồng nhóm máu nặng nề nhất. Tuy nhiên còn rất nhiều các trường hợp, người ta vẫn không xác định được căn nguyên. Tại khoa sơ sinh bệnh viện phụ sản trung ương trung bình 1 ngày có khoảng 20 bệnh nhân điều trị vàng da, chiếm gần 25% các trường hợp sơ sinh bệnh lý. Khi trẻ bị vàng da tăng bilirubin tự do, việc phát hiện sớm bệnh vàng da tăng bilirubin Thang Long University Library 1
tự do và điều trị hiệu quả là điều hết sức cần thiết, tuy nhiên ngoài việc điều trị bằng thuốc bằng liệu pháp ánh sáng rất cần có những chăm sóc và theo dõi khoa học, phù hợp vì vậy người điều dưỡng cần trang bị cho mình những kiến thức tổng hợp, không chỉ về chăm sóc mà còn phải bổ sung những kiến thức về bệnh vàng da tăng bilirubin tự do ở trẻ sơ sinh. Do đó tôi nghiên cứu chuyên đề: "Bệnh vàng da tăng bilirubin tự do ở trẻ sơ sinh với mục tiêu chính: 1. Nêu được những hiểu biết cơ bản về bệnh vàng da tăng bilirubin tự do ở trẻ sơ sinh. 2. Đưa ra các biện pháp chăm sóc và theo dõi bệnh vàng da tăng bilirubin tự do ở trẻ sơ sinh. 2