TÀN VÀN- TÀN THir VA ANH Hl/ÒNG CÙA NÒ DEN TtT Tl/ÒNG YÉU Nl/ÒC Ò VIET NAM NÙA DAU THE KY XX LE THANH BÌNH' NgUÒi ta tbuòng nói ràng: TrUÒng tudng tàe

TÀN VÀN- TÀN THir VA ANH Hl/ÒNG CÙA NÒ DEN TtT Tl/ÒNG YÉU Nl/ÒC Ò VIET NAM NÙA DAU THE KY XX LE THANH BÌNH' NgUÒi ta tbuòng nói ràng: TrUÒng tudng tàe va giao luu cùa vàn hóa nghe thuàt nói chung là pham vi dièn ra càc tàc dòng qua lai trong mot tong the phùc hdp nhiéu thành tò nhu: ebù thè sàng tao vàn hóa nghé thuàt, tàe phàm, còng trình, thiét che; ngudi tuyén chon, phàn phòi, phudng tien quàng bà, nhà nghién eùu, phé bình; eóng chùng thudng thùc, tiéu thu. Nói riéng ve càc thành tò vàn hóa thì sàch bào vùa là san phàm cùa ddi song tinh thàn, co già tri tu tudngvàn hóa to lón lai vùa là mot trong càc phudng tien truyén thóng dai chùng quan trong co thè tuyén truyén quàng bà, co dóng càc tu tudng mói va to chùc thành phong trào sàu ròng. Ve khóng gian, pham vi dia ly, trong càc truòng vàn hóa khu vue chàu À, co le Trung Quòc dude coi là mot trung tàm co ành hudng to lón dòi vói truòng vàn hóa làng gièng - càc nuóc làn bang trong nhiéu thdi gian, trong dò co cà giai doan dàu théky XX. Càc thành tònói trén, chùng ta chi phàn tieh sàch bào "tàn thu", gpi the de phàn biét là sàch bào viè't bang chiì ' Phó giào su, tien sy - Hoc vièn Hành chinh Quócgià. 157

Hàn chù yeu do càc nhà tu tudng. tri thùc càch mang cùa Trung Quòc viét ò Trung Quòc bay d Nhàt Bàn dudc chuyén ve Viét Nam nùa dàu thè ky XX. Tàn thu trình bay, phàn ành hién trang cùa Trung Quóc va thè' giói, de xuàt nhùng phudng sàch giài quyét nhùng và'n nan cùa Trung Quòc duói che' dò muc nàt cùa Thanh triéu. Dò là nbùtng nguón tu liéu chù yéu ve càc trào luu tien bó, duy tàn trén thè giói de phàn lón tàng lóp sì phu Viét Nam boi dàu the ky XX hà'p thu, tham chiéu, hoc bòi, giàc ngò, ma xày dung nèn càc phong trào dàn toc, dàn chù mói me d nuóc ta thdi ky dò. Ành huàng cùa Tàn ihxi dòi vài sì phu Viet Nam Theo chùng tòi, truóc Tàn thu càc Hàn tich co tuy da dang ve nhiéu lình vuc nhung khòng di vào dòng chày chung ciia the giói d mot sòkhi'a canh duói day: Nèu nói ròng thì cà tàng lóp tri thùc nho sì, bep hdn thi càc nhà tu tuòng, càc nhà sàng tàc vàn hoc, nghé thuàt chù yéu là vi bàn thàn de làp danh. Càc tu tudng nhu làp nhàn, làp còng, làp ngòn... "Khòng còng danh thdi thòi nàt vói co eày" (nhu nhà nho Viét Nam Nguyèn Còng Trù dà nói theo trièt ly nhà Nho) suy cho cùng là vi nhy càu cà nhàn va ehua pbài là rành mach, huóng di'ch vi cà nhàn quàn ròng lón. Dù mùc dò dàm nhat cùa càc nhà nho thè hién khàe nbau nhung déu thày pbàng phàt bay rat rò net xu huóng dò d phudng Dòng (trù Nhàt Bàn). Mot so nhà nho khi sàng tàe thì chi ra hién thuc den tòì, han che' cùa hoàn cành xà bòi, chinh trj thdi phong kién. nhung khòng du bào dudc tudng lai va khóng tìm thày dudc duòng huóng khàe phuc khà thi, sat thuc té. Khong Tu luyén tièc che dò Nghiéu Thuàn va bàn 158

thàn cùng muu càu làm quan, Manh Tu tié'n bò hdn cho ràng vua ben kém, xà'u xa thì eó thè phé' bó (nhung khòng nói càch thùc phé bò), dè'n càc nhà nho nhu Lf Tu, Tò Tàn, TrUdng Nghi thì muu càu danh Idi manh me. Trong khi dò d phudng Tày, nhd ành huòng cùa càc trié't thuyé't tien bò, ho biéu sàu sàc già tri cùa tu do, dàn chù, bình dàng, bàe ài, giao luu quòc té, càch mang; ùng ho due hy sinh nhu là mot dao due lòi song xà bòi; càc y tudng, tu tudng mói me vi còng dóng thuòng dudc khuyen khich va phàt trìén. Co the nói càc tu tudng tien ho cùa phudng Tày khi thàm nhàp vào phudng Dóng tua nhu luóng gió mói, nhu ành sàng ruc rd, hà'p dàn. Chinh vi thè', trong cuòn "Phan Tày Ho tién sinh lich su", chi sì Huynh Thùc Khàng dà ho bòi viét: "Sàch mói, bào mói xuàt hién dà tran qua nuóc ta, ma ành hudng nhà't là sàch cùa Khang Hùu Vi, cùng Ludng Khài Sièu, vi sàch ày nói tói dàn quyén tu do, phàt minh dude cài dàc sàc - ehàn tuóng cùa.vàn minh Au Chàu rat nhiéu, tién sinh Phan Chàu Trinh tbuòng qua lai vói òng Thàn Trong Hué, Dào Nguyèn Phó mudn nhùng sàch nói trén trong long ham thich quén ngù, quén àn, tu dò trong tu tudng dòi hàn ra mot càch mói me" (Minh vién Huynh Thùc Khàng: Phan Tày Ho tién sinh lich su, NXB Anh Minh, Hue 1959). Chi sì Phan Boi Chàu sau khi thày phong trào Càn Vudng thà't bai trong khi tu tudng be' tàc, nhd tiè'p xùc vói Tàn Thu dà md ròng tàm màt, dàn hình thành cho minh chù trudng mói de eùu nuóc, canh tàn. Chinh cu viét trong "Phan Bòi Chàu nièn biéu": Tòi vi xem càc bò sàch Tàn thu (Trung Dòng chié'n ky, Pho Phàp ehié'n ky cùa Ludng Khài Sièu; Doanh hoàn chié'n ludc cùa Tu Ke Du mói biéu qua dudc tinh 159

trang canh tranh d trong hoàn bài. thàm trang quòc vong chùng diét càng kieh thich trong dàu oc sàu làm. Nhò Tàn thu, qua Tàn thu nhùng nguòi co dàu oc càu thi, thàm chi eà nhùng tri thùc biét Nho hoc, biéu tiéng Phàp. theo Còng giào nhu Nguyln TrUdng Tò dà thu ludm du^c kién thùc. co dudc tàm nhìn hdn hàn nhùng tri thùc khòng co ed bòi tiè'p xùc vói Tàn thu. Nhiéu sì phu eó oc tién thù, cùng thè he hai cu Phan thàm chi mày thàp ky tiè'p theo sau dò vàn chiù ành hudng Tàn thu sàu sàc, dàm net. Càc tri thùc dò dà say sua. phàn khich bàn ve lich su Duy tàn nuóe Nhàt, lich su thò'ng nhàt nuóc Due. lich su càch mang Phàp, Ijeh su tu tudng Tày Au, càc su kién thè ky Ành sàng d chàu Au, trié't hoc the ky XVIII cùa Phàp. lich su Italia, nhùng thàch thùc cùa Trung Quòc thdi nhà Thanh truóc su vàn minh vudt tròi. hùng manh cùa phudng Tày... dudc càc tàc phàm Tàn thu làn dàu tién quàng bà sang Vi^t Nam. Càc tàe phàm noi tiéng cùa Montesquieu (dude dich ra chiì Hàn nhu "Van phép tinh!y"), truóc tàc cùa Rousseau, Voltaire... sàch cùa hai nhà càch m^g Trung Hoa LUdng Khài Sièu, Khang Hùu Vi, càc nhàn sì lóp mói nhu Nghiém Phuc. Làm Lac Tri, Tu Ké Du, DUdng Ho Manh, hoc già Nhàt Bàn Takayama Rinjiro dà giùp càc nhà nho. md duòng cho ho nhìn nhàn lai dao ly Khóng Manh, thày du^c phàn l^c bau, tri tré cùa càc hoc thuyé't cu ky, hu hoc, lòi cuòn ho say sua nhin lai thè' giói, xem lai minh vói cài nhìn ròng hdn, khàch quan hdn, co nhiéu dòi sành de phàn tich rùt ra càc bài hoc kinh nghiém va dudc thuc tién kiém chùng. 160

Càc chi sì Uu tu hàng dàu cùa Viét Nam khi ày nhu hai cu Phan ngay khi con ò trong nuóc bay ra ngoai quòc tran trd tìm duòng eùu nuóe, tiè'p càn vói Tàn thu dà tìm thày va hoàn thien nhùng y tudng càch mang cho minh. Cu Phan Boi Chàu thì tu chò kinh phuc Nhàt Bàn, duy tàn cuòng thinh, dó'i ehoi dudc vói Phàp - kè thù ehié'm nuóe ta, lai là dóng chùng, dóng vàn nèn làp Hòi Duy tàn chù trudng sang Nhàt càu vién dành Phàp. Sau khi xuàt dudng do khòng biét tiè'ng Nhàt nèn cu tiè'p tue doc Tàn thu de biéu Nhàt Bàn va quóc tè'. Sau khi dé'n Nhàt, biéu rò tbue te va tiè'p xùc vói ehinh khàch Nhàt, mot so' tàe già Tàn thu Trung Quòc, cu Phan dà thay dói chù trudng càu vién Nhàt. Tu tuòng mói chi dao phong trào Dóng Du eó the tóm tàt là: Dua thanh nién Uu tu Viét Nam sang du hoc ò Nhàt Bàn (Chù trong hoc quàn su) de bòi dudng nhàn tài. Xày dung to chùc càch mang Viét Nam d Nhàt that vùng chàc, dùng Nhàt là vù dai trién khai phong trào Dòng du. Chié'n ludc làu dai là chinh nhùng nguòi hoc d Nhàt sau này sé làm hat nhàn md mang dàn tri, ehàn hung dàn khi trong nuóc, vàn dóng càch mang va trong "Cudng lình Duy tàn Hòi" (viét nam 1906) cu Phan va dóng chi cùa minh chù trudng sau khi giành dudc dòc làp, Viét Nam sé theo che' dò quàn chù làp hién. Cu Phan Chàu Trinh lai chiù ành buòng Tàn thu ve tu tudng dàn chù, vàn minh phudng Tày nèn chù trudng tam chà'p nhàn su bào ho cùa Phàp, ho hào moi nguòi nàng cao dàn tri, dàu tranh bang con duòng dàn chù, nghi truòng de dàn bupe Phàp trao tra doc làp. Cu Phan Chàu Trinh chù trudng tu tudng "Tón dàn bài quàn", ra sue còng kieh quàn chù. 161

2. Nguon góc, xuàt xù, nói dung mot so Tàn thu chinh va nhùtng tu tuòng, duòng lòi mdi the hién trong càc tàc phàm cùa chi si Viét Najcn tiéu biéu Dàu the ky XX, sau khi phong trào Càn Vudng thà't bai, nhùng nguòi yéu nuóc Viét Nam, truóc hét là càc sì phu déu càm thày bé tàc, ho tu biét càc hình thùc dàu tranh cu déu khòng phù hdp trong tinh hình àch thóng tri cùa tbue dàn Phàp dà dudc thiét làp cùng ràn. Tinh hình Viét Nam lue dò, sàch bào mói chua nhiéu, sàch chù yéu là chù Hàn viét ve Nho, Y. Ly. So vói nhùng quan niém. tu tuòng phong kién cu ky, con bào thì mói eó mot so tò nhu Già Dinh bào (ra dòi 1865), Nòng Co min dàm (ra dòi nàm 1901), Nam Ky dia phàn (ra dòi nàm 1908), Dàng ed' tùng bào (chuyén tu tò Dai Nam dóng vàn nhàt bào nàm 1907)... Càc tò bào Viét Nam thòi dò mói d giai doan hình thành, chua eó nhùng chuyén muc déu va chuyén nghièp vi chinh tri va xà boi tu tudng ma dùng d chùc nàng ddn giàn ban dàu. Sau này xuàt hién thèm càc tap chi lón eó djch nhùng chuyén Au, Trung Quòc, truyén bà vàn hóa càc nuóc. Dai da so' nhàn dàn thà't hoc, qua nùa tri thùc nòng thòn vàn chi quan tàm tói sàch Khóng, Manh, Kinh dièn, càn thiét cho vàn chudng, kboa eù, hoc theo "tàm chudng trich cu" lóì cu. Nhung d kinh dò Hué va càc thành phò lón nhu Ha Nói, Sài Gòn..., nhùng tri thùc, sì phu tién bó, nàng dóng dà tiépc^n vói Tàn thu Trung Quóc qua nhiéu con dudng. TrUóc nàm 1880, Viét Nam eoi Trung Quòc là tón chù nèn theo le vàn thóng biéu, di su vói nhiéu le vàt, càc su thàn Viét Nam eó dip dude sì phu Trung Hoa tàng sàch bào, thtf tich. Tu sau 1880, Trung Quòc tu bò quyén tón chù nèn khi 162

Tàn thu xuàt hién, nhà't là vào thòi Quang Tu va sau dò nhiéu tu tudng Uu thòi man thè", muò'n ehàn hung quòc già dudc bay tò trong càc Tàn thu thì con duòng truyén bà cùa Tàn thu dà theo càch khàe; chù yéu thóng qua Hoa kiéu va thudng nhàn Hoa Nam mang dé'n Viét Nam. Sau khi Tàn thu chuyén dé'n Viét Nam, eó nhùng già dinh tri thùc quan lai dàu oc tié'n bó d kinh dò nhu Thàn Trong Hué, Nguyèn Lo Trach va càc già dinh nho sì, tri thùc d càc thành phò là trung tàm vàn hóa lón nhu Ha Noi, Dà Nàng, Sài Gòn dà thu thàp luu trù va quàng bà (TrUdng hdp ehi sì Phan Chàu Trinh cùng doc Tàn thu tu kho sàch nhà Thàn Trong Hué, Dào Nguyèn Pho ò Hué' khoàng nàm 1903). Nhùng sàch Tàn thu dudc càc chi sì Viét Nam tiè'p xùc truóc va sau nàm 1900 eó the ké dé'n là; "Dóng Trung ehié'n ky" (xuà't bàn nàm 1896) do Young Alien, nguòi My, chù bùt tò "Van quóc còng bào" viét. Cuòn sàch này ghi chép chi tié't dién bièn cuòc chié'n giùa Nhàt Bàn - Trung Quòc va mói bang giao giùa Chinh phù Nhàt vói Thanh triéu. Tàe già dà vach ra nhùng han che, tri tre, kém eòi cùa triéu dinh nhà Thanh nèn chiù thàm bai truóe Nhàt, mot nuóc truóc dò chi nhu "nò't ruói trong bién Thài Bình Dudng, mot thuc the vò danh trén the giói, the ma sau Minh Tri Duy tàn dà trd nèn hùng cudng dành bai Trung Hoa, vò còng hién hàeh, ehàn dóng thién ha...", tàc già eó chù y làm cho ngudi Trung Quòc nhàn thùc dude su càp thiét phài cài càch xà bòi mói eùu vàn dudc Trung Quòc. "Doanh hoàn chi ludc" là cuòn sàch dia ly thè' giói do Tu Ké Du soan trong nhùng nàm 40 thè' ky XIX. Cuòn sàch dà mò tàm màt tói nhùng vùng dàt phàt trién, dàc biét là Tày 163

Àu. giùp nguòi doc Trung Hoa va Viét Nam biéu biét, quan tàm nhiéu hdn tói ben ngoài dàt nuóc minh. "Pho Phàp chié'n ky" (08 tàp) dudc xuàt bàn nàm 1873. Cuòn sàch do bình luàn già Vudng Thao bién soan ve chién tranh Phàp - Pho (1870-1871). Cuòn sàch dà bình luàn, phàn tich sàu sàc tinh hình quòc té, ve sue manh cùa càc cuòng quòc chàu Au va miéu tà su thàt bai cùa Phàp. mot nuóc sau này lai thóng tri dudc Viét Nam. Càc tàe phàm eó ành hudng manh me là sàch bào trong thdi ky Bién phàp cùa Trung Quòc. Dò là càc cuòn "Màu Tuà'l ehinh bién ky", "Trung Quòc hón" cùa Ludng Khài Sièu du<?c òng bién soan, dàng nhiéu ky trén tap chi "Thanh Nghi bào" phàt hành tai Yokohama, ndi òng luu vong khi ehinh bién thà't bai. rói xuàt bàn nàm 1902. Cuòn sàch md dàu bang càc bue thu tàm huyét cùa Khang Hùu Vi dàng boàng de, sau dò là dién bién cùa cuòc ehinh bién, do sd hd bi Vién Thè Khài phàn bòi bào vói Tu Hy Thài bau nèn chinh bién bi dàp tàt tu trùng nude, vua Quang Tu bj phé, Ludng Khài Sièu, Khang Hùu Vi may tròn thoàt, nhiéu chi sì hy sinh oanh lift, trong dò eó chi sì Dàm Tu Dóng. "Trung Quòc hon" xuàt bàn nàm 1903 là cuòn sàch tàp hdp càc bài luàn thuyét cùa Ludng Khài Sièu nhu "Bàn ve nguón gòc su yéu kém cùa Trung Quòc", "Bàn ve xu thè canh tranh cùa càc dàn toc thòi càn dai va tién do cùa Trung Quòc", "Bàn ve thòi dai qua dò", "Bàn ve cho khàe nhau va giòng nhau ve quòc thè giùa Trung Quòc va chàu Àu". Ludng Khài Siéu sau khi xuàt bàn Tap chi Thanh Nghj bào con sàng làp tò Tàn dàn tùng bào (1902) cùng Ò Yokohama tiè'p tue dàng càc bài bình luàn, chinh luàn gidi 164

thiéu càc hoc thuyé't cùa Àu My va càc tiéu luàn cùa Ludng ve vàn minh, nhà nuóe, quòc dàn. "Cuòn Nhàt Bàn duy tàn tam thàp nién su" cùa Takayama Rinjiro va càc hoc già Nhàt Bàn viè't nàm 1897 dude La Hié'u Cao dich, ThUdng Hai Quàng tri thu cue xuàt bàn àn hành nàm 1902. Cuòn sàch phàn tich nhùng thành tuu cùa Nhàt Bàn trong 30 nàm sau khi Minh Tri Duy tàn còng bò' bàt dàu cài càch (1868). Tàc phàm góm 12 phàn ve lich su tu tudng hoc thuàt, chinh tri, quàn su, ngoai giao, tu phàp, tài chinh, vàn hoc, giào due, tón giào, còng nghiép, giao thóng ha tàng ky thuàt, vàn hóa phong tue va phàn phu lue càc bang biéu the hién thành tuu, tié'n ho cùa Nhàt ve càc màt. Ngoài càc Tàn thu nói trén cùa càc tàc già Trung Quòc, Nhàt, phài ké dèn mot tàc già Viét Nam cùng dudc coi là viét Tàn thu, dò là Nguyèn Lo Trach, nàm 1877 va 1882 dà viét càc bàn diéu tran bang chù Hàn gùi triéu Nguyln vói nhan de "Thdi vu sàch". Nàm 1882 theo lenh Tu Due, òng di thi sàt Hudng Càng. Sau dò òng cho ra dòi cuòn sàch hién ké' cài càch, dà bay tò tàm trang khùng hoàng này sinh trong bòi cành Phàp xàm lude nuóe ta va kién nghi triéu dinh cài càch de ehàn hung dàt nuóe, di ra khòi bé' tàc khùng hoàng. Muon hdn, òng con viét "Thién ha dai the luàn", tiep tue bay tò vói triéu dinh nhùng de xuàt ve cài càch. Trong tàe phàm "Luu Càu huyé't le tàn thu" (viè't khoàng 1903-1904) sau khi tong hdp, phàn tieh càc cuòn Tàn thu Trung Hoa, so sành nhùng tudng dóng cùa hoàn cành Trung Quòc vói Viét Nam, tham chiéu càc ké' sàch cùa hoc già Trung Hoa, biéu bié't thém ve the giói, cu Phan Bòi Chàu dà 165

phàn tich rò tinh cành Viét Nam bi si nhuc duói àch thuc dàn Phàp, du càm két cuc bi dàt. khùng hoàng cùa dàn toc, trieu dinh bù nhin, nèu rò càn àp dung gap dudng lòi sau: a. Khai dàn tri (md mang tri khón cho dàn, nàng cao dàn tn) b. Chàn dàn khi (bòi duóng khi thè vudn lèn cho dàn) e. ThUe nhàn tài (vun trong nhàn tài) Trong 03 diém dò theo cu Phan thì dièm b là then chòt. vi dàn khi suy kiét, khòng phàt huy dudc tri tue. Hoc hành trong xà bòi theo khuón sào. "tàm chudng trich cu" lac h^u, nan bòi lo xày ra trong bò mày quan truòng va thi cu. cw quan tàm viéc làm quan va thi dò, song vò liém sì. nguòi vò tri kém coi chi càn eó tién là trd thành ngudi "hién due. gioì giang". Khòng chat dùt con dudng bòi lo thì khòng thè chàn hung dàn khi. Cu Phan két luàn: phài chàn chinh thi cu, trành hu hoc, tón trong cài tot cùa Thành hién nhung hàp thu hoc vàn phudng Tày... Rat bue xùc, cu Phan lén àn ve mói trudng xà bpi day n^n quan lièu, bòng hàeh, cùa quyén, tu tung tu tàc tran lan. CM Phan viét tièp: càc nude phudng Tày trao cho dàn quyén tu do. chàp nhàn ràng ngudi trén nèu eó sai làm thì dàn phé phàn. ngudi trén nèu phàn lai dàn thì dàn eh " ng lai. Nghia là Cu Phan bàt dàu truyén bà tu tudng tu do dàn chù chàu Àu vào ta. Trong mot tàc phàm quan trong khàe- cuòn "Vièt Nam quòc su khào", viét nàm 1908. cu Phan dà manh dan. xót xt, tàm huyét nói rò nhùng diém càn khàe phuc cùa nguòi dàn Viét Nam nhu sau: "Giò day tói xin ké nhùng diéu tai nghe màt thày de quòc dàn cùnjr biét: Hay nghi ki làn nhau. khòng 166

làm nèn viéc gì cà, do là diéu ngu muói thù nhàt (Ngu muòi d day biéu là khò khao, tàm nhìn ngàn). Tón sùng nhùng diéu xa hoa vò ich, bò bé nhùng su nghiép dàng làm, dò là diéu rat ngu muói thù hai. Chi biét Idi minh ma khóng biét dé'n hdp quàn (doàn két vi Idi ich cà còng dóng), dò là diéu ngu muòi thù ha. ThUdng tièc cùa riéng, khòng tudng dé'n viéc ich chung, dò là diéu ngu muòi thù tu. Chi biét co thàn minh, nhà minh ma khóng biét co quòc già dò là diéu ngu muói thù nàm". Ve chinh sàch "Boi dudng nhàn tài", cu Phan trình bay trong "Kbuyè'n quóc dàn tu trd du hoc vàn" (Viét nàm 1905). cu cho ràng nén hoc tàp Nhàt Bàn eù nguòi ra nuóe ngoài hoc tàp nbàm md mang dàn tri, khuyé'n nhàn tài... Nguyèn nhàn xuàt hién cùa nhùng y kién eó tàm tu tudng dò chinh là nhd ành hudng Tàn thu nén cu dà tong két thue tién thành ly luàn sàc ben làm kim chi nam cho viéc tìm duòng canh tàn eùu nuóe. Phàn lón nhùng y tuòng cùa cu Phan nhd su gdi md cùa Tàn thu ma trd nén minh xàe, rò ràng; eó chò dua ve ly luàn, tu tudng de phàt trién, theo duói. 3. Két luàn: Ành hudng cùa Tàn thu dó'i vói tri thùc Viét Nam dàu thè' ky XX rat quan trong. Co the rùt ra càc diém chinh nhu sau: - Do Viét Nam là mot nuóc it eó nhùng cuòc càch mang ve tu tudng, lai chiù ành hudng làu dòi tu truòng vàn hóa Trung Hoa nén vièc xuàt hién hién càc tu tudng mói cùa Trung Hoa qua Tàn thu de dude tàng lóp co hoc Viét Nam chàp nhàn. Ve màt nào dò, trudng vàn hóa Viét Nam lue dò pham vi chua ròng. cùng giò'ng nhu mot trudng dién tu it xung dòng, it song dién tu va con ddn diéu, mói me. Chù the sàng tao san 167

phàm vàn hóa tu tudng - sàch bào dù day hoài bào, giàu tri thùc, nhung phudng tién de thè hién bang ngòn ngù là chù Hàn nén ngudi tiè'p nhàn dudc, thu hudng dudc ehi là mot con so han che nho sì, con phàn dòng còng chùng vàn mù chù, thành ra khó ròng duòng du luàn. khò co thè dem càc tu tuòng mói ra bàn luàn, phé bình. tranh cài trong xà bòi. Nèu so vói mot nuóe cùng it nhiéu chiù ành hudng tu truòng vàn hóa tu tuòng Trung Hoa là Nhàt Bàn thì Nhàt Bàn co nhùng buóc di bài bàn, hdp quy luàt hdn Viét Nam. Càc nhà tri thùc tu tuòng canh tàn cùa Nhàt nhu Yukichi Fukuzawa dà chù trudng ngay càn: *Thoàt À, nhàp Àu", "Hòa thàn, dudng khf, dàu tién tièp càn vói càc tu tudng hién dai qua phong trào Lan hoc (hoc chù Ha Lan va dich sàch bào tài liéu qua ngòn ngù Ha Lan), sau òng va càc danh sì khàe phàt hién thày càc nuóc phudng Tày da so biét tiéng Anh nén chù dòng md eàc trung tàm hoc, nghién eùu, dich thuàt qua tiéng Anh de tìm hiéu eàc cuòng quòc. Tàt nhién ho con may man là Nhà nuóc vói triéu dai Minh Tri cùa ho hoàn toàn ùng bp tu tudng canh tàn hùng manh dàt nuòc. - Qua Tàn thu, tri thùc biét Hàn hoc cùa Viét Nam hiéu dude càc trào luu tu tudng mói trong giói ehinh tri va tu tuòng Trung Hoa là muò'n cài càch the"che' nhà nuóc Trung Hoa, dàng ehàn hung dàt nuóc, cbòng lai phudng Tày va Viét Nam cùng càn phài cài càch. Chinh cu Phan Bòi Chàu trong tàc phàm "Luu Càu huyét le tàn thu" cùng dua tu Tàn thu vào tèn sàch chàc de co vù vai trò khai sàng, di truóc cùa Tàn thu Trung Quòc, nghìa là tham khào càc bién dòi tu nuóc làng giéng Trung Hoa. Sau này, trong tong két ly luàn. Cu Phan dà nhàn thùc rat dùng ràng: "Cupe canh tranh thégidi 168

ngày nay tri thùc vói kinh té' ehié'm phàn rat lón, con dùng lue chi là mot bò phàn ma thòi" (Dit eùu nién lai so tri chù nghia, 1920), - Tàn thu cùng rùt kinh nghiém tu su thà't bai cùa ehinh Trung Quòc truóc Nhàt Bàn, mot nuóe chàu À nhò bé, nhd phàt dóng càch mang Minh Tri nén cudng thinh, de bep cà triéu dinh nhà Thanh hù bai cùa Trung Quòc. Cho nén khóng phài ngàu nhién cu Phan Bòi Chàu va càc chi sì khàe nbàc dèn tèn dào "Luu Càu" cùa Nhàt va nhiéu thóng tin ve Nhàt, mò duòng cho nhùng y tuòng tròng ddi vào Nhàt, noi theo con dudng di cùa euòng quóc duy nhà't thành còng som ve cà còng nghiép hóa, hién dai hóa d chàu À de eùu minh. - Diém nùa là cu Phan Boi Chàu va chi sì khàe tiè'p nhàn dude càc gdi md cùa Tàn thu ve su lón manh cùa cuòng quòc phudng Tày nèn ho nhàn thùc dude là de eùu Viét Nam càn hoc theo con duòng ma phudng Tày dà trai qua, dù là hoc theo tùng phàn, tùng doan cùa cà lo trình. Càc cu dà bàt dàu de càp dé'n càc thành tuu phudng Tày ve kboa hoc, còng nghiép, hién dai hóa, quyén tu do dàn chù, the che ehinh tri, lao dòng tién ludng - Tuy cu Phan Boi Chàu va eàc nhà tu tuòng, càc nhà càch mang cùng thòi bi thàt bai trong dà'u tranh giành ehinh quyén nhung càc tu tudng ve chàn hung giào due; nhàn rò su yé'u kém cùa ngudi Viét de sua dòi, vudn lén; hoc càch boi duóng - su dung nhàn tài chàn hung dàt nuóc; md cùa dàt nuóc - vói tàm nhìn gàn vói chàu À, Thài Bình Dudng, tàng CUdng bòi nhàp, hdp tàc, canh tranh, tìm dxlóc chò dùng vùng chàc cho quó'e già, dàn toc... vàn mài con nguyèn già tri nhu nhùng tu tudng chié'n ludc. 169

- Tàn thu góp phàn giùp cho tri thùc Viét Nam tiéif biéu thòi dò hoc dude phudng phàp ma sau này nguòi ta tbuòng goi là: 'Tu thùc tinh. tu phé phàn" de nhìn nhàn rò càc uu khuyét, nhàt là eàc nhudc diém tram trong cùa ehinh tàng lóp minh, cùa nhàn dàn minh, dàn toc minh dàng sua chiìa. khàe phuc. - Do Tàn thu lue dò chù yéu do mot so nhà canh tàn rùa Trung Hoa viét. bàn thàn ho tièp thu tu sàch bào tiéng Anh. tién Phàp cùa phudng Tày cùng mói me, so ngudi thao ngoai ngù it òi; càc kién thùc quòc té chua nhiéu, chua day dù nén khi truyén vào Viét Nam khó ma toàn ven va bé thò'ng hóa. 170