TRIẾT-HỌC ĐÔNG-PHƯƠNG

Bản ghi

1 TRIẾT-HỌC ĐÔNG-PHƯƠNG VỚI TRUYỀN-THỐNG DÂN-TỘC Triết-Học Đông-Phương vốn là một Đạo-Học hơn là một Triết-Học. Ở Á-Châu, như là lời một học-giả Pháp đã tuyên-bố, không có triết-gia mà chỉ có " Hiền-giả với Thi-nhân ". Sự phân-biệt ấy không phải vì câu-chấp vào danh-từ, mà sự thực ở căn-bản tư-tưởng có sự khác nhau về đối-tượng và nội-dung. " Thực tại tự minh ". Vừa nội-tại vừa siêu-nhiên. Triết-Lý Đạo._ Đối-tượng của tư-tưởng Tây-phương khởi-kỳ-thủy ở Hy-Lạp đã nhắm vào sự tìm-hiểu sự-vật khách-quan ở bên ngoài ý-thức nhân-loại, cho đến khi Socrate với lời khẩn-cầu : " Tri ngã tự thân " ( Connais toi toi même ) đã đem tư-tưởng triết-học từ trên trời xuống hạ-giới. Trong khi ấy thì bên Á-Đông, từ thời tối-cổ, lời Thánh-Hiền Trung-Hoa trong Kinh Thư đã xác-định đối-tượng của triết-học là biết người " Tri nhân tắc triết " _ ( Cao-Dao-Mô, Kinh Thư ). Biết người là biết cái con người ở mình, và như thế thì đối-tượng không thể là một đối-tượng khách-quan ở ngoài ý- thức nhân-loại như người ta thường coi hòn đá, cành khô, để lấy lý-trí suytưởng cứu-xét. Vấn-đề biết mình là cả một vấn-đề tự-minh, tự-tri, tự-giác, mà Nguyễn-Công-Trứ đã phải than : " Tri ngã giả bất tri ngã giả Người có biết ta chăng thì chớ Chẳng biết ta ta vẫn là ta ". 1

2 Như thế thì điều-kiện cốt-yếu để tự biết mình, biết nhân-vị của mình, chính là lòng thành-thật. Cho nên đồng thời với Socrate bên kia trời Tây, thì bên này trời Đông, tị-tổ của tư-tưởng Đạo-học Đông-phương là Khổng- Tử, không cần phải gọi tư-tưởng triết-học từ trên trời xuống dưới đất nữa, mà chỉ cần nhấn mạnh vào điều-kiện của sự biết là " Biết thì bảo là biết, không biết thì bảo là không biết, thế là biết " " Tri chi vi tri chi, bất tri vi bất tri, thị tri dã " _ ( Luận-Ngữ -- Vi-chính ). Muốn biết người hay biết vật, thì điều-kiện tiên-quyết theo Khổng- Tử là phải thành-thật với chính mình, thật với cái tâm ý-thức của mình. Khổng-Tử theo đúng tôn-chỉ " Ôn cố tri tân " vẫn trung-thành với hướng đi của tư-tưởng cổ-truyền, lấy Tri nhân làm mục-tiêu cho triết-học, chỉ phát-triển đến cái điều-kiện căn-bản của cái biết Chân-tri là làm cho tâm thành-thật trước đã, vì tất cả cái biết đều biết qua tâm. Nhưng tâm không phải chỉ làm chủ cái biết, nó cũng làm chủ cả việc làm, cầu-tri hay cầu-hành đều xuất-phát tự nơi tâm. Và một khi tâm mình thành-thật thì lời nới với việc làm không mâu-thuẫn, Tri với Hành hợpnhất cả ở chữ Thành. Thành là trình-độ của tâm ở trạng-thái thuần-nhất, ba tác-dụng căn-bản là trí-thức, là tình-cảm, là ý-chí, mỗi tác-dụng đều cần đến một đối-tượng riêng của nó là Chân, là Mỹ, là Thiện. Nhưng vì ở Đông-phương, khuynh-hướng chung của tư-tưởng không ưa những kháiniệm trừu-tượng, cho nên Khổng-Tử không hay nói Chân, Mỹ, Thiện, mà chỉ nói đến tác-dụng tâm-lý thực-hiện con người nhân-bản toàn-diện là Trí, là Nhân, là Dũng, hay là Tri, là Hiếu, là Lạc. Trí, Nhân, Dũng -- Tri, Hiếu, Lạc là ba phương-diện của một tâm, cũng như Chân, Mỹ, Thiên, là ba phương-diện của một thực-tại, khác nhau ở chỗ một bên Đông-phương chú-trọng về đường thực-hiện, còn một bên Tây-phương chú-trọng về mặt quan-niệm. Người ta có thể quan-niệm mà không nghĩ đến thực-hiện, nhưng người ta không thể thực-hiện mà không có tin-tưởng vào một quanniệm. Bởi chú-trọng vào mặt thực-hiện như thế, mà kể từ Xuân-Thu tới Khổng-Phu-Tử cho đến Tống, Minh với bẩy nhà Lý-học, trước sau hai ngàn năm, một chữ " Thành " đã làm trọng-tâm cho triết-gia không phải chỉ suy-luận mà còn tiến tới càng ngày càng sâu rộng, từ cái ý-thức cánhân đến cái ý-thức vũ-trụ " Thiên Địa chi tâm ". " Thành " không phải một khái-niệm ( concept ) mà là một cái Đạo, một đường lối thể-hiện, như 2

3 ngày nay Âu-Tây thường dùng " Voie d'approche " đem cái tâm của ta với tất cả tác-dụng Trí, Tình, Ý của nó để tiến tới cận-đạo, mỗi ngày một gần với cái tâm đại-đồng, bằng cách tiêu-trừ ý-thức cá-nhân đến chỗ hư-không, theo khẩu-hiệu của Gandhi gần đây " Je me réduis à zéro ". Đấy là thựchiện " tâm thành ", hay tâm vô-tư vô-cầu trong hành-động cũng như trong trí-thức và cảm-mỹ nghệ-thuật. Vì cái khuynh-hướng luôn luôn muốn thực-hiện, sống đời sống đạo-lý, cho nên ở Đông-phương chỉ có Hiền-giả, Đạo-gia mà không có Triết-gia theo nghĩa Âu-Tây cận-đại. Và cũng vì cái khuynh-hướng ấy mà Đạo-gia Đông-phương cũng lại là những nhà Thi-sĩ Đạo-học như Tagore chẳng hạn, nghĩa là Triết-gia với hồn thơ, lấy hồn thơ để thể-hiện những lý-niệm trừu-tượng : " Ngoài thì là lý nhưng trong là tình " _ ( Kiều ) Hành-động thiện ác, tri-thức, chân ngụy, nghệ-thuật mỹ-ố, đều do nơi tâm nhân-loại quyết-định trong điều-kiện vô-tư, vượt lên trên giới-hạn cánhân, gia-đình, quốc-gia, thế-giới, cho chí vũ-trụ đại-đồng. Cho nên Hiềntriết Vương-Dương-Minh kết-luận cái truyền-thống đạo-học Á-Đông ấy rằng : " Đại học giả, tích Nho dĩ vi đại nhân chi học hỹ " Đại nhân giả dĩ thiên địa vạn vật vi nhất thể giả dã, kỳ thị thiên hạ do nhất gia, Trung quốc do nhất nhân yên. Nhược phù gián hình hài nhi phân nhĩ ngã giả, tiểu nhân hỹ. Đại nhân chi năng dĩ thiên địa vạn vật nhất thể dã, phi ý chí dã, kỳ tâm chi nhân bản nhược thị kỳ dữ thiên địa vạn vật vi nhất thể dã, khởi duy đại nhân, tuy tiểu nhân chi tâm diệc mặc nhiên ". ( Đại-Học, thì nhà Nho xưa lấy làm cái học của bậc đại-nhân... ( Đại-nhân lấy trời đất muôn vật làm một thể, xem thế-giới như trong một nhà, người Trung-quốc như một người. Ví bằng còn lấy hình-thể khác nhau để phân-biệt ra mình với người, ấy là tiểu-nhân vậy. Đại-nhân có thể lấy trời đất muôn vật làm một thể, thì chẳng phải là ý muốn riêng như thế đâu, ấy là cái lòng Nhân của người ta căn-bản cùng với trời đất muôn vật đồng-nhất vậy. Há chỉ có cái tâm đại-nhân, dù là cái tâm của tiểu-nhân cũng chẳng ai không thế ). _ ( Đại-Học-Vấn -- Vương-Dương-Minh ) 3

4 Truyền-Thống Dân-Tộc._ Xem đây đủ thấy có một ý-niệm sinh-thành miên-tục, từ cổ chí kim càng ngày càng đào sâu mở rộng nhưng luôn luôn đồng-nhất. Không như ở triết-học khái-niệm, triết-gia trước khẳng-định, triết-gia sau phủ-định, triếtgia đến sau nữa lại phủ-định, và có bao nhiêu tư-tưởng-gia độc-đáo thì có bấy nhiêu triết-học khác nhau, như Bergson nói : " Autant de philosophies différentes qu'il se rencontrera de penseurs originaux " _ ( La Pensée et le Mouvant, p. 147 ) Ở đây từ Khổng-Tử và trước Khổng-Tử đến Vương-Dương-Minh và sau Vương-Dương-Minh, hầu như cùng một trực-giác đầu tiên được đào sâu và mở rộng mãi vô cùng tận vậy. Như Lê-Quý-Đôn nói : " Người Hiền xưa thực-hành, người Hiền sau noi theo " " Cố chi quân tử hành chi, hậu chi quân tử do chi ". Người ta nhận thấy ở tư-tưởng Đạo-học Đôngphương một đặc-tính truyền-thống ấy, một đạo-lý bất-tuyệt, trường-cửu ( Sanatana Dharma) mà Ananda K. Coomaraswamy cho tương-đương với Philosophie Perennis ở Tây-phương, như Aldous Huxley đã giới-thuyết : " Philosophia Perennis, một danh-từ mà Leibniz đã tạo ra, nhưng cái vật ấy là : Siêu-hình-học thừa-nhận có một thực-tại thiêngliêng làm thể-tính cho thế-giới sự-vật, đời sống và tinh-thần ; Tâmlý-học nhận thấy ở linh-hồn cái gì tương-tự hay đồng-thể với thực-tại thiêng-liêng ; Luân-lý-học đặt cứu-cánh của nhân-loại tới chỗ hiểubiết cơ-bản tiềm-tại và siêu-việt của tất cả chúng-sinh. " Cái vật gọi là Philosophia Perennis ấy thì cố-hữu, rất xưa và phổ-thông khắp thế-giới. " Người ta thấy manh-nha của nó trong hiểu-biết cổ-truyền của các dân-tộc sơ-khai, và hình-thức hoàn-bị trưởng-thành của nó ở tại mọi tôn-giáo cao-đẳng. Một bản diễn-dịch cái " Đại phân số chung " của tất cả các nền Thần-học trước kia và về sau này thì lần đầu tiên thấy ký-chú cách nay hai mươi lăm thế-kỷ. Và từ đấy về sau đề-tài vô cùng phong-phú đã được nhắc đi nhắc lại theo quan-điểm của mỗi truyền-thống tín-ngưỡng và ở tất cả các ngôn-ngữ chính của Châu-Á và Châu-Âu ". 4

5 Cái " Đại phân số chung " ấy ở Triết-học Đông-phương là cái trựcgiác đầu tiên " Vạn vật nhất thể ". Nguồn-gốc chung của Tri và Hành, mà người ta phải chứng-nghiệm bằng tất cả tâm-hồn, bằng sự sống toàn-diện trí-thức, tình-cảm và ý-chí, chứ không phải chỉ có suy-luận trí-thức, cho nên ở " Á-châu không có Triết-gia, mà chỉ có Hiền-nhân và Thi-nhân " là thế vậy. Và Lê-Quý-Đôn ở Việt-Nam ( ) trong một bài Đại-luận đã trình-bày cái nền Đạo-học ấy là một thế-giới-quan đầy đủ, hợp dung được cả phương-diện siêu-nhiên đại-đồng và phương-diện hiện-thực đặcthù, cho nên nó đã thống-nhất được Triết-học với Nghệ-thuật, để trả lời cho tinh-thần " Thù đồ đồng qui, bách lự nhất trí ", là Tinh-Thần Truyền- Thống của văn-hóa phương Nam Á-đông, nhất là Việt-Nam với Đông- Nam-Á. " Cổ nhân xưng cách vật trí tri chi học, suy kỳ hiệu chí tu tề trị bình khả vị bác hỹ. " Đạo tại sự vật, sự vật hữu đạo. Viễn nhi tế thiên bàn địa, cận nhi nhân luân nhật dụng mạc bất hữu kỳ lý yên, hữu kỳ nghĩa yên, quân tử cố bất dung dĩ bất tri dã. " Học dĩ tu chi, vấn dĩ biện chi, ôn cố nhi tri tân, đôn hậu dĩ sùng lễ, nhật tích nguyện lũy tự nhiên quán thông. Cùng lý tận tính dĩ chí ư mệnh, tinh nghĩa nhập thân dĩ chí dựng, mạc bất do thử hồ xuất hỹ. " Dịch viết _ Quân tử đa thức tiến ngôn vãng hành dĩ súc kỳ đức. " Thư viết :_ Nhân dân đa văn thị duy kiến sự. " Khổng-Tử viết :_ Tiểu tử mạc hà học phù thi, nhi chi sự phụ viễn chi sự quân, đa thức ư thảo mộc điểu thú chi danh. Thử giai cách vật công phu. Nhiên năng thủ chi ước, trạch chi tính tác tuy cổ kim sự vật phấn nhiên hồ tiền tự hữu dĩ châm chước bản mạt dung hội, thủy chung ích kiến. Kỳ thù đồ đồng qui bách lự nhi nhất trí, hà chi hữu bác nhi quả ước, lao nhi vô công chi kỳ tai? Thường thí luận chi : nhật nguyệt tinh thần thiên chi văn dã. Trung ngoại khí hậu duy dị, thử xá triền độ thuận nghịch từ tốc hà mạc bất hữu thường hồ? " Sơn xuyên thảo mộc địa chi văn dã. Bỉ thử chi hình loại tuy dị, mạch lạc nguyên ủy cao hạ, phi tích hà mạc bất hữu thường. 5

6 " Lễ Nhạc pháp độ nhân chi văn dã. Cổ kim duyên cách trung ngoại hữu thượng các hữu bất đồng. Kỳ sở dĩ nhân thời lập giáo, thông biến nghi dân chi ý tác nhất nhi dĩ. Nhân sự khí dụng, ẩm thực chi tế, cư xử thù tiếp chi vi, tập tục tính tình bất vô thù dị. Kỳ sở dĩ tương an, tương dưỡng, tương qui, tương báo diệc nhất nhi dĩ. " Do thử ngôn chi thánh nhân sở dĩ phạm vi khúc thành chi diệu, đại để giai thuận kỳ tự nhiên nhi lược vi tài chế phẩm tiết chi. Cổ chi quân tử hành chi, hậu chi quân tử do chi. Sở vị cách vật giả thử dã. Sở vị trí tri giả thử dã, phi phiếm nhiên do sự ư ngoại nhi bất cầu ư nội dã. " Bất nhiên vạn vật nhi cách chi, bất cơ ư kỳ vong dưỡng chí thất đa ". ( Người xưa xưng cái học " Trí tri cách vật " suy hiệu-quả đến tu-thân, tề gia, trị quốc, bình thiên-hạ thì có thể gọi là sâu rộng vậy. ( Đạo-lý ở tại sự-vật, sự-vật có đạo-lý. Xa như cùng trời khắp đất, gần như luân-lý nhân-sinh hàng ngày, chẳng gì không có nguyên-lý dĩ-nhiên, ý-nghĩa đương-nhiên. Làm người quân-tử không thể không biết mà được. ( Học để gom-góp kiến-thức, hỏi để biện-biệt manh-mối, nhớ lại kinh-nghiệm đã qua để tìm-hiểu những điều mới tới. Thành-thật tin-sùng điều-lý ngày tháng chứa tích tự-nhiên, thông-suốt. Tìm nguyên-lý đến cùng mà.. trọn-vẹn bản-tính mình cho đến ý- chí đại-đồng. Tinh-vi nghĩa-lý đến thần-hóa để có ích-dụng cho đời, hết thảy đều do đấy mà ra cả. ( Kinh Dịch nói : _Người quân-tử nhớ nhiều những điều về trước cùng việc đã qua để nuôi đức-hạnh của mình. ( Kinh Thư nói : _Người cầu tìm biết nhiều chỉ để xây-dựng sựnghiệp ở đời. ( Khổng-Tử nói : _Đệ-tử sao chẳng đọc Kinh Thi, gần thì phụng-sự cha, mẹ, xa như phụng-sự nước, vua, lại biết nhiều thứ chim, muông, cây, cỏ. ( Đấy đều là công-phu cách-vật vậy. ( Tuy nhiên có thể giữ được điểm yếu-ước, chọn được điểm tinh-vi, thì dù sự-vật xưa nay có rối-bời trước mắt mà tự mình châmchước điều gốc, điều ngọn, dung-hòa hội-họp điều thủy, điều chung, thì càng thấy rằng dù đường-lối có khác nhau vô kể mà cùng đi đến một đích chung, tư-tưởng có trăm cách mà nguyên-lý chỉ có một. Có 6

7 đâu đến nỗi học rộng mà không thấy chỗ cốt-yếu, mệt sức mất công mà chẳng có hiệu-quả. ( Thử bàn-luận những điều thông-thường. Mặt-trời, mặt-trăng, tinh-tú là văn-vẻ của trời. Khí-hậu trong nước và ngoài nước tuy có khác nhau, nhưng độ-số, vị-trí, thuận nghịch, mau chậm, phải chăng không có định-luật thường-xuyên? ( Núi sông, cây cỏ là văn-vẻ của đất. Hình-thể, giống loài tuy khác nhau, nhưng mạch-lạc nguyên-ủy, cao thấp, béo gầy, phải chăng không có định-luật phổ-biến? ( Lễ, Nhạc, Pháp-chế là văn-vẻ của người. Đời xưa, đời nay khi theo, khi đổi, chỗ này ưa, chỗ kia không ưa đều khác nhau lắm. Nhưng tùy thời mà lập-giáo, thuận lòng dân mà cải-biến, thì cũng có một cái lý mà đồng-nhất vậy. ( Trong nhân-sự, nhỏ như ăn mặc, đồ dùng, cư-xử, thù-tiếp, tính-tình, thói quen, cái gì cũng khác. Nhưng mục-đích cùng yên ở, cùng giữ gìn cho nhau, cùng nuôi dưỡng, cùng làm khuôn phép cho nhau, thì cũng giống nhau cả vậy. ( Theo đấy mà nói, Thánh-nhân sở dĩ có phép mầu bao-quát, thông-quan và tinh-vi khúc-triết, đại khái đều thuận với lý thiênnhiên mà thích-ứng sửa chữa đi ít nhiều. Người xưa làm ra, người sau theo đấy, thế gọi là cách-vật, là trí-tri vậy. Bảo rằng đầy đủ đầu mối của muôn-lý mà thích-ứng ra muôn-sự là như thế. Chẳng phải cái học đi tìm phiếm-ố kinh-nghiệm ngoại-vật mà không nghĩ trở vào cầu tìm ở trong tâm-hồn vậy. Bằng như không thế mà vật này vật nọ tìm xét từng vật chi-li, thì chẳng hóa ra thất-bại vì đường ngoẹo mất dê, một cây che mất rừng hay sao? ) _ ( Vân Đài Loại Ngữ, _ Lê-Quý-Đôn ) NGUYỄN-ĐĂNG-THỤC (Triết-Học DP Với Truyền-Thống Dân-Tộc) 7