BaOC OÀU TÌM HIÈU CÀCH NHÌN CUA IMANUEN KANT VE THE GIOÌ VÀ CON NGUÒI ThS. Nguyén Thi Thanh Huyén Khoa Triét hoc, Tritdng DHKHXH&NV, DHQGHN I.Kant (1724-1804)- nhà triè't hoc Diic loi lac, dà co nhiìng dóng góp to lón cho nén triét hoc co dién Due va trié't hoc cùa cà nhàn loai. Triè't hoc cùa óng khòng chi gay ành huòng vang doi dè'n nén trié't hoc Can dai ma con tói tàn ngày nay. Trong su phàt trièn cùa lich su trié't hoc Tày Au, trié't hoc Kant dành dà'u su chà'm dùt cùa phudng thùc tu duy cii, mò dàu cho mot phudng thùc tu duy mói. Chinh Kant dà tu vi mình vói Cópernic trong thién vàn hoc. Diéu dò the bien rò trong càch nhìn cùa Kant ve thè' giói va con nguòi. 1. Càch nhìn cùa Kant ve su'vàt va thè' giói kbàc biet vói càc nhà trié't hoc truóc day. Kant nhìn su vàt gì ciìng theo càch "che dòi", nhò càch nhìn này ma ong là ngudi mò dàu cho mot phudng phàp nhan thùc mói. Kant phàn biet hai thè' giói: Thè' giói vàt tu no va thè' giói bien tudng. Vàt tu nò hieu theo ha nghìa sau: - Vàt tu no là su vat khàch quan, tu nò tón tai à ben ngoài con nguòi, con ngudi khòng bièt gì ve nò. - Vàt tu nò là can nguyén cùa thè' giói, là cài ton tai thuc su, là bàn chà't cùa thè' giói, tinh thàn cùa tinh thàn. - Vàt tu nò àm chi nhùng chuàn muc, nhiing ly tuóng cùa moi su hoàn thién tuyét dó'i ma con ngudi co the dat tói dudc, nhung là diéu loài nguòi bang md Uóc. Vàt tu nò là vù tru, là hnh hón bà't tu, là thudng de'. Day là lình vuc thuoc dó'i tudng cùa tin nguòng, niém tin. 452
Thè' giói vàt tu nò là thè' giói sièu hình (khòng hình bài), vò han, khà niém, bà't khà giàc, sièu nghiem tuyét dòi, là the giói tu do con nguòi khòng nhan thùc dudc, nhung lai co the càm thà'y dude dua theo nhtìng à'n tudng ma nò tao nén trong ta khi tàc dong vào giàc quan. Con thè' giói bien tudng là the giói co hình bài, chiù su chi phò'i cùa qui luat nhàn qua, tà't yé'u. Thè' giói hien thuc trong tinh muòn màu, muòn ve cùa nò va nhtìng qui luàt dàn dat moi qua trinh cùa thè giói dò, theo Kant là nhtìng cài dang tón tai duói dang hình thùc (hien tudng) cùa thè' giói vàt tu nò. The giói dò biéu hien ra *do tàc dong cùa thè' giói vat tu nò dè'n khà nàng càm giàc tién nghiem cùa chùng ta, gay nén nhtìng biéu tudng, nhtìng biéu tudng dò qua kinh nghiem cùa chù the nhan thùc ma xày dung nén nhtìng hình dang nhu chùng tón tai trong hien thuc. Nhu vày thè giói hien tudng là san vat do con nguòi tàc thành, cho nén Kant con goi thè' giói này là thè giói kinh nghiem. Kant cho ràng, càc su vàt trong thè' giói tu nhièn thuoc thè' giói hien tudng, chùng co lièn quan dè'n kinh nghiem càm tinh. Khi dua ra quan niém ve su vàt Kant dà co càch ly giài rà't khàc so vói càc nhà trié't hoc truóc day. Tà't cà càc nhà triét hoc truóc day dù theo chù nghìa kinh nghiem bay chù nghìa duy ly déu cho ràng ly tri con ngudi muòn "bièt" phài xoay xung quanh su vat. NgUdc lai vói diéu dò Kant cho ràng khòng phài ly tri con ngudi quay xung quanh su vàt ma chinh su vat quay xung quanh ly tri chùng ta: "Trong trié't hoc, Kant cùng dà làm mot cuoc càch mang tao bao khi òng chù trudng ràng khòng phài tri tue xoay quanh su vat ma chinh su vat xoay quanh tri tue" {6;trl65}. Theo Kant khi con ngudi biet ve mot su vàt thì trong diéu chùng ta bié't dò bao gid cùng góm hai phàn: noi dung bay thè chat cùa cài bièt dò va hình thùc cùa no. Khi su vat (vat tu nò) tàc dong vào giàc quan con ngudi thì toàn bo nhùng à'n tudng, trang thài-hon don ma con ngudi thu dudc dò chinh là noi dung cùa cài bié't cùa con nguòi ve su vàt. Nhò nàng luc tién thién ve khòng gian ma càc dò'i tudng dò dudc qui ve càc hình hai co tinh xàc dinh. Nhò nàng luc tién thién ve thdi gian ma càc dò'i tudng dò dudc sap xép theo mot tràt tu lién tue truóc sau. Nhò dò, chùng ta mói càm nhan dudc càc su vat, hien tudng dién ra trong the giói xung quanh. Khòng gian va thdi gian chinh là Hình thùc cùa cài bié't cùa 453
con nguòi ve su vàt. NhU vày khòng phài càm giàc làn ludt in lèn tri oc con ngudi ma chinh ly tri in lén thè chà't cùa cài bié't ve su vat mot hình thùc dac biet. Theo càch ly giài cùa Kant thì su vàt trong thè' giói hién tudng là kè't qua cùa su tong hdp phàn "the chà't" là phàn do su vàt (vàt tu nò) tàc dong vói phàn hình thùc là phàn do tri tue dua ra. Nhùng hình thùc dò là nhtìng hình thùc tién thién co truóc kinh nghiem. NhU the "chinh nhò càc hình thùc tién thién khòng gian va thdi gian, chùng ta mói co dudc càc càm giàc, càc biéu tudng truc quan càm tinh co hình bài, co trat tu ve the giói va nhò thè' chùng ta mói thà'y ra dudc thè' giói vói nhtìng su vàt, nhtìng dó'i tudng co hình bài, co dudng net, co giói han vói trat tu xàc dinh nhu chùng ta vàn thudng ngày thà'y dudc trong dòi só'ng kinh nghiem cùa mình" {2;tr203}. Khi chia the' giói thành Vat tu nò va Hien tudng luàn, Kant dà tàch biet gitìa hai the giói, hien tudng thuoc the giói này, vàt tu nò nàm d ben kia, tu nò tón tai. Chi co su tàc dong cùa vat tu nò vào chù thè nhàn thùc chù khòng co chiéu ngudc lai, tue khòng co chiéu con nguòi tàc dong vào vàt tu nò. Nhan thùc cùa con ngudi chi là nhan thùc the giói hien tudng, vat tu nò là the giói sièu nghiem. NhU vày, gitìa vat tu nò va the giói hien tudng co mot ho' sau ngàn càch ma nhan thùc con nguòi khòng the vudt qua va dó'i vói thè' giói thì nhan thùc là bà't khà tri. Trong hoc thuyét cùa Kant co su càch biet gitìa con ngudi va the giói, gitìa y thùc cùa con nguòi va càc khàch the tàc dong lèn con ngudi. 2. Càch nhìn cùa Kant ve the giói ành huòng dè'n quan niém cùa òng ve con ngudi. Con ngudi là dò'i tudng cùa triét hoc Kant, triè't hoc càn bàn dén con ngudi nhu mot chù the boat dong nói chung chù khòng phài chi dùng trong boat dong nhan thùc, boat dong tri thùc vi vói boat dong nhàn thùc, boat dong ly luàn thì con nguòi khòng vudt qua dudc giói han cùa thè giói hien tudng, là the giói cùa nhtìng su vàt htìu han, bi chi phò'i bòi qui luat nhàn qua, khòng co tu do.. Khoa hoc trié't hoc co muc dich tò'i cao là xàc dinh bàn chà't con nguòi, dem lai cho con nguòi mot càch nhìn mói ve the giói va chinh bàn thàn mình,mong muò'n dua con ngudi dè'n tu do va hanh phùc. Kant cho ràng, bàn chà't cùa trié't hoc là su tu y thùc cùa con ngudi ve chinh mình: Dò'i vói con ngudi cài cao qui nhà't là su tón tai cùa chinh mình, 454
là hanh phùc cùa mình.theo Kant "toàn bò càc và'n de trié't hoc càn phài dudc huóng vào vièc giài dàp nhtìng vàn de cùa cuoc song con ngudi va hoat dong thuc tién cùa con ngudi"{ 4;tr24}. Toàn bo trié't hoc Kant thdi ky phé phàn tàp trung giài quyé't ha càu bòi lón: 1, Tòi co thè bié't dudc diéu gì? Càu bòi này dudc òng tra Idi trong tàc phàm Phé phàn ly tinh thuàn tuy. 2, Tòi càn phài làm gì? Càu bòi này dudc òng tra Idi trong tàc phàm Phé phàn ly tinh thuc tiin. 3, Tòi co thè hy vong vào cài gì? Ong tra Idi càu bòi này trong tàc phàm Phé phàn khà nàng phàn doàn. Tra Idi ha càu bòi trèn nhàm ly giài cho và'n de ed bàn nhà't trong trié't hoc là : Con nguòi là gì? Vói càch nhìn su vàt theo càch " che dòi", Kant cho ràng con ngudi bao góm thàn xàc va ly tinh. Thàn xàc con ngudi thuoc ve thè giói hien tudng, con ly tinh là nàng luc tinh thàn tién thién thuoc ve the giói vat tu nò. Bàn thàn ly tinh cùng dudc phàn dòi thành ly tinh ly luàn( ly tinh thuàn tuy) va ly tinh thuc tién. Ly tinh ly luàn là nàng luc tinh thàn tién thién thè hien ò khà nàng nhan thùc cùa con ngudi. Nhò nàng lue tinh thàn tién thién: càm nàng, tri nàng, ly nàng, vói nhtìng còng cu nhàn thùc tién thién, con ngudi co dudc tri thùc ve dò'i tudng. Ly tinh thuc tiln là nàng luc tinh thàn giùp ra lenh cho con nguòi hành dong trong quan he cùa con ngudi vói the giói. Ly tinh thuc tién là khà nàng ly tinh tién thién, san co ngang nhau ò tà't cà moi ngudi. Theo Kant, con nguòi co ludng tri, ludng tàm, y thùc dao due là do con ngudi hành dong theo su chi dàn cùa ly tinh thuc tién. Hành dóng này cùa con ngudi khòng phu thuoc vào cài gì ben ngoài ma chi theo su " lenh bào" cùa ly tinh thuc tién,phu thuoc vào chinh mình. Trong quan niém cùa Kant, y thùc dao due là cài hoàn toàn dua trén ly tinh, chù khòng phài dua trén tinh càm va nhùng toan tinh due vong va tu Idi. 455
Ly tinh, hdn ntìa ly tinh thuc tién là nguón gò'c sinh ra càc nguyén ly va chuàn muc dao due, Kant viét "Càc nguyén ly càm tinh nói chung là khòng thich hdp de tu dò, chùng ta co the xày dung càc qui tàc dao due" {8;285}. Va hành dóng cùa con ngudi dudc coi là hành dong dao due khi làm theo yèu càu cùa ly tri, cài ma Kant goi là "ménh lenh tuyét dò'i". Òng goi là ménh lenh tuyét dò'i de phàn bièt vói Ménh lenh già thiét- là ménh lenh dudc thuc hien vi mot muc dich, mot quyen Idi co tinh nhàn qua nào dà'y. Nói tòm lai ménh lenh già thiét là ménh lenh kbuyé'n khich hoac ngàn chan càc hành vi dao due cùa con ngudi mot càch co diéu kien. Con ménh lenh tuyét dò'i là ménh lenh xuà't phàt tu tiéng goi cùa ludng tri con nguòi, nò tiém àn trong trai tim, khò'i oc, mang tinh phó quàt tà't yé'u. Ménh lenh tuyét dò'i thè hien khà nàng tu chù cùa con ngudi, khà nàng tu do y chi ma khòng vu Idi, khòng tinh toàn thiét hdn. Ménh lenh tuyét dò'i cùa Kant là qui luat dao due chung, dòi bòi moi ngudi trong xà boi phài thuc hien. Trong càch nhìn cùa Kant thì hành dong cùa con ngudi cùng hi phàn thành hai. Con ngudi hành dong theo su chi dao cùa ly tinh thuàn tuy là hành dong mà't tu do vi le thuoc vào muc dich cùa chù the, dò là hành dong khòng dua tói hanh phùc va dao due chàn chinh. Hành dong cùa con ngudi theo su lenh truyén cùa ly tinh thuc tién là hành dong khòng le thuoc, con ngudi tra thành tu do va hành dong dò là hành dong dao due : con nguòi chi co the hy vong vudn tói cài Thién dich thuc, cài Thién tu nò khi huóng boat dóng, hành dong cùa mình theo su mach bào cùa ly tinh thuc tién" {8; tr229}. Va "Nhu thè', trong lue Kant giói han ly tinh thuàn tuy ly thuyét bang càch giàm bót su lam quyén cùa truyén thò'ng sièu hình hoc co dién, óng dà nàng cao chùc vi cùng nhu lành vuc cùa dao due hoc, co nghìa là ly tinh trong y nghìa dich thuc cùa nò phài là mot ly tinh tu khòi va sàng tao trong hành dóng nhu mot thién phù cùa con ngudi: khòng phài ly tinh thuàn tuy( ly thuyét) ma chinh là ly tinh thuc hành mói là ngudi ban bò' luat le that su cho hành dong cùa con ngudi"{3, dàn luàn}. Nhu vày theo Kant, tri thùc, hoc và'n khòng phài là cài giùp cho ta thành nguòi, tri thùc khoa hoc là cài khòng giùp gì cho con nguòi trong vièc phàn xét su thién- àc cùa hành vi. Hay nói càch khàc, con 456
ngudi chinh là con ngudi khòng phài vi nò là thuc the bié't suy nghì ma ngudc lai con ngudì co the suy nghì dudc va luòn suy nghì bòi vi nò là con ngudi. Kant khàng dinh su dóc làp cùa nhàn càch dao due dò'i vói hoc thùc va giào due bòi vi ly tinh dao due khòng phài là cài co the hoc dudc ò nguòi khàc hay co the làm cho ngudi khàc, nò là khà nàng tién thién co san ò moi ngudi, nò doc làp vói boat dong tri thùc, boat dong nhan thùc cùa con ngudi. Con nguòi khi song trong the giói hien tudng luòn bi chi phò'i bòi càc qui luat nhàn qua, tà't yé'u nén con ngudi chi co tu do theo nghìa tudng dó'i. NhUng ve mat bàn chà't con ngudi là mot thuc the tu do, vi vày tinh thàn va ly tinh con nguòi luòn buóng tói tu do theo nghìa tuyét dò'i. Kant cho ràng con nguòi hoàn toàn co the hy vong dat dudc diéu dò nhò vào nàng lue phàn doàn tién thién. Khà nàng phàn doàn là càu nò'i dua con nguòi dén vói tu do, dù dò là tu do tinh thàn. Tinh thàn tu do do chinh là tu do trong khà nàng phàn doàn thàm my, nghìa là tu do xàc dinh, càm nhàn cài dep, tu do sàng tao nghe thuàt, tu do tuòng tudng va tu do tin nguòng. NhU vày, con ngudi co quyén hy vong ràng, ben ngoài thè' giói ma nò dang song con tón tai mot thè' giói ò do con ngudi sé co tu do theo nghià chàn chinh cùa tu này.và'n de này dudc Kant giài quyé't trong tàc phàm Phé phàn nàng lue phàn doàn. 3.Co thè thà'y ve mat phudng phàp, Kant dà bàt dàu mot càch nhìn khàc ve chà't so vói càc nhà trié't hoc truóc òng, nhìn bà't luàn dò'i tudng nào cùng thành hai.va tu càch nhìn à'y, Kant là ngudi dà dat ra cho ly tinh con ngudi mot giói han nhàn thùc. NhUng càch nhìn à'y cùa òng cùng mói chi là bàt dàu va han che cùa Kant là dà dat gitìa Vàt tu nò va Hien tudng luàn mot ho' sàu ngàn càch khòng the vudt qua.trong triét hoc, Kant là nguòi chà'm dùt cho phudng thùc tu duy cu va mò dàu cho phudng thùc tu duy mói, nhung òng khòng trành khòi phudng phàp tu duy sièu hình. Trong càch nhìn cùa Kant, bà't luàn su vat nào cùng bao góm hai mat, nhung là hai mat biet làp nhau, gitìa chùng co mot ho' sàu khòng the vudt qua. Vi thè dàn dén quan niém bà't khà tri cho rang Vàt tu nò khòng the nhan thùc dudc. Vàt tu nò khòng phài là lình vuc cùa tri thùc ma dò là lình vuc cùa due tin tbòng qua ly tinh thuc tién. 457
PhUdng thùc tu duy cùa Kant dà din dè'n cài nhìn phi lich su ve con ngudi va xà hòi. Kant nhìn con nguòi nhu là cài dà xong, dà san vi bàn chà't con ngudi là tién thién, tu do con nguòi là co san, gitìa con ngudi va xà boi co làp, tinh tai. Tuy nhièn, quan diém duy tàm tién thién cùa Kant ve tu do, dao due mang nhiéu yé'u to' nhàn dao sàu sàc, dò'i làp vói càc quan diém ìch ky, thuc dung mot càch hep hòi. Mac dù khòng trành khòi nhùng han che', nhung: Kant dudc xem là triét già Due lón nhà't cùa thdi càn dai, là triè't già cùa nén vàn boa tàn thdi va cùa nhiéu lình vuc khàc ntìa. Dù nguòi ta co dành già Kant gì di ntìa, diéu khòng thè chói cài là it nhà't Kant dà nàng triè't hoc Due tién lén mot giai doan mói. Danh tiéng cùa òng day lui tà't cà nhtìng gì di truóc vào bòng tò'i va toà sàng lén nhtìng gì di sau. TÀI LIÈU THAM KHÀO 1. Bài giàng cùa POS. Bùi Thanh Quà't, Phép bien chùng trong trié't hgc co dién Due. 2. Tgp bài giàng lich su triè't hoc, t2, Nxb CTQG, HN, 1994. 3. LKant, Phé phàn ly tinh thudn tuy (Bùi Vàn Nam Sdn dich va chù giài), Nxb Vàn hoc, 2004. 4. Tap chi Trié't hoc so 5, 2004. 5. Tap chi Nghién cùu Con nguòi, so'3, 2004. 6. Nguyén Dinh Thi, Siéu hình hgc, quyén thudng, H., Nxb Tàn Viét, 1943. 7. Nguyén Vàn Huyén, Trié't hgc Imanuen Canta, Nxb KHXH, HN, 1992. 8. LKant. Tàc phàm góm 6 tap, t4,phl, Nxb Tu tuòng Matxcdva, 1964. 458