BÜ c ÇÀu tìm hi u vš m t cu c ÇÃt...tØ dåo Ãy xa ròi ngày cû nh låi m t khung tr i nh»ng con ÇÜ ng ngày hai bu i Çi vš nh»ng bu i trua nöi cæn nhà tr

Bản ghi

1 BÜ c ÇÀu tìm hi u vš m t cu c ÇÃt...tØ dåo Ãy xa ròi ngày cû nh låi m t khung tr i nh»ng con ÇÜ ng ngày hai bu i Çi vš nh»ng bu i trua nöi cæn nhà tr bên con ÇÜ ng s t nhà em qua ngõ có giàn mü p non... HiŒn nay, Dï An là m t huyœn ÇÒng th i là m t thî trãn sung túc trên Çà phát tri n cûa tình Bình DÜÖng (Thû DÀu M t-sông Bé). Danh xüng D AN có tø lúc nào? BÜ c ÇÀu tìm hi u vš m t vùng ÇÃt tên ñ YÊN này, không th không giª låi nh»ng trang sº và thü tîch tø th i các chúa NguyÍn mª mang b cõi vš phía nam, mà riêng phàn ÇÎa cu c ( ch» dùng cûa TrÎnh Hoài ñùc) này, Çã có nh»ng ÇÎa danh ghi ÇÆm dãu Ãn tø hön 250 næm vš trü c. ñó là núi Châu Th i (Chiêu Thái), suói LÒ Ò (1) (L khê), càu Tân Bän (càu Ván), t ng (huyœn) Bình An... Sách chép: CÀu Tân Bän ª thü ng lüu L khê (khe LÒ Ò), huyœn Bình An tùc g i CÀu Ván...Núi Châu Th i ª phüöng nam huyœn PhÜ c Chính 21 d m, tøng núi chãt ngãt, làm bình phong phía nam cho tình thành Biên Hòa, lòi lõm quanh co, chåy dài Ç n Kh ng TÜ c quán (Gò Công) thì h t, trung gian có thôn Long sön, ª huyœn Long Thành, n m vš phía b c, m t gò b ng ph ng, núi d ng ÇÙng nhü bùc tü ng. NÖi Çây có Vân TÌnh am, nöi tình tu cûa bà väi LÜ ng, nšn cû còn ª chân núi. (núi ThÎ Väi?) Còn vš núi Châu Th i, ñnntc ghi : M t gò cao n i lên, b ng ph ng quang Çãng, có khe suói chåy vòng quanh, dân làng làm nhà xúm xít quanh gò væy. Trên gò có chùa H i SÖn, nöi trø trì cûa Khánh Long thišn sü. SuÓi LÒ Ò chính là khe suói chåy vòng quanh ÇÜ c miêu tä ª trên. Còn CÀu Ván (Tân Bän) là càu b c ngang suói ª gi»a tråi và l Biên Hòa, gàn quán giäi khát cûa ông già bán ru u, chuyên trî Çau lüng nhùc mõi. (2). Núi Châu Th i còn ÇÜ c TrÎnh Hoài ñùc ( ) miêu tä trong møc SÖn xuyên chí : Núi Châu Th i cách phía Nam TrÃn 11 d m rüªi, tøng núi cao xanh, cây cói lâu Ç i ræm tót, làm bình phong trišu cûng vš TrÃn Thành (TrÃn Biên), hình núi cao l n khªi phøc khuãt khúc chåy qua hü ng Çông giáp hå lüü sông PhÜ c giang ròi Ç n Gò Công tr c chì. (3) Núi Chiêu Thái cao 88 thü c, là bình phong cûa thành Gia ñînh ngày xüa. CÛng nhü núi Ng Bình, cao 94 thü c là bình phong cûa kinh thành ThuÆn Hóa ngày nay væy...thành Gia ñînh có núi Bà ñîa (Bà RÎa) và núi Bà ñen (Tây Ninh) án ng» hai m t Çông tây. Sông núi, gò n ng, càu mang danh xüng vøa nêu trên ÇŠu n m trên cu c ÇÃt Bình An thu c dinh TrÃn Biên (Biên Hòa) Çã có tø xa xüa, tø cuói th k 17 và Ç n nay vån không thay Ç i. Næm 1698, Ç i chúa Hi n Tông NguyÍn PhÜ c Chu, cho læp phû Gia ñînh Ç coi hai dinh TrÃn Biên (Biên Hòa) và dinh Phiên TrÃn (Gia ñînh). ñ n næm 1744, Th tông NguyÍn Phúc Khoát xüng VÛ vüöng, chia nü c ra 12 dinh, trong Çó tø Bình ThuÆn trª vào, ÇÃt Chiêm Thành Çã sáp nhæp vào bän ÇÒ ViŒt Nam gòm 3 dinh Phú Yên, Bình Khang, Bình ThuÆn và Chân Låp gòm 3 dinh TrÃn Biên, Phiên TrÃn và Long HÒ. TØ Çó, lüu dân mišn Trung vào hai trãn TrÃn Biên và Phiên TrÃn, các vùng Gia ñînh, M i Xuy, ñòng Nai ngày càng Çông, sóng xen län v i ngü i Miên. NgÜ i Miên không muón sóng chung nên làng xóm ngü i ViŒt mª Ç n Çâu thì h tránh Çi nöi khác, không tranh chãp và cûng gây trª ngåi. NhÜng vùng ÇÃt Dï An (huyœn Bình An thu c dinh TrÃn Biên) lúc này có phäi là nöi trù mæt vš kinh t không? - Không!- Xét vš m t th nhü«ng và phân bó ÇÎa lš thiên nhiên, ÇÒng b ng Nam viœt chia ra hai phàn cao thãp. Vùng ÇÃt cao v i l p phù sa c ( ÇÃt ÇÕ cûa th i Çåi núi lºa ) và l p phù sa m i còn Çang bòi tø ª vùng ÇÃt thãp. Ranh gi i cûa hai l p phù Sa d c theo khu v c Tây Ninh chåy dài Ç n Saigon ròi Ç dàn ra phía bi n vùng Long ñišn. Cu c ÇÃt Dï An thu c ÇÎa phæn này. Còn l p phù sa m i bao gòm vùng ÇÒng b ng sông Cºu phía tây nam v i các vùng ÇÃt cao thãp khác nhau.

2 2 Dinh TrÃn Biên có Cù lao PhÓ là thüöng cäng quan tr ng nhùt cûa mišn Nam tø trü c 1776, nhüng th c t vš m t th nhü«ng, t ng (huyœn Bình An) là vùng ÇÃt xãu theo s phân loåi vào th i Çó: -Thäo ÇiŠn: ÇÃt tót (vùng ñînh TÜ ng) -SÖn ÇiŠn: ÇÃt höi xãu (vùng Phú MÏ thôn-thî Nghè. -SÖn ÇiŠn: ÇÃt xãu (vùng Bình An, Long Thành-Biên Hòa), nhišu nöi ÇÃt quá cao chì thích h p v i m t só loåi cây æn trái nhü mít, ÇiŠu...và sau này tròng cây cao su. Vùng Bình An chì có suói LÒ Ò chäy quanh Châu Th i, xuóng vùng Linh Xuân có suói Xuân TrÜ ng nên giao thông chû y u là ÇÜ ng b, ÇÜ ng mòn. MuÓn Çi tø Cù lao PhÓ xuóng B n Nghé, Saigon phäi dùng ÇÜ ng thûy. M t khác, Ç bäo vœ các vùng ÇÃt phía nam trü c müu toan cûa Xiêm La (Thái Lan) thü ng xuyên cü p phá Chân Låp, nên næm 1748, quan ÇiŠu khi n NguyÍn H»u Doãn chính thùc mª con ÇÜ ng Thiên lš cù, trong Çó có Çoån ÇÜ ng nay g i là QuÓc l 1 ngang qua ÇÎa phæn Châu Th i-bình An. TrÎnh Hoài ñùc ghi låi: Khi m i khai phá, b t ÇÀu tø TÃt KiŠu (CÀu SÖn-ThÎ Nghè) ra phía b c Ç n Bình Gia, ru ng ao sình lày, ÇÜ ng b chüa Ç p, hành khách muón qua Biên Hòa ho c lên Bæng B t (Cam Pu Chia) ÇŠu phäi Çáp Çò trü ng (Çò d c). ñ n Ç i vua Th Tông, næm MÆu Thìn 1748, nhân có dîp phòng bî ª Cao Miên, ñišu khi n NguyÍn H»u Doãn m i Ço Çåc, giæng dây làm ÇÜ ng th ng, g p ch có müöng ngòi thì b c càu ngang qua, ch bùn lày thì Ç p ÇÃt và cây. TØ cºa CÃn ChÌ thành Gia ñînh Ç n b n Çò Bình ñòng dài 70 d m, b phía B c là ÇÎa gi i tình Biên Hòa có Ç t tråm Bình ñòng. ñi vš phía b c qua núi Châu Th i Ç n b n Çò Bình Tiên ròi qua sông B n Cát, do sù l ÇÜ ng cái quan ñòng Tràm xuóng ñòng Môn thông Ç n Mô Xoài Ãy g i là Thiên lš cù. (4) Còn Çu ng Thiên lš cù vš phía nam (theo d c ÇÜ ng NguyÍn Trãi hiœn nay qua Phú Lâm vš Ç n Cai LÆy, mãi Ç n næm 1790 m i khªi xây. Hai bên ÇÜ ng lúc Çó tròng cây mù u và cây mít, vøa có bóng mát vøa có l i vš kinh t. (5) ñ n næm 1815, Gia Long thù 14, ÇÜ ng Thiên lš cù phía tây lên Cao miên låi ÇÜ c khªi công. ViŒc Ç p Thiên lš cù (QuÓc l 1) ngang qua Châu Th i-bình An có s m tø 1748 cho thãy chì thuàn túy phøc vø quân s, chi n tranh, là con ÇÜ ng tråy quân, hoàn toàn không vì nhu càu kinh t, xã h i. Phäi chæng tø hön hai træm næm trü c, t ng Bình An là y u ÇÎa chi n trü ng, ÇÜ ng chuy n quân qua låi, lên xuóng gi»a Biên Hòa và Saigon-B n Nghé nên lúc nào cûng BƒT AN. PhÀn ÇÃt Bình An lúc này còn æn sâu xuóng vùng Thû ñùc... Næm 1778, NguyÍn Phúc Ánh 17 tu i, ÇÜ c tôn làm ñåi nguyên súy nhi p chính quóc. Tháng 11 K H i 1779, chúa cho chia låi cüöng v c 3 dinh TrÃn Biên (Biên Hòa), Phiên TrÃn (Gia ñînh-ñînh TÜ ng) và Long HÒ (An Giang-Hà Tiên). Riêng TrÃn Biên có m t huyœn (sau nâng lên thành phû) là Phu c Long bao gòm 4 t ng Tân Chính, Bình An (tên m t phàn ÇÃt còn gi» Ç n nay, thu c huyœn thî trãn Dï An), Long Thành và PhÜ c An. So sánh v i các vùng khän hoang, mª mang ÇÃt ª phüöng nam, t ng Bình An là nöi thiœt thòi nhùt (ÇÃt xãu-trøc l chuy n quân, chi n ÇÎa...) ViŒc khän hoang ª mišn Nam tø ba th k trü c có th khäo cùu tø hai nguòn: 1-Chính sách quân s và ÇÒn ÇìŠn cûa các chúa NguyÍn và müu tìm sinh k cûa các Çoàn lüu dân tránh chi n tranh loån låc gi»a các chúa NguyÍn và anh em nhà Tây sön. TØ th k 17, Çã có nhišu Çoàn lüu dân tø mišn Trung vào ñòng Nai và M i Xuy Ç khän ÇÃt, vš sau còn lan dàn Ç n trãn Long HÒ, trong só Çoàn lüu dân Çó còn có cä nh»ng t i nhân bî phát vãng. Khi chúa Hy Tông gã m t công chúa (7) cho vua Chân Låp (Chey Chetta),

3 3 bà hoàng hæu này tåo thanh th Ç cho nhišu ngü i ViŒt ÇÜ c gi» các chùc vø quan tr ng trong chánh quyšn Chân Låp. Ngoài ra bà cho læp các xüªng th, các hiœu buôn...ti n Ç n, chúa Hy Tông phái sù b xin vua Chân Låp cho Ç t sª thu thu, ÇÒng th i ra chánh sách khuy n khích nh»ng ngü i có tài l c, væt l c tø mišn Trung vào vùng ÇÃt m i này læp nghiœp. Bu i ÇÀu ÇÎnh cü là các vùng Bà RÎa, ñòng Môn, Long Khánh, Tân Uyên, (8) và nh»ng ÇÒng ru ng d c theo hai b cûa ñòng Nai gàn Cù lao PhÓ. T ng Bình An không n m trong tr ng Çi m khän hoang. Công viœc khän hoang bu i ÇÀu rõ ràng không ÇÖn giän. Châu ñåt Quan, tø th k XIII, khi là sù giä Trung quóc Ç n Chân Låp, Çã ghi låi: BÜ c vào Châu BÒ (vùng bi n VÛng Tàu ngày nay), gàn h t cä vùng là bøi ræm cûa røng thãp, nh»ng cºa r ng cûa các con sông l n chäy dài hàng træm d m, bóng mát um tùm cûa nh»ng cây c thø và cây mây dài tåo thành nh»ng ch trú xum xuê, kh p nöi vang ti ng chim hót và ti ng thú kêu. Vào nºa ÇÜ ng sông, thãy nh»ng cánh ÇÒng hoang không có m t góc cây.. Xa n»a, tàm m t chì thãy toàn cõ cây ÇÀy råy. Hàng træm, hàng nghìn trâu røng tø h p tøng bày. Ti p Çó, nh»ng con ÇÜ ng dóc ÇÀy tre chåy dài hàng træm d m. (9) Lê Quš ñôn sau này cûng nhæn xét: TØ cºa bi n CÀn Gi, Soài Råp, Cºa Ti u, Cºa ñåi trª lên toàn là røng ræm hàng nghìn d m (10) Chánh sách ÇÒn ÇiŠn là m t trong nh»ng chánh sách khän hoang h»u hiœu nhùt. Næm 1705, NguyÍn Cºu Vân, sau khi thóng lãnh quân Ç i lên Cao Miên Çánh quân Xiêm La, lúc trª vš Çóng quân ª VÛng Gù (nay là Tân An), cho xây ÇÒn binh, Çào kinh æn thông råch VÛng Gù qua MÏ Tho, nói lišn sông Vàm CÕ Tây và TiŠn Giang, cho læp ÇÒn ÇiŠn ª Thäo Câu (Vàm CÕ), th c hiœn chánh sách ngø binh Ü nông. (11) V i hai dòng Vàm CÕ ñông, Vàm CÕ Tây làm thành tuy n giao thông t nhiên quan tr ng, ÇÒng th i là nguòn nü c ng t quanh næm, huyœn Vàm CÕ (Tân Trø-TÀm Vu) (12) là m t trong nh»ng khu v c có ÇiŠu kiœn sän xuãt cûng nhü sinh hoåt thuæn l i nhãt, vì væy cûng là m t trong nh»ng khu v c ÇÜ c khai phá s m nhãt trong tình. Theo hai dòng Vàm CÕ và hœ thóng kênh råch, các nhóm di dân ngü i ViŒt th k XVII,XVIII, XIX tø phía Phiên TrÃn Çi xuóng và tø phía Lôi Låp (Gò Công, TiŠn Giang) Çi lên và tø phía Soài Råp (Soi Råp) vào, Çã døng låi và làm æn sinh sóng nöi Çây. (13). NhÙt là vš sau khi kinh Thû ThØa ÇÜ c Çào, nói hai dòng Vàm CÕ thì khu v c này càng thêm phòn thînh. T ng Bình An (có m t phàn cu c ÇÃt Dï An) không n m trong th sông sâu nü c chäy và cûng không là vùng ÇÃt lš tüªng nhü nh»ng ngu i Çi khai phá tøng có kinh nghiœm cù cãt nhà ª theo b sông, trên có ru ng, dü i có sông có cá. 2-S Çóng góp Çáng k cûa ngü i Trung Hoa: -CuÓi th k XVII, khi nhà Minh Çã röi vào tay nhà Thanh, Måc Cºu-ngÜ i Quäng ñông Ç n sinh sóng ª Chân Låp, thãy ª phû Sài Måt có nhišu ngü i Ç n buôn bán, bèn mª sòng Çánh båc, ròi lãy tišn chiêu m nh»ng lüu dân læp ra bäy xã, g i là Hà Tiên(14). ñ n næm MÆu Tí 1708, Måc Cºu dâng ÇÃt cho chúa NguyÍn, ÇÜ c phong làm T ng trãn. -Quan tr ng nhùt là nhóm di thàn nhà Minh. Næm 1679, T ng binh trãn thû Long Môn (Quäng Tây) DÜÖng Ngån ñîch, phó tü ng Hoàng Ti n, T ng binh Quäng ñông là TrÀn ThÜ ng Xuyên, Çem quân cùng 50 chi c thuyšn sang xin chúa NguyÍn xin ÇÜ c làm dân ViŒt Nam. TrÜ c Çó, Çã có nhišu ngü i Hoa Ç n læp nghiœp và cü trú ª H i An, phàn Çông là ngü i các tình Phúc Ki n, Quäng ñông, Chi t Giang. Chúa Thái Tông theo l i bàn cûa các trišu thàn và cûng vì muón khai khän ÇÃt Chân Låp, m i thu nåp, nên cho các tü ng lãnh này gi» y quan chùc, phong thêm quan tü c và cho vào ÇÃt ñòng Nai, Bàn Lân (TrÃn Biên) và MÏ Tho (ñînh TÜ ng).

4 4 Dinh TrÃn biên tø Bình ThuÆn trª vào giáp ranh v i Dinh Phiên TrÃn tø xa xüa Çã có cü dân bän ÇÎa. Nh»ng b t c nhü Stiêng, Må, Hmông..rÒi tø th k thù VI v i các vüöng quóc Phù Nam, Thûy Chân Låp, Chiêm Thành.. mà các công trình khäo c vš sau Çã xác ÇÎnh niên Çåi cûng nhü dãu Ãn væn hóa tín ngü«ng cûa các s c dân theo Bà la môn, ƒn Ç giáo...nhü các tü ng, ÇÒ góm, công cø Çá mài..ª Cù lao Rùa, Bình ña (Biên Hòa), MÏ L c (Tân Uyên), DÀu Giây (Xuân L c), B n ñò (Thû ñùc)... NhÜ væy, khi các Çoàn lüu dân ViŒt Nam vào khän hoang và læp làng læp xóm, thì hoæc sóng xen län v i cü dân bän ÇÎa hay vš sau, các cü dân này rút khõi vùng ngü i ViŒt Ç n læp nghiœp. Khi Çoàn ngü i cûa TrÀn ThÜ ng Xuyên Ç n, h tæp trung nhišu ª Cù lao PhÓ, và ch c m t só khác cûng theo ÇÜ ng bi n, ÇÜ ng sông ho c ÇÜ ng b xuôi vš vùng Sài Côn (tæp trung vùng quæn 5 ngày nay) Ç mª phó buôn bán. ñišu này lš giäi cho viœc chúa Hi n Tông vào nâm 1698, læp xã Thanh Hà cho ngü i Hoa ª TrÃn Biên và xã Minh HÜÖng cho ngü i Hoa ª Phiên TrÃn. Ÿ ñòng Nai (còn g i là Nông Nåi, L c Dã), TrÀn ThÜ ng Xuyên và phó tü ng TrÀn An Bình cho xây d ng ñåi phó châu, g i là Cù lao phó ª gi»a sông ñòng Nai, phía nam tình lœ Biên Hòa. ñây là trung tâm thüöng nghiœp quan tr ng, giao Çi m thüöng måi cûa ngü i Tàu, Mã Lai, Nh t và cä ngü i Âu châu, cho Ç n khi Tây sön vào Çánh chi m næm Còn ª MÏ Tho, nhóm DÜÖng Ngån ñîch cûng læp ñåi phó châu, nhóm h p ngü i Tàu, ngü i ViŒt, ngü i Miên khän ru ng, læp trang tråi, xây d ng các cö sª thüöng måi. ñ c các trích dån sau Çây, chúng ta thãy ÇÜ c qui mô phát tri n và änh hüªng kinh t l n lao cûa ngü i Trung quóc ÇÓi v i công cu c mª mang mišn nam vào bu i ÇÀu Nam ti n. ñ c Çi m khai khän ÇÃt hoang và mª r ng b cõi vš phía nam cûa các chúa NguyÍn ít chú tr ng Ç n kinh t và thüöng måi nhü ngü i Trung quóc. Hòa thü ng Thich ñåi Sán, Çáp l i m i cûa chúa Hi n Tông, Ç n ThuÆn Hóa næm 1695, khi ghé qua H i An có vi t: H i An là m t mã ÇÀu l n, nöi tæp h p cûa khách hàng các nü c, th ng b sông có m t con ÇÜ ng dài ba bón d m, g i là ñåi ÇÜ ng nhai, hai bên ÇÜ ng hàng phó ª lišn nhau khít rît, chû phó ÇŠu là ngü i Phúc Ki n, vån æn m c theo lói tiên trišu (nhà Minh), phàn Çông phø n» coi viœc buôn bán. Khách trú ª Çây hay cü i v ngü i bän xù cho tiœn viœc thüöng mãi. (15) Còn TrÎnh Hoài ñùc vi t vš phó Nông Nåi (ñòng Nai) nhü sau: Ÿ ÇÀu phía tây Cù lao PhÓ, lúc m i khai thác, tüóng quân TrÀn ThÜ ng Xuyên chiêu tæp các nhà buôn Trung quóc xây cãt phó xá,làu cao, gác l n, ngói l p. tüòng xây, kéo dài næm d m. Có ba ÇÜ ng l n: ÇÜ ng ñåi nhai, phó xây Çá tr ng, ÇÜòng Hoành nhai phó xây Çá t ong, ÇÜ ng Ti u nhai phó xây Çá xanh, ÇÜ ng nào cûng trön tru r ng rãi, thüöng khách tø h p, thuyšn bè ÇÀy sông, thæt là m t nöi Çåi Çô h i, hång nhà buôn giàu có l n, chì nöi Ãy có nhišu nhãt. (16) Næm MÆu DÀn 1698, khi ngü i Hoa Çã khá Çông ròi, chúa Hi n Tông khi n læp làng xã cho h, læp xã Thanh Hà cho ngüòi Hoa ª TrÃn Biên, xã Minh HÜÖng cho ngüòi Hoa ª Phiên TrÃn.(17). Tuy Çã thành dân ViŒt nhüng h vån gi» tæp tøc và phong cách væn hóa truyšn thóng. Dù sao væn hóa ViŒt cûng cäm hóa khách Ç n trú ngø Ç h nhæn ViŒt Nam là quê hüöng thù hai. NgÜ i Minh HÜÖng læp chùa Minh HÜÖng Gia Thånh næm 1789, chùa t a låc trên ÇÜ ng TrÀn HÜng ñåo và Hùng VÜÖng (quæn 5 Saigon) Ç th các vî công thàn và nh»ng ngü i Minh HÜÖng có công nghiœp. TrÎnh Hoài ñùc Çã chính tay ÇŠ bi n Gia Thånh ñü ng và Çôi liín còn lüu truyšn Ç n nay: MINH ÇÒng nhæt nguyœt diœu Nam thiên, phøng chì lân trü ng GIA cäm tú, HÐ NG mãn càn khôn linh ViŒt ÇÎa, long bàn h cù THNH væn chüöng Nghïa:

5 5 ÁNH SÁNG rång r«m t tr i m t træng soi tõ tr i Nam, phøng múa lân chàu TˆNG vè ÇËp gãm hoa; HÐ NG TH M kh p tr i ÇÃt tõa khí linh ÇÃt ViŒt, ròng n m c p d a MNH áng væn chüöng. Låi còn có hüöng Ü c: NÜ c có pháp luæt, nhà có châm qui. Trong dân gian, câu hát còn ÇÜ c lüu truyšn: GÕi nào ngon b ng gõi tôm càng NÖi Çâu lîch s b ng làng Minh HÜÖng. TØ næm Bính Thân 1776 trª vš sau, Tây SÖn vào Çánh phá triœt hå nhà cºa, lãy h t gåch ngói, tišn cûa chª vš Qui NhÖn, còn nšn ÇÃt cày làm ru ng vü n. TØ ngày trung hüng Ç n nay, nhân dân quy tø, chüa ÇÜ c m t phàn træm ngày xüa,( 18) M t só thüöng khách ngü i Hoa r i Cù lao PhÓ, xin chúa NguyÍn vš Sài Côn trên ÇÎa bàn cûa các vùng xã Thanh Hà, gây d ng cö sª m i, hiœn nay dãu v t trung tâm còn Ç låi. Theo VÜÖng HÒng S n : Ÿ xúm xít góc TriŒu Quang Phøc và NgyÍn Trãi có Ç n ba chùa...nay truy ra m i bi t xóm ba chùa này, Çích thî là trung tâm cûa xóm ñš Ngån và nöi kia, trong sách g i Saigon, thì chính là nöi Çây : Cách huyœn Bình DÜÖng 12 d m ª phía tä và phía h»u ÇÜ ng quan l. NÖi ch có ÇÜ ng thông ra tù phía, Çi liên låc nhü hình ch» ÇiŠn, nhà cºa, phó xá liên ti p thšm mái cùng nhau. NgÜ i Hán, ngü i Th ª chung dài Ç ba d m, Çû cä hàng hóa træm thùc.. (19) CÛng theo VÜÖng HÒng S n, dån låi l i quä quy t cûa Francis Garnier: ThÎ trãn Ch L n (ñš Ngån) do ngü i Tàu læp vào næm 1778, chì hai næm sau khi Cù lao PhÓ bî Tây SÖn tàn phá næm NhÜng chì mãy næm sau, næm 1782 vào tháng ba, Thái ñùc NguyÍn Nhåc Çem quân vào Çánh Gia ñînh. Quân NguyÍn vüöng và thu c tü ng Çåo quân Hòa Nghïa là TrÀn Công ChÜÖng chém ch t h giá Tây SÖn là Phåm Ngån ª càu Tham LÜÖng. Vua Thái ñùc cho r ng Çåo quân Hòa Nghïa là ngü i Tàu, bèn sai b t h t ngü i Tàu, không k binh hay dân hay ngü i buôn bán, hön m t vån ngü i, Çem gi t h t và quæng xuóng sông. Theo TrÎnh Hoài ñùc thuæt låi, thì hàng hóa các tiœm buôn Tàu nhü trà, väi,løa, thuóc men, hüöng liœu, giãy má Çû loåi bî tuôn ra bõ bøa bãi lšnh khênh ngæp ÇÜ ng sá mà không ai dám r, dám mót, lü m vš xài...binh sï Tàu và thu ng dân Tàu bî ch t Çâm, ch t løi k trên só muôn, thæm chí thây ma, l p n m chæt ÇÃt, xác ma da th ng ch ng këo lšnh m t khúc sông, làm cho ngót ba, bón tháng trü ng, dân gian không dám r Ç n mi ng thît tôm, thît cá. (20) ViŒc vua Thái ñùc cæm thù ngü i Tàu còn liên hœ Ç n m t nhân væt: Lš Tài. Xem låi hoåt Ç ng cûa Lš Tài trong mói liên hœ v i Tây SÖn, v i chúa NguyÍn và chuyœn xích mích gi»a Lš Tài cùng ñ Thành Nhân-thu c tü ng cûa chúa NguyÍn-, së thãy nhân væt này là m t trong nh»ng ÇÀu dây mói nh gây nhiíu nhüöng không ít cho vùng Bình An-Châu Th i. Næm 1773, khi Tây SÖn dãy quân ª Phù Ly ( nay là Phù Cát-Qui NhÖn), có hai ngü i khách (ngü i Hoa) là TÆp ñình và Lš Tài m quân giúp NguyÍn Nhåc. Quân cûa TÆp ñình xüng là Trung Nghïa quân, quân cûa Lš Tài xüng là Hòa Nghïa. Quân cûa TÆp ñình ÇŠu là ngü i khách Quäng ñông và nh»ng ngü i m i to l n, ai nãy c«i tràn ra, Ç i khæn ÇÕ, càm phäng, Çeo khiêng, Çánh thæt là hùng månh (21) TÜ liœu khác ghi: Næm Quí TÎ 1773, Tây SÖn NguyÍn Væn Nhåc khªi nghïa Çánh các thành Qui NhÖn. Khách trú là b n TÆp ñình (tùc Lš A TÆp), Lš Tài ÇŠu Ùng theo...tæp ñình xüng Trung Nghïa quân, låi m b n Th cao l n, cåo ÇÀu gióc bím giä làm ngüòi Tàu, m i lúc ra træn, b n chúng ÇŠu uóng ru u thæt say, cªi tràn, bu c dây vàng båc vào c, tõ š lišu ch t. (22)

6 6 Næm Tân Mùi 1775, TÆp ñình, Lš Tài ÇÜ c lînh rü c cháu DuŒ Tông là ñông cung DÜÖng vš H i An. TÆp ñình nhišu làn muón sát håi ñông cung DÜÖng nhüng Lš Tài can ngæn nên gi»a Lš Tài và ñông cung DÜÖng nhü có mói giao k t. TÆp ñình là ngü i rãt hung båo, nhân thua træn khi Çánh v i quân TrÎnh, NguyÍn Nhåc muón mü n c gi t Çi. TÆp ñình bi t ÇÜ c nên bõ trón vš Quäng ñông nhüng bî quan quân sª tåi b t ÇÜ c và gi t Çi. Tháng , Lš Tài phän Tây SÖn, Çem Hòa Nghïa quân tø Phú Yên vš ÇÀu hàng TÓng PhÜ chiœp, thu c tü ng cûa chúa NguyÍn. Lúc này, ñ Thanh Nhân Çang ª Tam Phø (Ba GiÒng), h p nghïa quân ñông SÖn (š chóng v i Tây SÖn) Ç giúp chúa NguyÍn. ñ Thanh Nhân t xüng là ñông SÖn thü ng tü ng quân, kéo quân tø Ba GiÒng lên Çánh Tây SÖn, ba træn ÇŠu th ng l n, lãy låi ÇÜ c Sài Côn vš cho chúa NguyÍn. TØ Çó, ñ Thanh Nhân càng tõ ra kiêu hãnh. Khi Lš Tài m i vào, chúa NguyÍn muón dùng nhüng ñ Thanh Nhân nói: Lš Tài là ÇÒ heo chó, dùng có ích gì, vì Çó ñ Thanh Nhân và Lš Tài hišm khích. Khi TÓng PhÜ c HiŒp còn sóng thì hai ngü i không dám xung Ç t, nhüng PhÜ c HiŒp mãt ròi, Lš Tài e s, Çem binh sï cûa mình Ç n Çóng ª núi Chiêu Thái (thu c tình Biên Hòa ngày nay)...næm Bính Thân 1776, binh Hòa Nghïa cûa Lš Tài giao chi n cùng quân ñông SÖn cûa ñ Thanh Nhân. Lš Tài trá båi, phøc binh dü i càu Tân Bän (CÀu Ván) gi t nhišu quân ñông SÖn. Thanh Nhân Çem binh Çánh nhišu làn không ÇÜ c, phäi Ç p lûy ª sông Nghi, tùc sông ThÎ Nghè Ç gi». (23) Lúc ñông cung DÜÖng tø H i An vào Nam, cho g i Lš Tài Ç n chiêu an. Lš Tài Çem binh vš Sài Côn, quân ñông SÖn bõ chåy, binh Hòa Nghïa cûa Lš Tài thêm hùng månh. Lš Tài muón læp ñông cung DÜÖng lên ngôi chúa, cho rü c chúa DuŒ Tông tø Tam Phø vš ròi ép chúa nhü ng ngôi. ñông cung vì s th giao bùc, bãt Ç c dï phäi vâng mång, lên ngôi xüng là Tân Chính vüöng, tôn chúa DuŒ Tông làm Thái ThÜ ng vüöng...phong Lš Tài làm Bäo giá Çåi tü ng quân...ñ Thanh Nhân không chîu Ç n d h i. (24) Công tôn NguyÍn Phúc Ánh bi t Lš Tài có müu ÇÒ bãt chánh, nên cùng Thái ThÜ ng vüöng vš Ba GiÒng chiêu dø thêm nghïa quân ñông SÖn, mong khôi phøc nghiœp chúa. Lš Tài ÇÜ c tin, ÇÜa Thái ThÜ ng vüöng vš bän doanh ª Do MiŒt. (25) Hôm sau låi ÇÜa trä vš Sài Côn. NhÜ væy,n i b chúa NguyÍn lúc Çó chia làm hai phe. Tân Chính vüöng (ñông cung DÜÖng) d a vào Lš Tài, còn NguyÍn Phúc Ánh và Thái ThÜ ng vüöng Çi v i l c lü ng ñông SÖn, t gây ra th y u trü c s tãn công cûa Tây SÖn. VÜÖng HÒng S n nhæn ÇÎnh : ñây là m t Çoån sû bi thäm. DuŒ Tông và Møc VÜÖng bî Tây SÖn b t, m t phàn l i l n là tåi ñ Thành Nhân bãt hòa cùng m t tü ng Tàu. TÜ ng này Çã ÇÀu hàng chúa NguyÍn (sau khi Çã phän låi Tây SÖn) tên Lš Tài, có chân trong h i kín, ki u nhü Thiên ñîa H i sau này (26) Næm 1777, làn ÇÀu tiên, NguyÍn HuŒ tham gia chi n trü ng Gia ñînh. LTCB (LÎch trišu chính biên) vi t: HuŒ ti ng nói nhü chuông l n, m t sáng nhü ÇiŒn, xäo quyœt, giõi chi n ÇÃu, ai cûng s...bón làn vào Çánh Gia ñînh, lâm træn thì Çi trü c sï tót, hiœu lœnh nghiêm minh, b thu c ÇŠu h t lòng vâng theo... Lš Tài Çang bäo giá Tân Chính vüöng ª vùng Kim chüöng t, Çánh mãy træn thûy chi n v i Tây SÖn ÇŠu bî thua. Tân Chánh VÜÖng lînh Lš Tài mang Hòa Nghïa quân ra vùng Tham LÜÖng (Hóc Môn) c chi n. VØa lúc TrÜÖng PhÜ c ThÆn ÇÜ c lînh mang quân tø CÀn V t lên ti p Ùng, Lš Tài tüªng là binh ñông SÖn Ç n tæp kích nên v i rút quân. Quan quân Tây SÖn Çu i theo, binh Hòa Nghïa chåy rói loån hàng ngû vš Tam Phø bî binh ñông SÖn túa ra, Lš Tài và Hòa Nghïa quân bî gi t såch.

7 7 LÀn l t, chúa DuŒ Tông bî b t tåi vùng Ba Th c (Cà Mau), còn chúa Møc VÜÖng bî b t tåi Ba Vác (thu c Mõ Cày-B n Tre). Tây SÖn ÇÜa vš Sài Côn và hành quy t gàn chùa Kim ChÜÖng, vón là hành dinh cûa các chúa NguyÍn. (27) Bình yên Çã trª låi v i vùng Bình An-Châu Th i sau khi toàn b cù Çi m cûa Lš Tài, chû tü ng và tàn binh bi tiêu diœt. NhÜng th c s cu c ÇÃt mang tên D AN có tø th i Çi m nào? 1. LÃy móc lîch sº tø khi NguyÍn HuŒ vào Nam làn thù nhùt 1777 Ç n khi NguyÍn PhÜ c Ánh (Gia Long) lên ngôi 1802, Gia ñînh chîu Ç ng 25 næm chi n tranh, trong Çó hön 13 næm là bãi chi n trü ng tø Cù lao PhÓ, CÀn Gi, Saigon, Cà Mau...Ç n tæn các Çäo xa. Dù vinh quang hay tûi nhøc, dù th ng l i hay thäm båi...chì có só phæn cûa lüöng dân là kh nån. LÜÖng dân vùng Bình An-Châu Th i-dï An dï nhiên chì là m t phàn trong toàn th nhân dân ÇÃt Gia ñînh xüa, cu c ÇÃt Çó dï nhiên cûng chì là m t phàn ÇÃt cûa cä bãi chi n trü ng mišn Nam, nhüng trên cu c ÇÃt nhõ nhoi Çó còn lüu chùng tích chi n trü ng ÇÅm máu (càu Tân Bän, cæn cù Çóng quân và nöi xuãt chi n cûa Hòa Nghïa quân Lš Tài). D An ÇÜ c mang tên tø : -sau 1776: sau khi Tây SÖn vào Çánh phá Cù lao PhÓ? -sau 1777: Lš Tài và Hòa Nghïa quân bî tiêu diœt, cæn cù ÇÒn binh Châu Th i-do MiŒt-Bình An Çã trä låi cänh sóng tròng tr t canh tác nhü xüa? -sau 1802: khi chi n tranh NguyÍn- Tây SÖn chãm dùt, Gia Long lên ngôi næm 1802? -sau 1832: khi loån Lê Væn Khôi bî dëp tan? Hay vì m t nguyên nhân nào khác? Tìm hi u s hiœn diœn cûa danh xüng này, thi t nghï cûng là m t ÇiŠu thú vî và càn thi t. SÜu tàm trong ÇÎa bå, hò sö hành chánh, giãy t khai sanh khai tº ª h tîch, hõi thæm tø các bô lão, ª các væn tø tåi các Çình làng...may ra có nh»ng phát hiœn kÿ thú. Hai ch» D AN (ch» quóc ng» và ch» hán) hœn gi còn thãy ÇÜ c ª nhà ga xe lºa, nhà lòng ch, miíu Cù LÀn và ngay tåi ch» ÇÀu hai câu ÇÓi ª c ng chánh ñình Dï An. Trong sách vª tham khäo, thãy Çó Çây tø Dï An : - Bình DÜÖng n i danh là khu v c sæn b n lš tüªng, dành cho ngü i Âu tø nü c ngoài Ç n. Thái tº Nga (sau này là Sa hoàng bî truãt ph vì Cách mång tháng mü i 1917) vào næm 1890 ÇÜ c th c dân m i lên Dï An Ç sæn nai. (28)): - ñü ng xe lºa Saigon-MÏ Tho khánh thành ngày , các ÇÜ ng xe lºa tuy n ng n Saigon-Ch l n (1882, Saigon-Bà Chi u (1895), Saigon-Bà Chi u-gò VÃp-Hóc Môn (1897) (29). Næm 1910 làm ÇÜ ng xe lºa Saigon-Nha Trang tuy n ÇÜ ng s t xuyên ViŒt (30). ñü ng xe lºa Saigon-Nha Trang 1910 chåy qua ga Bình TriŒu-Thû ñùc-dï An... Næm 1929 ÇÜ c ghi nhæn có cu c Çình công cûa công nhân ÇŠ-pô xe lºa Dï An. PhÀn ÇÃt Dï An lúc này thu c tình Gia ñînh. VŠ sau, ÇÎa gi i hành chánh cûng nhišu làn thay Ç i khi là m t quæn thu c tình Biên Hòa, khi là m t thî trãn thu c cûa huyœn ThuÆn An (tình Sông Bé) và nay tách thành huyœn thu c tình Bình DÜÖng. Dù có gá nghïa cho Gia ñînh, Biên Hòa, Thû DÀu M t nhüng ÇÃt nü c, con ngü i Dï An vån gi» n p truyšn thóng, dù là nöi chîu Ç ng thº thách trong chi n tranh, trong s phát tri n Ç i thay không ngøng có khi là Ç t bi n gi»a ÇÃt nông nghiœp, công nghiœp kï thuæt, công nghiœp ch bi n (các khu ch xuãt) nhãt là s tác Ç ng không ngøng gi»a væn hóa phong tøc, n p sóng cûa ngü i có c u, lüu dân m i Ç n và luòng sóng dân cü

8 8 sinh sóng tåm th i ª m t vài khu công nghiœp, ngü i dân Dï An vån th hiœn nš n p bän s c ÇÎa phüöng rõ nét qua trung tâm væn hóa là Ngôi ñình Dï An. CÛng nhü danh xüng Dï An, ñình Dï An xây tø lúc nào, th ThÀn và ÇÜ c s c phong tø næm nào vån là m t ÇiŠu g i cäm hùng cho ngü i n ng lòng hoài c. ChÌ nghe truyšn tøng th m t ngü i h TrÎnh! Nghe thôi mà cäm, mà kính, mà trang tr ng rü c s c, cúng ñình xuân thu nhî kÿ và tam niên Çáo lœ, gi» nghi thùc nhü xüa có hát b i, có lí nhåc suót ba ngày cuói thu. NhÜ Çã nói, vùng ÇÃt Dï An thu c loåi ÇÃt xãu, dü i th i thu c Pháp, vùng ÇÃt xám dü i lòng chùa nhišu mõ Çá này låi ÇÜ c khai thác vš m t công nghiœp. Bâng khuâng nh cänh nh ngüòi, Nh nöi kÿ ng v i d i chân Çi.. ñoån tru ng tân thanh-nguyín Du ñi Çâu? Trª vš quá khù: Næm 1878, nhišu công ty và tü nhân Pháp læp ÇÒn ÇiŠn nhõ ª Thû ñùc, núi Châu Th i ho c ngay Ch ñûi, ròi làn lü t Ngã Næm Bình Hòa, Hanh Thông Tây... Công ty nông nghiœp và kï nghœ cûa Nam, Campuchia và Trung kÿ (Société agricole et industrielle de la Cochinchine,, du Cambodge et de l Annam) kinh doanh v i quy mô l n trong phàn ÇÃt cûa Paul Blanchy tåi núi Châu Th i. ñãt núi d n tròng cà phê, gióng nh ngü i Hoa ª Ch l n væn Ç ng v i ngü i Hoa khác ª Brasil mua dùm, nhüng trong bu i lí ra mæt, m i hay là nh»ng h t gióng Ãy Çã bî rang chín, tròng không bao gi ÇÜ c.(31) S kiœn này là ÇŠ tài cho m t câu chuyœn ng n tên CÓ-phi san (Núi cà phê). Châu Th i tø Çó còn m t danh xung ng nghïnh là Núi cà-phê mà ít ngü i bi t Ç n. (32) Còn tròng cao su thì: Næm 1877, cao su gióng Brasil tròng ª Thäo CÀm viên..næm 1897, cao su gióng Brasil ÜÖm tåi Srilanca Çem vš trung tân Ông YŒm (Thû Dàu M t) và SuÓi DÀu (Nha Trang)...NgÜ i Çi ÇÀu là Belland mua 1000 h t cao su (gióng Brasil) m c có 33 h t, nhüng næm sau tròng thêm 1000 h t, m c Ç ròi 11 næm sau ( ) thành hình khu vü n ÇÀu tiên v i 45 ha ª ngã tü Phú NhuÆn, ngoåi ô Saigon. VÜ n cao su låi mª ra nhanh chóng ª Xuân L c, Biên Hòa, Thû ñùc và tæn Çäo Phú QuÓc, Bäy Núi... ñ n næm 1934, vü n cao su Çåt ha (33). Niên gíám næm 1931 cûa NghiŒp Çoàn nh»ng ngü i tròng cao su tåi ñông düöng (L Annuaire du syndicat des planteurrs de CAOUCHOUC de l Indochine 1931) trích hình ành, bài vª tø quy n Công trình vï Çåi/ Bän anh hùng ca vš CAO SU (L épopée du caoutchouc) cûa Georges Le Fèvre, bän ÇiŠu tra quan tr ng và ÇÀy Çû, xuãt bän næm 1927, có ghi chú m t vài hình änh Dï An: -Hình 1: Ngôi nhà cûa Giám ÇÓc phø trách xuãt cäng. Có lë hình này không phäi ª Dï An vì sau ch» Dï An có mª ngo c ghi chú khu v c BÓ Mua cách Saigon 76 km. ñòn ÇìŠn BÓ Mua thu c Sª cao su PhÜ c Hòa, quæn Phú Giáo-Bình DÜÖng, cách Saigon 76km, trong khi Saigon-Dï An chì cách Ç 18km. -Hình 2: M t phân xüªng cao su Dï An, cao su ÇÜ c cán mõng treo lên giá cho ráo nü c. -Hình 3: ñüa các các lá cao su cán mõng và Çã ráo nü c vào phòng hun khói. -Hình 4:Nhà cûa chû ÇÒn ÇiŠn cao su Dï An. -Hình 5:KhÄn hoang. M t ông Tây càm ba-ton, Ç i nón cát tr ng ÇÙng trên m t góc cây c thø vøa hå tróc góc. -Hình 6, 7 : ñòn ÇiŠn mía Dï An ÇÜ c 8 tháng. Phân xüªng ÇÜa mía lên che Ç ép. Hình ru ng mía ghi m t ông tây và m t ngü i bän xù, cä hai ÇŠu Ç i nón cát tr ng, ÇÙng chóng nånh.(33) Dï An ÇÜ c ghi nhæn khá rõ nét qua tác phäm Biên Hòa sº lü c cûa tác giä LÜÖng Væn L u, ngü i góc Biên Hòa, xuãt bän næm Ÿ th i Çi m Çó, Dï An là m t quæn thu c tình Biên Hòa v i ÇÖn vî hành chánh nhü sau: (ba t ng, mü i xã)

9 QuÆn lœ T ng Xã Chánh MÏ thü ng Bình TrÎ, Hóa An, Tân Hånh, Tân HÜng QuÆn Dï An An Bình xã An Thûy Bình An, ñông Hòa, Tân ñông HiŒp, An Bình Long Vïnh hå Long Thånh mï, Long TrÜ ng Ngoài các trü ng Ti u h c và sö cãp, chüa có TrÜ ng Trung h c công læp nhüng TrÜ ng Trung h c bán công Çã mª tø V i ÇÎa bàn sinh thái và th nhü«ng Ç c thù, cûng vào næm 1960, sinh hoåt kinh t xã h i ÇÜ c tác giä ghi nhæn: -Ç c sän cao su, thuóc lá, ÇÆu, khoai, mì, trúc. Xóm Nhang và Xóm ñüöng là nét Ç c thù cûa ngành ti u thû công nghiœp quæn nhà. VÜ n cây æn trái có Bܪi ª Tân Hånh, Bình An Công kï nghœ ª qui mô nhõ, nhüng rãt Ça dång: -nhà máy xay Çá: Hóa An, Bình An, ñông Hòa -nhà máy cüa: Tân Hånh, Bình An -nhà máy xay lúa: Long phü c thôn, Tân Hånh, Tân ñông HiŒp, Long Thånh MÏ, Long TrÜ ng, An Bình -nhà máy nü c Çá: An Bình -nhà máy Çèn: An Bình -cây xæng: ñông Hòa, An Bình -lò bánh mì:thî trãn Dï An -lò lu, lò góm: Hóa An -lò gåch in tay: Bình An; Tân Hånh -lò gåch máy: Hóa An, Tân Hånh, Long Bình -tråi chåm Çá m bia, mã, cói xay, cói giã: Bình TrÎ, Hóa An, Tân Hånh -ÇÜÖng tre, chè nhang: xóm ñüöng, xóm Nhang... VŠ thu, có thu thu gián thu råp hát Phåm Bºu, thu thu công quän là thu ÇÜ ng ÇÕ (Tân Hånh, An Binh) và thu thuóc hút (An Bình, ñông Hòa). Núi Châu Th i låi ÇÜ c tác giä BHSL nh c Ç n: Tây tên Palast de Chaigneau khai thác, bán cho Paul Blanchy , bán cho Công ty Nông KÏ , sau låi nhü ng cho H i ÇÒng Bùi Væn LÓ (Dï An) khai thác Çá , công ty Johnson Drake and Piper khai thác Çá làm xa l Saigon-Biên Hòa, làm khuy t m t phàn phía Çông núi (34). Bao gi cån nü c ñòng Nai... Mà dù có cån cûng là chuyœn thüöng häi bi n vi tang ÇiŠn. NhÜ cu c ÇÃt Dï An cûng Çã bao làn thæng tràm theo væn nü c, ÇÃt Çai tuy không phì nhiêu màu m«nhüng Çã dung nåp bi t bao Ç t di dân vš Çây vày cu c müu sinh. VÅn chì là tâm tình cûa con ngü i trong xº th và bi t chung lòng xây d ng. Còn bao nhiêu ÇiŠu chüa bi t, chüa hi u vš ÇÃt nü c, con ngü i Dï An. NhÜng cu c ÇÃt bình dî Çã bao phen hy sinh trong thàm l ng này Çã có nh»ng chì dãu cûa tüöng lai tót ÇËp, nhü m t h c giä Çã tø trong thüªng ngoån cänh trí thiên nhiên vùng LÒ -Châu Th i, thãy ÇÜ c vè ÇËp chân chính cûa con ngü i trong cu c sóng: S k t h p gi»a Mai và Trúc tåi suói LÒ là m t hiœn tü ng Ç c Çáo, khác nào s k t h p gi»a ngü i chi n sï và ngü i quân tº, ÇÒng tâm nhãt trí trong sù mång giúp chánh quyšn, không phäi Ç trao t ng hånh phúc cho nhân dân, mà là Çem låi cho nhân dân nh»ng phüöng tiœn càn thi t Ç h t tåo lãy hånh phúc (35) Chú thích: 1-LÒ : tên m t loåi tre, m t trön, không gai, thân ngay và cao dùng Çan r, mành cót...loåi tre này m c rãt nhišu theo suói, chen lån v i cây mai vàng. 2: Kia suôi LÒ, Çây gò Châu Th i, HÜÖng Giang Thái Væn Ki m, tåp chí Pháp Âm-Na uy, só tháng :Gò Công trao träo ª Thû ñùc. 4:Gia ñînh thành thông chí, TrÎn Hoài ñúc, bän dîch cûa Tu Trai NguyÍn Tåo, Saigon, 1972, tæp hå, tr

10 10 5: Cây mù u, còn g i là nam mai, cûng nhü cây bàn, còn g i là thûy liíu, các tên này có tø th i Gia Long täu quóc. 6:xem thêm phø løc bän ÇÒ, trích LÎch sº khän hoang mišn Nam, SÖn Nam 7:Sº ta ghi khuy t danh, nhüng theo sº liœu Cao Miên có th là công chúa Ng c Vån. 8Tân Uyên, huyœn n m sát dòng ñòng Nai, bên kia sông là làng Tân TriŠu có loåi büªi rãt n i ti ng. 9:Châu ñåt Quan, Chân Låp phong th kš, bän dîch cûa Lê HÜÖng, :Phû biên tåp løc, Lê Quš ñôn, bän dîch cûa Lê Xuân Giáo, Saigon. 11: Vàm CÕ: các thü tîch c vi t vš vùng ÇÃt này không có tên Vàm CÕ. GñTTC ghi sông này là Thäo giang (sông CÕ), sông ThuÆn An (Vàm CÕ ñông); Sông HÜng Hòa (Vàm CÕ Tây). Bän ÇÒ Pháp ghi Grand Vaico (sông Vàm CÕ), Vaico orientale (VCñ ), Vaico occidentale (VCT ). 12: TÀm Vu; trü c Çây là quæn lœ Bình PhÜ c. TÀm Vu do tø Kh me Lam-Pu (cây bàn). 13 : ñîa chí Long An, nxb KHXH Long An, 1989, tr :ViŒt Nam sº lü c, q,2, TrÀn Tr ng Kim, in làn thù 6, Saigon, tr, : Häi ngoåi kš s, Thích ñåi Sán, bän dîch cûa ViŒn ñåi h c Hu 16: GñTTC, møc Thành trì chí. 17:Minh HÜÖng, ngø š gi» gìn hüöng hõa cho nhà Minh. ñ n th i Minh Mång, vì t nhî trong ngoåi giao v i nhà Thanh, nên sai Ç i ch» HÜÖng có nghïa làng. 18:GDTHC, sçd 19, 20:Saigon næm xüa, VÜÖng HÒng S n, in làn thù hai, Saigon, : VNSL, q.2, TTK, tr : Kia suói LÒ, Çây gò Châu Th i, sçd. 23,24: ViŒt sº xù Çàng trong, q, thü ng, Phan Khoang, nxb Xuân Thu, Houston, tr.291,292, : Do MiŒt, ÇÎa danh này có th n m quanh vùng Châu Th i- LÒ là cæn cù cûa Lš Tài khi bãt hòa v i ñ Thanh Nhân, Çem quân vš Châu Th i, sau Çó có træn phøc binh cûa Lš Tài tåi càu Tân Bän sát ngay Châu Th i, gi t håi binh ñông SÖn cûa ñ Thanh Nhân. ñîa chí væn hóa tp HCM, LÎch sº, tr.170, cho r ng Do MiŒt nên Ç c DÀu M t m i Çúng vì t dång gióng nhau.và DÀu MiŒt tùc Thû DÀu M t væy, cûng gàn núi Châu Th i, nöi Lš Tài Çóng quân..thi t nghï vš ÇÎa danh Thû DÀu M t, ta g i nguyên cä 3 tø chù không bõ b t tø Thû, và khu v c ÇÒn trú và ÇÜ ng chuy n quân cûa Lš Tài theo sº liœu ghi là trøc Châu Th i,thî Nghè, chùa Kim ChÜÖng, Tham LÜÖng, Hóc Môn vä sau cùng vš Tam phø. HÖn n»a, khoäng cách gi»a Châu Th i và Thû DÀu M t th i Çó gai góc và không gàn ÇÓi v i chuy n quân, hành binh chi là Çܪng b, Dù sao cûng là tòn nghi. 26: Saigon næm xüa, sçd, tr : Theo THñ, GñTTC Næm 1776 có m t nhà sü du phüöng là ñåt B n tø Quy nhön vào læp chùa Kim ChÜÖng, ÇÜ c chúa NguyÍn Phúc Khoát ban cho tãm bi n ÇŠ Kim ChÜÖng t. Theo TrÜÖng Vïnh Kš, chùa xây trên nšn m t chùa Th, vî trí chính xác ª gò Tân Triêm( vùng thành Ô-ma): 28:Nam b xüa và nay, SÖn Nam, nxb tp HCM, 2007, tr : ñãt Gia ñînh-b n Nghé xüa, SÖn Nam, nxb TrÈ, 2005, tr Gia ñînh-saigon , NguyÍn NghÎ, nxb T ng h p, tphcm, tr , 33:ñÃt Gia ñînh- B n Nghé xüa, sçd, tr.196, :Biên Hòa sº lü c, LÜÖng Væn L u, tg xb, Biên Hòa, :Chú thích: Hình 1:Plantations de Di An ( Section Bo-Mua). Maison du chef d exportation. A 76km de Saigon : Mise en production en Hình 2 :Société des Plantations de Di An-Egouttoir. Départ des feuilles vers le fumoir. Hình 3 :Séchoir. Hình 4 :Maison du Directeur Général des Plantations-Société des Plantations de Di An. Hình 5 :Plantation de Di An : défrichement. Hình 6, 7 :Plantations de Di An : canne à sucre de 8 mois 34 : BHSL, sçd 35 : ViŒt Nam anh hoa, HÜÖng Giang Thái Væn Ki m, Làng Væn xb, Canada, 2000, tr,297.