Microsoft Word - Lữ Phương - pdfMachine from Broadgun Software, a great PDF writer utility!

Bản ghi

1 từ Nguyễn Tất Thành ðến ồ ( Sự hình thành một chọn lựa) MY PRESS 2007 Thý nhà Melbourne, Australia Nhatbook.com

2 Cộng sản là làm cho ai cũng sung sýớng và bình ðẳng, không ai bóc lột và ðè nén ai. 2

3 HUYỀN THOẠI HỒ CHÍ MINH (Ðề cýõng) H ồ Chí Minh là một nhân vật quan trọng trong phong trào cộng sản quốc tế và giải phóng dân tộc thuộc thế kỷ 20. Ông ðã lập ra Ðảng cộng sản Việt Nam, tổ chức cuộc chiến ðấu bền bỉ chống lại các thế lực thực dân hiện ðại, ðã hoàn thành ðộc lập thống nhất, tạo cõ sở quyền lực ðể thiết lập chế ðộ gọi là chủ nghĩa xã hội hiện thực ở Việt Nam. Ðã có khá nhiều ý kiến nhận ðịnh, ðánh giá sự nghiệp của ông theo nhiều quan ðiểm khác nhau trên thế giới. Nhýng ở Việt Nam, trong chế ðộ cộng sản, từ một nhân vật lịch sử ông ðã trở thành một nhân vật huyền thoại có tác dụng huyễn hoặc rất ðặc biệt. Theo những ngýời nghiên cứu vềviệt Nam, hiện týợng này có ba nguồn gốc: 1) tự ông cố ý tạo ra ðể lôi kéo quần chúng, 2) Ðảng cộng sản ðã dầy công làm cho ông thành một biểu týợng thờ phụng của chế ðộ, 3) ngýời Việt Nam hy vọng vào ông nhý một ngýới cứu ðộ, giúp họ thực hiện ðýợc những mong mỏi nghìn ðời của ðất nýớc và bản thân. Nếu huyền thoại Hồ Chí Minh ðã cho Ðảng cộng sản uy tín hầu nhý quyết ðịnh ðể chiến thắng trong chiến tranh, thì do những thất bại của Ðảng cộng sản trong xây dựng hoà bình mà huyền thoại Hồ Chí Minh từ từ rạn vỡ trong nhân dân và cả trong Ðảng. Một cái nhìn công bằng là một cái nhìn hiện thực về nhân vật lịch sử này. VẼ RỒNG THẤY ÐẦU KHÔNG THẤY ÐUÔI Do phải giữ kín tung tích trong hoạt ðộng bí mật, lý lịch của Hồ Chí Minh cũng là một bí mật. Sau cách mạng 1945, nhiều ngýời còn chýa biết ông là ai. Nhiều ðoạn ðời của ông có một thời bị nhiều nhà viết tiểu sử ông ðể trống (nhý sau vụ thất bại của Xô viết Nghệ tĩnh 1931 ði ðâu không biết cho ðến nãm 1941 mới xuất hiện lại và về nýớc ). Phần ông, ông lại không chịu viết hồi ký hoặc chính thức công bố ðầy ðủ lý lịch của mình. Nếu có viết thì ông lại không ký tên thật. Với bút danh Trần Dân Tiên trong Những mẩu chuyện về ðời hoạt ðộng của Hồ Chủ Tịch, hình ảnh mà ông tự giới thiệu chỉ là một ngýời cách mạng rày ðây mai ðó, không có cuộc sống riêng tý. Nhýng ðó cũng chính là ý muốn của ông. Trong cuốn sách nhỏ này ông có khen ngợi tài của ngýời hoạ sĩ Trung hoa vẽ rồng và cho rằng vẽ rồng giỏi là chỉ cho ngýời xem trông thấy ðầu còn ðuôi thì dùng những cụm mây che khuất ði. Thủ thuật ấy rõ ràng ông ðã sử dụng ðể tự hoạ. Cái cốt cách thanh thoát mờ ảo ấy thật ra cũng ðã toát ra từ chính con ngýời của ông: với khuôn mặt xýõng xuõng, dáng ngýời gầy, mới 50 tuổi ðã ðể râu dài, ông có vẻ xuất thế hõn rất nhiều so với một số lãnh tụ cộng sản châu Á khác - nhý Mao Trạch Ðông chẳng hạn. Hình ảnh xuất hiện chính thức của ông trýớc công chúng do vậy ngoài một lãnh tụ cộng sản tầm cỡ quốc tế tài ba, còn là một hiền triết phýõng Ðông. Nhýng ðối với ông, không phải chỉ có nhý vậy. Trong thời chống Pháp, có một dạo, mấy chữ cha già dân tộc ðã ðýợc bộ máy tuyên truyền Việt Minh dùng ðể tôn vinh ông khá ồn ào (nhý câu hát: thi ðua thi ðua cha già nhắn tin về...). Thật sự thì hình ảnh này ðã ðýợc chính ông sử dụng ðể tự ðề cao trong Những mẩu chuyện về ðời Hồ Chủ Tịch do chính ông viết (Nhân dân gọi Chủ tịch là Cha già của dân tộc, vì Hồ Chủ tịch là ngýời con trung thành nhất của Tổ quốc Việt Nam). Về sau có lẽ vì thấy hõi quá lố, hình ảnh ấy không còn ðýợc nhắc lại, mấy chữ Bác Hồ ðýợc thay vào và giữ mãi cho ðến khi ông mất. Trong tiếng Việt, chữ bác chỉ vai ngýời anh của cha, dùng ðể xýng với các cháu thiếu nhi thì thích hợp. Nhýng sau này, nó lại trở thành phổ biến ðể mọi ngýời gọi theo. Theo nhiều ngýời gần gũi ông cho biết thì ðiều ðó cũng do ông chỉ ðạo: ai mới gặp ông mà gọi ông bằng là anh hoặc ðồng chí thì bị ông chỉnh lại ngay (tôi nghe nói trong những ngýõi bị ông chỉnh có Trần Vãn Giàu và nhà vãn Nguyễn Huy Týởng). 3

4 Cung cách ứng xử của ông thýờng ðýợc coi nhý tấm gýõng ðể toàn Ðảng, toàn dân học tập, trong ðó tác phong giản dị, cần kiệm, thân dân (lo chuyện týõng cà mắm muối cho dân) thýờng ðýợc ðề cao nhiều nhất. Nãm 1968, sau khi vào chiến khu, suốt 7 nãm ở R, nãm nào ðến 19 tháng 5 (ngýời ta cho là sinh nhật của ông), trong các buổi lễ kỷ niệm tôi ðều ðýợc nghe không biết bao lần những câu chuyện nhý vầy: - Chuyện ðôi giép râu. Bác Hồ ði giép râu thì ai cũng biết. Bác ði một ðôi giép ðến mòn lẳn. Cậu bảo vệ ðề nghị Bác thay nhiều lần nhýng Bác nhất ðịnh không chịu. Cuối cùng nài nỉ mãi không ðýợc, cậu ðã phải lén lấy ðôi giép ấy ði ðổi. Khi phát hiện, Bác không vừa lòng và nhất quyết bắt cậu bảo vệ ði lấy lại ðôi giép cũ. - Chuyện lá giong gói bánh chýng của dân Hà nội. Mỗi nãm khi gần Tết, mặc dầu bận trãm công ngàn việc, Bác vẫn ðiện thoại hỏi ðồng chí Trần Duy Hýng, bấy giờ là chủ tịch thành phố Hà nội, xem có lo ðủ lá giong ðể gói bánh chýng cho dân chýa? Còn nhiều chuyện khác có nội dung tủn mủn, lẩm cẩm và bao cấp nhý vậy. Chýa kể ðến những bài nhạc, bài thõ - nõi không cần phải mô tả những chi tiết - ngýời ta ðã tha hồ dùng sự bay bổng của phạm trù mỹ học gọi là sự cao quý ðể ðýa ông lên chín tầng mây! Từ một ngýời anh hùng giải phóng dân tộc, ông trở thành một ông tiên trong các truyện thiếu nhi, một nguồn cảm hứng vô tận ðể hình thành những bài tụng ca, và hõn nữa, còn là hình týợng của ngýời ði cứu ðộ chúng sinh nữa. Sau 1975, tôi thấy ngýời ta ðã dựng bàn thờ của ông ngay giữa bùng binh Sài gòn, khói hýõng nghi ngút. Ngày nay nhiều nõi vẫn còn giữ thói quen này, không phải chỉ với riêng ông (nhiều liệt sĩ cộng sản ðã thành thần trong các miễu, các ðền). Cuộc sống riêng tý Chuyện tình ái, vợ con của ông là ðiều ðýợc dý luận quan tâm, nhýng sách báo của Ðảng thýờng né tránh. Cả một ðời vì nýớc vì non thì màng chi ðến những hệ luỵ nhân gian ấy! Nhýng ðiều này hoàn toàn không ðúng ngay cả ðối với ông: có lần ông ðã cho rằng sai lầm lớn nhất ðời ông là không lấy vợ! Nói chõi thôi nhýng thật sự trong thực tế, ðã có nhiều chuyện kể cho biết ông có rất nhiều nhân tình ở khắp nõi, từ Pháp, Nga, Trung quốc... Bà Kim Hạnh lúc làm tổng biên tập báo Tuổi trẻ, vì ðãng ở trang nhất tin nói về bài thõ của ông (bí danh Lý Thuỵ khi từ Liên xô ông sang Trung quốc khoảng 1925) gửi ngýời vợ Tàu mà bị cách chức và ðuổi khỏi làng báo. Một nhà nghiên cứu Mỹ, khi truy tầm hồ sõ mật của Ðệ tam quốc tế lýu trữ tại Moscou sau khi Liên xô sụp ðổ, ðã tìm thấy tài liệu cho biết khi ði dự một Ðại hội Quốc tế cộng sản ở Nga, ông ðã khai có vợ và ngýời ấy chính là ðồng chí Nguyễn Thị Minh Khai chứ không phải là ai khác! Trong nýớc chuyện tình của ông nhiều hõn và cũng nhiều tính chất bi thảm hõn. Dý luận Hà nội râm ran từ lâu chuyện ông ãn ở với một cô tên Xuân, cô này do mật vụ Trần Quốc Hoàn ðýa về ðể phục vụ ông nhýng sau cho ngýời giết ði ðể bịt tung tích, có ðứa con trai ðýợc Vũ Kỳ, thý ký riêng của ông ðem về nuôi. Gần ðây nhân Ðại hội 9 của Ðảng (tháng 4 nãm 2001), các hãng thông tấn phýõng Tây ðã nói ðến khá nhiều chuyện nãm 1941, khi về nýớc, ông ðã quan hệ với một nữ cần vụ ngýời dân tộc và sinh ra Nông Ðức Mạnh, mới ðýợc bầu làm Tổng bí thý Ðảng. Những chuyện tình nói trên, hý thực ra sao chýa ðýợc chứng minh thật thuyết phục, nhýng xét về mặt ðạo ðức cá nhân thật ra chẳng có gì quan trọng lắm: các lãnh tụ cộng sản cũng là những con ngýời, vợ con, này nọ ðủ cả, một số lại rất hoang toàng trong cái khoản mục này! Giả sử Hồ Chí Minh có nhý vậy ði nữa thì công lao chống thực dân của ông chẳng hề bị suy suyển. Nhýng do Ðảng cộng sản Việt Nam không chỉ muốn dừng lại với cái công lao ấy mà còn výợt lên thời gian tồn tại muôn nãm, nên hình ảnh của Hồ Chí Minh phải ðýợc tô vẽ sao cho thật lý týởng, thật phi thýờng. 4

5 Và ðó cũng chính là chính sách tạo thần týợng của guồng máy. Ngýời ta có thể vẫn sống một cuộc sống bình thýờng, nhýng khi Ðảng cần thì cái bình thýờng sẽ ðýợc thay vào bằng những việc làm, những sự tích thần thánh. Anh là ngýời có tính Ðảng cao thì anh phải biết tuân phục: cứ việc sống bình thýờng nhýng phải biết cố gắng ðóng cho tròn cái vở kịch ðýợc tạo ra cho mình. Chỉ vì lợi ích cách mạng thôi. Càng có nhiều tấm gýõng phi thýờng ðể những ngýời bình thýờng noi gýõng hy sinh thì sự nghiệp của Ðảng mới huy hoàng: cờ Ðảng chẳng ðỏ rực màu máu hay sao? Chính vì ðã dựa trên cái lý lẽ về chủ nghĩa anh hùng cách mạng ðó mà Ðảng ðã tạo ra khá nhiều những truyền thuyết trong tất cả mọi lĩnh vực từ bộ ðội, tình báo ðến nhà báo, nhà sý... Hồ Chí Minh cũng chỉ là một huyền thoại trong những huyền thoại do Ðảng tạo ra, nhýng là huyền thoại của những huyền thoại cho nên phýõng pháp tạo dựng cũng phải hết sức ðặc biệt. Không biết có khi nào suy ngẫm lại những cái ðã qua, ông cảm thấy những bất ổn trong những vở kịch do mình tạo ra hay không, nhýng từ bên ngoài, nhiều ngýời ðã thấy khá nhiều những bực bội, buồn phiền gây ra cho ông bởi chính cái ðám âm binh cách mạng của ông. Có nhiều chuyện không vui vẻ lắm, nhýng chuyện ông bị cho ra rìa suốt trong quãng ðời còn lại trýớc khi ông mất là ðáng chú ý nhất. Sau cải cách ruộng ðất nãm 1956 ở miền Bắc, do nhập từ Trung quốc, quá thất ðức và sai lầm, ông ðýa Võ Nguyên Giáp, uy tín nhý cồn sau Ðiện Biên Phủ, ra thay mặt Ðảng xin lỗi nhân dân, sau ðó ðịnh sẽ lên thế chỗ Trýõng Chinh làm tổng bí thý. Lúc bấy giờ ở Liên xô, Krushchev ðang thắng thế với ðýờng lối hoà bình, trong Ðảng Việt Nam cũng có xu hýớng ấy. Nhýng tình hình Việt Nam lại không thuận lợi ðể phát triển. Do cýờng ðộ cuộc chiến tranh ở miền Nam ðã lên cao, ðýờng lối quyết liệt dùng bạo lực ðể giải quyết chiến tranh thắng thế ðã ðýa cánh Lê-Duẩn-Lê Ðức Thọ lên nắm quyền. Về Võ Nguyên Giáp thì kết quả ai cũng nhìn thấy: bị quy là kẻ cầm ðầu chủ nghĩa xét lại và bị trù dập suốt một thời gian dài, ðến khi Lê Duẫn chết mới thôi. Còn về Hồ Chí Minh thì dýờng nhý chẳng có gì, nhýng thật sự cũng ðã chịu số phận chung với týớng Giáp. Bên ngoài thì vẫn ði ðây ði ðó, chỉ ðạo việc này việc kia... nhýng bên trong ðã dần dà bị cô lập, chỉ giữ vai trò của một ngọn cờ týợng trýng, không có ảnh hýởng gì lắm tới những quyết ðịnh lớn. Theo một bài viết của Vũ Kỳ (ðãng trên một số báo Vãn nghệ Xuân cách ðây vài nãm), công lao của Hồ Chí Minh trong cuộc tổng tấn công và nổi dậy 1968, vẻn vẹn chỉ có bài thõ Xuân này hõn hẳn mấy xuân qua, Thắng lợi tin vui khắp mọi nhà... Sau khi ghi âm bài thõ này thì ông ðýợc ðýa ði... nghỉ. Vũ Kỳ thuật rằng ông Hồ chỉ biết ngày giờ cuộc Tổng tấn công và nổi dậy nổ ra qua Ðài phát thanh nghe ðựõc ở nõi ông ðýợc gửi ði nghỉ là Bắc Kinh - cùng với giọng ðọc của ông, ra rả suốt ngày về bài vãn vần nói trên. Nhiều ngýời ðã nói ðến nhiều khuynh hýớng ðối nghịch nhau trong Ðảng cộng sản Việt Nam thời chiến tranh; nhýng qua câu chuyện trên, ta thấy có hai xu hýớng chính trong suốt một thời gian dài: Lê Duẩn-Lê Ðức Thọ ðối ðầu với Hồ Chí Minh- Võ Nguyên Giáp. Dù sao chế ðộ vẫn cần sự thiêng liêng của ông ðể tạo ra sự thiêng liêng cho chính mình nên cái chết của ông cũng ðã ðýợc cánh Lê Duẩn/Lê Ðức Thọ khai thác triệt ðể ðể xài một cách thoải mái. Ngày chết của ông là 2-9 vì trùng với ngày quốc khánh nên ngýời ta dời lại Trong di chúc cuối cùng, ông muốn ðýợc hoả táng và ðem tro rải xuống biển hoặc chôn vào một vùng ðất nào ðó, ngýời ta lại bỏ không biết bao nhiều tiền bạc ra ýớp xác và xây lãng nghìn ðời cho ông. NHỮNG LỰA CHỌN CHÍNH TRỊ Con ngýời của Hồ Chí Minh ðýợc thần thánh hoá chỉ nhằm mục ðích thần thánh hoá những lựa chọn chính trị của ông cho Ðảng cộng sản. Những chủ ðề sau ðây ðã trở thành kinh ðiển trong các khoá giảng dạy về tý týởng của chế ðộ: từ thuở ấu thõ, Hồ Chí Minh ðã ýu tý về tình trạng nô lệ của dân tộc, vì thế ðã quyết ðịnh bỏ xứ ra ði tìm ðýờng cứu nýớc; chu du khắp thế giới ðể tìm hiểu và so sánh, cuối cùng ông ðã nhận ra chủ nghĩa Mác-Lênin thần kỳ, không những giúp dân tộc giành ðýợc ðộc lập mà còn mở ðýờng ði vào cõi hạnh phúc muôn ðời; Ðảng cộng sản Việt 5

6 Nam là lực lýợng chính trị duy nhất thực hiện ðýợc cái tất yếu ấy của lịch sử cho nên quyền lãnh ðạo của Ðảng ðối dân tộc sẽ là vĩnh viễn và tuyệt ðối. Qua sự kiểm nghiệm của lịch sử hõn nửa thế kỷ ðã qua, ngýời ta thấy những xác tín trên ðây nếu ðúng một phần nhỏ thì sự cýờng ðiệu và phóng ðại lại là quá nhiều. Thí dụ: việc tìm ðýờng cứu nýớc. Có lẽ không cần tranh luận về cái giả ðịnh khởi ðầu này: Hồ Chí Minh là một trong rất nhiều những thanh niên yêu nýớc vào lúc bấy giờ. Nhýng từ ðó cho rằng vì yêu nýớc mà ngay từ ðầu ðã có ý ðịnh phải ra nýớc ngoài ðể tìm giải pháp cứu nýớc thì ðiều này không nhất thiết phải là tất yếu. Một ngýời Pháp nghiên cứu về Việt Nam là D. Hémery có tìm ra ðýợc một tờ ðõn của Hồ Chí Minh ðề ngày ở Marseille - ký là Paul Tất Thành - gửi chính phủ Pháp xin vào học trýờng Ecole coloniale (một loại trýờng tạo công chức cho các thuộc ðịa) và ðã bị từ chối. Nhà sử học này cũng tìm ra một số thý của ông - cũng ký là Paul Tất Thành - nhiều lần gửi về nýớc nhờ Khâm sứ Trung kỳ hỏi thãm tin tức và chuyển tiền cho cha. Từ những tài liệu này - Biên niên tiểu sử Hồ Chí Minh (Chính trị Quốc gia, Hà nội, 1993) có ghi lại phát hiện của Hémery - ngýời ta có thể bàn luận nhiều chuyện, nhýng ðể ðừng ði quá xa chúng ta chỉ cần ghi nhận ðiều hiển nhiên sau ðây: ý ðịnh cứu nýớc của Hồ Chí Minh chýa chắc ðã có ngay từ lúc bỏ nýớc ra ði, ý ðịnh ấy có thể ðã ðến sau những dự tính khác không thành (thí dụ không ðýợc chấp nhận vào học tại Ecole coloniale). Giả thiết này chẳng hề hạ thấp tình cảm yêu nýớc của ông, nhýng tất nhiên, nhý vậy thì sẽ rất khó ðể tạo ra cái chủ ý lý týởng hoá cuộc ðời ông từ nhỏ cho ðến lớn. Làm sao có thể cho là lý týởng cái hiện týợng Hồ Chí Minh tự gọi mình là Paul Tất Thành, xin ði học làm công chức cho chính quyền thực dân ðồng thời nhờ cả chính quyền thực dân ấy chuyển tiền từ nýớc ngoài về cho cha! Cái lập luận cho rằng sau khi ðã bôn ba khắp nõi ðể nghiên cứu tìm hiểu, từ ðó thấy chủ nghĩa Mác-Lênin tuyệt vời nên Hồ Chí Minh mới chọn - lập luận này cũng tỏ ra rất khó thuyết phục. Việc ông ði ðây ðó trên thế giới không ðủ ðể chứng minh ðýợc rằng ông ðã thâu ðạt ðýợc tất cả những tinh hoa của nhân loại nhý ðã ðýợc những ngýời xýng tụng ông giả ðịnh. Khác với nhiều lãnh tụ châu Á khác, chẳng hạn nhý Tôn Dật Tiên, Gandhi, ông không hề có ý ðịnh ðào sâu kiến thức của mình qua các trýờng Ðại học. Thời gian ông trở lại nýớc Pháp hõi lâu ( ), nhýng công việc của ông ở ðây vẫn ði theo cái chiều hứõng nghiêng về phần thực hành, quan hệ tiếp xúc, viết báo, vận ðộng... Các sách ông ðọc ở ðây chỉ là những loại phổ thông, không có gì chứng tỏ ðýợc chiều sâu cần thiết về tý duy ðể nghiêm chỉnh tiếp thu chủ nghĩa Mác. Tôi ðã viết ra nhiều lần nhận xét này, nay không sợ lặp lại ðể nói thêm một lần nữa. Những nhà nhà ý thức hệ cộng sản có thể rất tức giận vì nhận xét ấy, nhýng tiếc thay, ðiều ðó lại ðýợc chính Hồ Chí Minh nói ra. Ai ðã ðọc cuốn sách mang tên Những mẩu chuyện về ðời hoạt ðộng của Hồ Chí Tịch do chính ông viết (dýới bút danh Trần Dân Tiên) thì sẽ thấy ngay. Xin dẫn một vài ðoạn ông kể về Ðại hội Tours cuối nãm 1920 của Ðảng Xã hội Pháp: Ngýời ta thảo luận rất sôi nổi (...) Ông Nguyễn lắng nghe nhýng không hiểu rõ lắm, vì ngýời ta thýõng nhắc ði nhắc lại những tiếng, những câu: chủ nghĩa tý bản, giai cấp vô sản, bóc lột, chủ nghĩa xã hội, cách mạng, không týởng, khoa học, Saint-Simon, Fourrier, Marx, chủ nghĩa vô chính phủ, chủ nghĩa cải lýõng, sản xuất, luận ðề,... giải phóng... chủ nghĩa tập thể... chủ nghĩa cộng sản, khách quan, chủ quan v.v... Không hiểu rõ lắm, nhýng ðến lúc biểu quyết, gia nhập Ðệ tam hoặc ở lại Ðệ nhị Quốc tế thì ông vẫn bỏ phiếu cho Ðệ tam Quốc tế. Rất ngạc nhiên, Rô-dõ, làm tốc ký của Ðại hội hỏi ông Nguyễn: Ðồng chí! Bây giờ ðồng chí hiểu tại sao ở Pa-ri, chúng tôi ðã bàn cãi nhiều nhý thế rồi chứ? - Không, chýa thật hiểu ðâu - Thế thì sao ðồng chí lại bỏ phiếu cho Ðệ tam quốc tế? - Rất ðõn giản. Tôi không hiểu chị nói thế nào là chiến lýợc, chiến thuật vô sản và nhiều ðiểm khác.nhýng tôi hiểu rõ một ðiều Ðệ tam Quốc tế rất chú ý ðến vấn ðề giải phóng thuộc ðịa. Ðệ 6

7 tam quốc tế nói sẽ giúp ðỡ các dân tộc bị áp bức giành lại tự do và ðộc lập của họ. Còn Ðệ nhị quốc tế không hề nhắc ðến vận mạng các thuộc ðịa. Vì vậy tôi ðã bỏ phiếu tán thành Ðệ tam Quốc tế. Tự do cho ðồng bào tôi, ðộc lập cho Tổ quốc tôi, ðấy là tất cả những ðiều tôi muốn; ðấy là tất cả những ðiều tôi hiểu. Ðồng chí ðồng ý với tôi chứ?!. Rô-dõ ðồng ý, chị cýời và nói:ðồng chí ðã tiến bộ. Những ðoạn trích dẫn trên ðây ðã cho chúng ta biết mấy ðiều quan trọng nhý sau: - Hồ Chí Minh chýa biết gì về chủ nghĩa Mác với tý cách là một học thuyết triết học-chính trị. Những khái niệm rất tầm thýờng trong báo chí có khuynh hýớng thiên tả nhý ðấu tranh giai cấp, bóc lột, sản xuất... ông còn chýa hiểu rõ, nói gì ðến những tý biện về lao ðộng tha hoá, gíá trị thặng dý, sứ mệnh giải phóng của giai cấp vô sản...? - Ðối với chủ nghĩa Lênin ông có biết ðến nhýng lại rất hời hợt. Ông chýa ðọc gì về Lênin, ngoại trừ bài Sõ thảo lần thứ nhất những luận cýõng về các vấn ðề dân tộc và thuộc ðịa ðãng trên tờ L'Humanité tháng 7 nãm 1920 trýớc Ðại hội Tours vài tháng. Có ðọc nhýng thật sự ông cũng chẳng hiểu bao nhiêu, ngay cả các khái niệm cãn bản. - Ông chọn lựa ði theo Lênin hoàn toàn chỉ vì, qua Ðệ Tam Quốc tế, Lênin hứa giúp ðỡ các dân tộc bị áp bức giành lại tự do và ðộc lập. Ðó là một chọn lựa hoàn toàn cảm tính, vội vàng, phiến diện: chủ nghĩa Lênin là một học thuyết toàn diện về cáh mạng vô sản ở những nýớc chýa có chủ nghĩa tý bản phát triển, trong ðó vấn ðề giải phóng các thuộc ðịa chỉ là một bộ phận. Với những thiếu sót trầm trọng nhý vậy, làm sao có thể gọi ðýợc là nghiêm chỉnh thái ðộ chọn lựa nói trên của ông? Tất nhiên không thể không xét ðến chuyện về sau, cùng với thời gian hoạt ðộng, ông ðã tiếp cận lý luận cách mạng ngày càng nhiều hõn. Nhýng dù vậy ði nữa thì cũng không vì thế mà coi sự chọn lựa ấy là tuyệt ðối ðúng, phải trung thành ðể chuyển giao cho các thế hệ mai sau. Có rất nhiều lý do: - Sau khi Lênin mất, chủ nghĩa Mác-Lênin ðã dần dà bị Stalin hoá. Cách mạng vô sản ở những nýớc tý bản phát triển thoái trào, chủ nghĩa xã hội ở Liên xô thực chất là chủ nghĩa tý bản nhà nýớc, chủ nghĩa vô sản quốc tế chỉ là cái bình phong bảo vệ Liên xô và sự bành trýờng của chủ nghĩa dân tộc xô viết. - Mục tiêu xây dựng một xã hội mác xít có nền kinh tế phát triển cho một xã hội công bằng và tý do là hoàn toàn ảo týởng. Các nýớc lấy Liên xô làm mô hình ðều dẫm chân trong lạc hậu nghèo nàn, còn thể chế chính trị thì chỉ là sự nối dài của chế ðộ phong kiến, ðộc tài. Là vũ khí hiệu nghiệm trong lật ðổ và cýớp chính quyền nhýng bất lực trong phát triển. Sự lựa chọn ðýờng ði của Hồ Chí Minh cho Việt Nam vì vậy là chọn lựa bất toàn: nó có thể giành ðýợc ðộc lập cho dân tộc qua các hình thức ðấu tranh bạo lực, nhất là chiến tranh, nhýng ðã thất bại toàn diện trong xây dựng hoà bình. Ðiều này ðã ðýợc chứng thực rất hiển nhiên qua hõn nửa thế kỷ thực hành. Không thể coi ðó là cái cẩm nang thần kỳ ðể ðýa nhân dân ðến cõi hạnh phúc nghìn nãm. Cũng không thể nói bừa rằng ta phải ði theo con ðýờng xã hội chủ nghĩa vì nhân dân ta ðã chọn. Nhân dân ta chẳng biết gì về chủ nghĩa này chủ nghĩa nọ ðể chọn. Rất nhiều ngýời chỉ ðặt lòng tin vào Bác Hồ nhýng sự chọn lựa của Bác Hồ lại chẳng có gì gọi ðýợc là khuôn vàng thýớc ngọc cả. Nhìn lại mọi việc ðã xảy một cách bình tâm, chúng ta thấy sự chọn lựa của Hồ Chí Minh ðã bị quy ðịnh bởi cái tạng vãn hoá sau ðây của ông: - Hồ Chí Minh là một ngýời rất thực tế. Thúc ðẩy bởi vấn ðề bức xúc của ðất nýớc là ðộc lập, ông nhận thấy sự hứa hẹn của Ðệ Tam quốc tế là rõ rệt và rất triệt ðể, khác hẳn với những thế lực khác (Mỹ, Nhật), nên ðã chấp nhận. Ðối với ông chủ nghĩa Lênin thực tế lúc bấy giờ ðồng nghĩa với giải phóng dân tộc là vấn ðề quan trọng nhất của Việt Nam. Cái tạng thực tế ấy sau này ðã biểu hiện trong việc lãnh ðạo của ông ðối với mọi công việc: nói nãng, hành ðộng, bao giờ cũng cố tránh những cái cao xa, trừu týợng. 7

8 - Ông cũng lại là một ngýời nhiều tình cảm và lý týởng. Ðọc Lênin, thây gãi ðúng ýu tý của mình, ông ðã khóc lên vì vui sýớng và tin ngay. Sau này tìm hiểu thêm thấy chủ nghĩa cộng sản hứa hẹn chấm dứt những khốn khổ của những ngýời lao ðộng bị áp bức ông càng tin hõn. Khát vọng ðộc lập cho dân tộc của ông cũng gắn liền với mong mỏi ðấu tranh cho một xã hội công bằng, nhân ðạo. Cũng chính vì vậy mà óc thực tế của ông không trở thành óc thực dụng tầm thýờng. Ông chọn Lênin vì con ðýờng giải phóng ðất nýớc mà còn vì nhu cầu có một ngýời thầy, ngýời cha tinh thần theo kiểu phýõng Ðông ðể thờ phụng, tôn kính Tất cả những những thuộc tính trên ðây ðều ðã biểu hiện trong sự chọn lựa nói trên với những ýu và những nhýợc ðiểm của nó. Những ngýời thần phục ông chỉ nói ðến những cái ýu nhýng không hề dám nói ðến những cái nhýợc quan trọng của ông sau ðây: 1) quá vội vàng, không suy xét cẩn thận, cái trí không theo kịp cái tâm 2) trung thành mù quáng với sự chọn lựa ban ðầu, không học ðýợc tinh thần phản tỉnh ðể can ðảm nhìn lại toàn diện con ðýờng ðã ði. Những cái ýu của ông ðã bộc lộ trong thời hoạt ðộng bí mật, khi còn phải sống trong dân và phải nhờ dân che chở. Tính chất trong sạch lý týởng, biết hy sinh vì nghĩa lớn của những ngýời cộng sản theo con ðýờng của ông hoàn toàn không phải chỉ là chuyện tuyên truyền. Cũng nhờ thái ðộ ấy mà Ðảng ðã ðýợc ða số nông dân ủng hộ, góp sinh mạng và tài sản cho cuộc tranh ðấu chung. Việc chiến thắng nhiều ðế quốc hùng mạnh ðã từng ðến thống trị Việt Nam không ðõn thuần chỉ là vấn ðề thủ ðoạn, chiến thuật. Trên nhiều mặt, Ðảng cộng sản hõn hẳn những lực lýợng chính trị yêu nýớc khác. Trong thời kỳ bị lệ thuộc, ngýời dân có nhìn vào ông nhý kẻ cứu ðộ thì cũng không có gì ðáng ngạc nhiên. Những nhýợc ðiểm của sự chọn lựa của ông ðã bộc lộ thật rõ rệt trong thời xây dựng hoà bình. Ðấu tố, cải cách: phá hoại ðến tận nền tảng ðạo lý dân tôc. Hợp tác hoá: phản bội nông dân về ruộng ðất. Chỉnh huấn: bõm máu ðen vào cõ thể Ðảng. Trấn áp, chà ðạp trí thức vãn nghệ sĩ: phản bội lời hứa về tự do vãn hoá. Khoác lác về cái gọi là dân chủ gấp triệu lần, nhýng lại ðè ðầu cýỡi cổ nhân dân một cách rất tự nhiên nhý những cuờng hào. Làm mất hoàn toàn ðộng lực về phát triển kinh tế qua chủ trýõng nhà nýớc hoá toàn bộ hoạt ðộng sản xuất. Nói chung: giam hãm dân tộc trong cái ao tù chuyền quyền ðộc ðoán, lạc hậu nghèo nàn. Những sai lầm trên ðây không phải là những tồn tại hoặc những khuyết ðiểm nhý Ðảng ðã giải thích. Chúng nằm ngay trong sự chọn lựa của Hồ Chí Minh - hợp nhất quá vội vàng giữa hai vấn ðề hoàn toàn khác nhau về bản chất: giải phóng dân tộc và cách mạng xã hội. Chân giép lốp mà ði vào vũ trụ. Một bên là giép lốp, một bên là vũ trụ; với giép lốp thì không thể ði vào vũ trụ ðýợc, nhýng ta cứ thừa thắng xốc tới, vì vậy mà bao nhiêu ðiều tàn tệ ðã xảy ra. Cái ý thức hệ mácxit-lêninít mà Hồ Chí Minh ghép vào chủ nghĩa dân tộc của ông (từ chủ nghĩa yêu nýớc ðến chủ nghĩa xã hội) ðã bộc lộ hết thực chất không týởng và bất lực của nó. Trung thành mù quáng, cãn cứ vào ðó buộc thực tế phải uốn theo, Ðảng cộng sản Việt Nam ðã biến sự chọn lựa của Hồ Chí Minh thành vật cản ðýờng cho sự phát triển tự nhiên của ðất nýớc. TÝ TÝỞNG HỒ CHÍ MINH Sự thất bại của mô hình lêninít về phát triển cho những nýớc nghèo nàn, lạc hậu là quá rõ ràng. Do sự thúc ép của hàng loạt những nhân tố trong và ngoài nýớc, nhất là sự sụp ðổ của Liên Xô và Ðông Âu, Ðảng cộng sản Việt Nam phải chấp nhận ðiều chỉnh ðýờng ði, chuyển nền kinh tế bao cấp, mệnh lệnh hẳn sang kinh tế thị trýờng, mở cửa làm ãn với thê giới tý bản. Khái niệm tý týởng Hồ Chí Minh ðã ra ðời trong tình hình ðó nhý một thích ứng. Nhýng xét kỹ thì ðây không phải là sáng kiến hay ho gì lắm. Hồi Hồ Chí Minh còn sống, ông ðã trả lời nhiều ngýời rằng ông không có tý týởng gì cả. Nếu có một ngýời xứng ðáng ở Á châu này thì ðó chính là Mao trạch Ðông (chính vì vậy mà Ðiều lệ Ðảng Ðại hội II ðã ghi: chủ nghĩa Mác-Lênin, tý týởng Mao trạch Ðông, phong cách Hồ Chí Minh). Ðối với ông, khi chọn chủ nghĩa Lênin rồi, ðó ðã là tất cả, là cái cẩm nang thần kỳ có thể giải quyết ðýợc mọi chuyện trên ðời, chẳng cần phải nhọc công tìm kiếm làm gì nữa. Nói do ông khiêm tốn có lẽ chỉ một phần, 8

9 chính yếu là do có óc thực tế, ông biết rằng mình không thể nào nắm tóc mình ðể tự ðýa lên cao ðýợc. Gán cho ông ðiều ông không có và không muốn có, những ðệ tử của ông chỉ làm cái công việc lợi dụng nhý họ ðã từng bất chấp di chúc của ông khi cho ýớp xác và xây lãng cho ông. Sự lợi dụng ðó cũng không phải là ðắc sách lắm. Nó chẳng có tác dụng làm cho chủ nghĩa Mác-Lênin ðýợc phát triển hay bổ sung thêm. Ðó chỉ là một býớc lùi ý thức hệ ði cùng với býớc lùi về kinh tế, hoàn toàn chỉ có ý nghĩa thực dụng: phải tìm cách làm dịu ði những giáo ðiều ðã bị thời gian chứng minh là không týởng, bất lực, sắt máu mà ai cũng biết nhý công hữu về tý liệu sản xuất, chủ nghĩa tập thể, ðấu tranh giai cấp, chuyên chính vô sản, quốc tế vô sản v.v... Và trong khi né tránh bớt những khái niệm ðã mất giá ấy thì một số thuộc tính khác ðã ðýợc nhấn mạnh hõn, ồn ào hõn: nào là yêu nýớc, truyền thống, ðộc lập, tự chủ, nào là nhân ái, thân dân, hoà hợp... toàn là những sản phẩm phýõng Ðông và nội ðịa mềm mại, dịu dàng không có gì là ngoại lai, khắc nghiệt cả. Cái thủ ðoạn thao tác lý sự ở ðây cũng quá rõ ràng: trong hai thành phần ðýợc Hồ Chí Minh kết hợp lại trong sự chọn lựa của mình - chủ nghĩa dân tộc và chủ nghĩa quốc tế vô sản - thì thành phần thứ nhất ðã ðýợc ðýa lên hàng chính diện ðể làm lu mờ bớt thành phần thứ hai ði. Những ngýời có ý hýớng cải cách trong Ðảng ðã nhận ra thủ ðoạn này. Họ ðã chỉ ra ðýợc cái mýu tính thực sự của những nhà ý thức hệ chính thống: miệng nói Hồ Chí Minh nhýng hành ðộng vẫn không khác gì Stalin và Mao Trạch Ðông, chuyên chế, khắc nghiệt, giả dối, xảo quyệt. Sự chỉ trích không phải là vô cãn cứ: Ðảng chỉ dùng Hồ Chí Minh nhý cái bung xung chứ chẳng có thật lòng gì cả. Theo những ngýời cải cách thì thật lòng là phải thay ðổi triệt ðể phýõng thức lãnh ðạo của Ðảng: phải từ bỏ ðýờng lối nửa vời, khập khiễng, từ bỏ hẳn chuyên chính vô sản và thực hiện dân chủ cho týõng xứng với chính sách mở cửa và kinh tế thị trýờng. Chỉ với ðýờng lối cải cách triệt ðể ấy, Ðảng mới tạo ra những ðiều kiện tích cực ðể khắc phục những ruỗng nát nội tại, thúc ðẩy ðất nýớc phát triển nhanh chóng. Cũng theo những ngýời cải cách thì sự thay ðổi ấy không nằm ở ðâu khác ngoài tý týởng Hồ Chí Minh ðích thực. Trong hình dung của họ, thực chất của Hồ Chí Minh là phi-stalin và phi-mao - một Hồ Chí Minh nhân ðạo dân chủ! Dù cho có ủng hộ cải cách, chúng ta thật khó lòng mà tìm ðýợc sự khách quan trong cách lập luận trên ðây: nếu Hồ Chí Minh ðối với những nhà ý thức hệ chính thống chỉ là một hình ảnh giả thì ðối với những ngýời cải cách, Hồ Chí Minh cũng không thật là bao nhiêu. Sự khác nhau giữa hai quan ðiểm chỉ là sự khác nhau về cách khai thác hai khía cạnh trong sự chọn lựa của Hồ Chí Minh: một bên nghiêng về phần quốc tế và vô sản, một bên lại nghiêng về phần quốc nội và dân tộc; một bên nghiêng về phần chuyên chính vô sản thì bên kia lại muốn loại bỏ nó. Cả hai ðều làm biến dạng ði một Hồ Chí Minh ðích thực: một ngýời Việt Nam yêu nýớc, nhýng cũng là một ngýời Việt Nam yêu nýớc theo phýõng thức của Lênin, một ngýời ðã có ðem lại cho ðất nýớc sự tự chủ và thống nhất nhýng cũng lại là một ngýời ðã cho du nhập vào ðất nýớc một học thuyết ngoại lai mà tác hại của nó còn kéo dài cho ðến ngày nay chýa gỡ bỏ ðýợc. Có thể cho rằng lập luận của những ngýời cải cách chỉ là một cách trình bày mang tính chất kỹ thuật tranh ðấu trong hoàn cảnh không có tự do tý týởng, và nếu nhý vậy thì có lẽ sẽ không cần bàn luận thêm. Nhýng nếu trong chúng ta có ai thành thật tin rằng với chủ trýõng ấy, ðất nýớc sẽ býớc vào ðýợc một chế ðộ dân chủ hiểu theo nghĩa hiện ðại thì chắc chắn sẽ có không ít ngýời lên tiếng bày tỏ sự nghi ngờ: giả sử nhý có gạt ði hết tất cả những phần ngoại lai, ảo týởng của Hồ Chí Minh về con ðýờng tiến lên chủ nghĩa xã hội theo kiểu Lênin, thì Hồ Chí Minh vẫn không thể là ngọn cờ dân chủ ðýợc. Ý kiến này thật ðáng suy nghĩ. Mặc dù Hồ Chí Minh có nói nhiều ðến dân chủ, nhýng quan niệm của ông vẫn rất xa lạ với cái nội dung mà Thời Hiện Ðại ðã sản sinh ra nó, ðặc biệt là cái tính chất giao ýớc trần tục của sự phân chia và kiểm soát quyền lực, cãn cứ vào ðó tổ chức và quản lý ðời sống công cộng. Ông không biết gì ðến tính chất ðộc lập của xã hội công dân ðối với nhà nýớc, và ông cũng không hiểu tính chất quyết ðịnh làm nên nhà nýớc hiện ðại là nhà nýớc phi thiên mệnh, nhà nýớc sinh ra từ pháp luật và tồn tại bằng pháp luật. Quan niệm của ông về 9

10 mối týõng quan giữa nhà nýớc và nhân dân vẫn là quan niệm của Nho giáo lý týởng; cái loại nhân dân mà ông yêu mến vẫn chỉ là loại xích tử cần phải ðýợc dạy dỗ về luật trời và phép nýớc ðồng thời lại phải biết lo cho họ về những chuyện týõng cà mắm muối ðể sống trong yên ổn; còn nhà nýớc theo quan niệm của ông vẫn chỉ là thứ nhà nýớc của những ngýời hiền, những bậc minh quân kiểu vua Nghiêu vua Thuấn ðời xýa. Những gì ông nói về pháp chế xã hội chủ nghĩa hoặc cán bộ là ðầy tớ của nhân dân cũng ðều dựa trên cõ sở ấy. Chúng chỉ là những ý ðịnh tốt của những ðấng, những bậc bề trên. Sở dĩ ông chọn chủ nghĩa Lênin một cách vội vã và vô ðiều kiện nhý ta ðã biết có lẽ là do ông ðã trực giác ðýợc tính chất bên trên của cách mạng vô sản lêninít trong việc làm lại nýớc Nga với những tàn dý nặng nề của thời trung cổ. Là ngýời dân chủ, hiểu rõ học thuyết Mác, nhýng tình thế ðã buộc Lênin làm ngýợc lại tất cả nhýng gì mà Mác ðã hình dung ra cho xã hội týõng lai: thay vì ðể cho giai cấp vô sản tự mình trở thành nhà nýớc nhý trong Công xã Paris 1871 thì nhà nýớc xô viết lại phải ðảm ðýõng công việc giáo dục và tổ chức lại cái giai cấp vô sản ðã tan tác và mất hết tính chất tiền phong sau cách mạng và nội chiến. Dự ðịnh khởi ðầu là một lãnh tụ dân chủ vô sản výợt xa nền dân chủ tý sản hàng triệu lần, cuối cùng, Lênin thừa nhận ðã phải theo gýõng của một ông vua của thế kỷ 18 - Pierre Ðại Ðế - công khai dùng ðộc tài ðể chống lại dã man, lạc hậu. Cảm nhận của Lênin về sự không ãn khớp giữa chủ nghĩa Mác hậu hiện ðại và nýớc Nga tiền hiện ðại, Hồ Chí Minh hoàn toàn không hề biết ðến, ông chỉ thấy trong những hành ðộng ðộc tài của Lênin trách nhiệm tự nhiên của những minh quân thời trýớc, nay ðýợc hiện ðại hoá qua khái niệm chuyên chính vô sản của Ðảng cộng sản: ðó là một nền chuyên chế nhân ðức và cách mạng, một nền chuyên chính vì nhân dân chứ không phải là cái gì khác. Cái lôgích của vấn ðề ở ðây vẫn là cái lòng tốt từ trên ban xuống. Muốn ðựõc giải phóng, muốn có quyền lực, nhân dân phải hết lòng ði theo Ðảng. Ðại biểu cho quyền lợi lâu dài của nhân dân, Ðảng ðýợc phép làm tất cả ðể tạo dựng nên cuộc ðời mới cho họ. Sự chuyên chính của Ðảng là sự chuyên chính của ðám ðông, của chính nghĩa, của khoa học, của chân lý, của cách mạng. Vì vậy phải tập trung quyền lực vào Ðảng một cách tuyệt ðối và vĩnh viễn, không chia với bất ai, không nhân nhýợng với ai một mẩu xác tín nào về chân lý, ai có ý ði ngýợc lại thì chỉ là những lý lẽ của bọn thù ðịch với nhân dân cần phải thẳng tay trừng trị. Với một quan niệm về quyền lực sắt thép nhý vậy, Lênin ðã dọn ðýờng cho Stalin vắt cạn sức lực của ngýời dân ðể nhanh chóng ðýa nýớc Nga vào con ðýờng công nghiệp hoá, còn Hồ Chí Minh cùng với Ðảng cộng sản ðã tích tụ ðýợc những hy sinh vô hạn của nhân dân ðể ðánh bại nhiều thế lực xâm lýợc hung hãn, giành lại ðộc lập thống nhất cho Việt Nam. Nhýng còn về dân chủ, cùng với bao nhiêu thứ khác nữa mà các Ðảng cộng sản ðã hứa sẽ ðem lại cho nhân dân trýớc ðây nhý bình ðẳng, tự do, hạnh phúc v.v... tất cả ðều vẫn chỉ là những lời hứa, và tệ hõn nữa, về sau này ðã biến thành những lời dối trá ðõn thuần. Chuyên chính vô sản, chuyên chính nhân dân bây giờ ðã trở thành chuyên chính với giai cấp vô sản, chuyên chính với nhân dân. Hiện týợng suy thoái này, vào cuối ðời mình Lênin ðã mõ hồ nhận ra nhý một bi kịch, nhýng ở Hồ Chí Minh, mọi việc dýờng nhý ðã êm xuôi nhý ván ðã ðóng thuyền, cứ thế lýớt sóng mà ði, từ bây giờ cho ðến cả muôn ðời con cháu mai sau! BÀI HỌC CỦA NGÝỜI ANH HÙNG Gần một thế kỷ ðã qua, cùng với những biến chuyển lớn lao trên thế giới và ðất nýớc, hình ảnh Hồ Chí Minh ðối với dân tộc Việt Nam ðã không còn nhý xýa nữa. Tính chất lý týởng, cao vời mà Ðảng cộng sản ðã cố sức tô vẽ cho một Hồ Chí Minh thần thánh ðã không chống ðỡ nổi cho những sự việc tầm thýờng, sai lầm của một Hồ Chí Minh thực tế: càng cố thần thánh hoá ông bao nhiêu lại càng gây ra tác dụng ngýợc lại bấy nhiêu. Thoả ðáng nhất là nhìn ông với những gì ông có, một cách hiện thực. 10

11 Mặc dù tên tuổi của Hồ Chí Minh gắn liền với những gì làm nên cái gọi là Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam ngày nay, thiết nghĩ không nên ðồng hoá tên ông với toàn bộ chế ðộ. Thế giới ðã có những kinh nghiệm týõng tự. K. Marx không phải là không có liên quan ðến cái thực thể gọi là chủ nghĩa xã hội ở Liên xô, nhýng ðổ mọi sai lầm của Liên xô lên ðầu K. Marx là hoàn toàn không ðúng. Mối quan hệ giữa Lênin và Stalin cũng có những ðiểm cần phân tích theo chiều hýớng ðó. Trýờng hợp Hồ Chí Minh ðối với chế ðộ chính trị hiện tại ở Việt Nam có ðặc biệt hõn nhýng cũng cần biết rằng hình ảnh của ông ðã bị chế ðộ tô vẽ bằng mọi cách ðể huyễn hoặc quần chúng. Cũng ðừng quên rằng những gì làm nên ðặc trýng của Hồ Chí Minh là vai trò của ông trong thời kỳ chống ngoại xâm, một giai ðoạn lịch sử rất ðặc biệt của thế kỷ 20, giai ðoạn mà việc ðấu tranh giành ðộc lập không thể tách rời việc chọn lựa một ý thức hệ. Cần chú ý ghi nhận ðặc biệt này: trong khi vấn ðề ðộc lập là quá rõ ràng về ý nghĩa thì vấn ðề ý thức hệ trong thời hiện ðại lại chứa ðầy cạm bẫy và phức tạp. Những cái hay cái dở không phải lúc nào cũng hiển hiện ngay từ ðầu. Những gì tạm thời chýa ðýợc chấp nhận chýa hẳn ðã sai, những gì mang ðến thắng lợi chýa hẳn ðã là ðúng. Hõn nữa, sự sai/ ðúng cũng không phải lúc nào cũng nhý nhau: ðúng lúc này có thể sai lúc khác; xem tất cả sự sai/ ðúng một cách trừu týợng, bất dịch rồi cãn cứ vào ðó ðể tâng bốc quá trớn hoặc kết án nghiệt ngã - một lần là xong - là quá ðõn giản. Thái ðộ ấy không thích hợp cho những tiếp cận khách quan về lịch sử. Nhìn tổng thể về thế kỷ 20, tôi cho rằng Hồ Chí Minh là một anh hùng lớn của Việt Nam trong thời kỳ chống các thế lực thực dân. Những gì mà thế giới biết ðến Việt Nam một cách tích cực cho ðến nay vẫn là sự kiện Hồ Chí Minh ðánh bại các thế lực xâm lýợc hiện ðại, giành ðýợc ðộc lập cho dân tộc. Thiết týởng dù chính kiến và tình cảm có khác nhau nhý thế nào ði nữa ngýời ta cũng không thể phủ nhận ðýợc tính chất hiển nhiên của các sự kiện ấy. Có thể với nhiều ngýời ở những nõi nào ðó, cái chuyện ðánh nhau giành ðộc lập ấy thật sự chẳng có gì quan trọng lắm ðối với cuộc sống, nhýng ðối với ðông ðảo những ngýời Việt Nam, từ xýa cho ðến nay, ðiều ðó lại là một trong nhiều lý do ðể sống, không thể coi nhý không có. Thời trai trẻ, tôi quý trọng Hồ Chí Minh là do ông ðã tô ðậm cái tình cảm tự nhiên ðó trong tôi ðể tôi biết trách nhiệm với ðất nýớc. Nhýng cũng chính vì tình cảm và trách nhiệm ấy mà khi tóc ðã bạc rồi, tôi không còn có thể mù quáng tin vào ông nữa. Hồ Chí Minh chỉ là một nhân vật của lịch sử, còn ðất nýớc là chuyện của muôn ðời: không thể cột chặt vận mệnh ðất nýớc vào sự chọn lựa bất toàn của một con ngýời, dù ðó là một anh hùng. Tốt nhất vẫn là ghi nhận tất cả những chuyện ðúng sai của ông một cách bình thản, hy vọng chỉ có nhý thế mới rút ra ðýợc những bài học hữu ích cho những thế hệ ði sau. Ðối với tôi, sự chọn lựa ý thức hệ cho ðất nýớc của Hồ Chí Minh là bài học ðáng suy ngẫm hõn cả. Tất cả ðều là những ý ðịnh tốt ðẹp nhýng tất cả ðều thiếu cái chiều sâu của sự phản tỉnh triết học. Là sự chọn lựa vội vàng từ ðầu và cũng là sự trung thành mù quáng về sau. Lầm lũi ði theo ông, giắt theo mình cái gói hành trang của những ý ðịnh tốt ðẹp ấy, không biết thýờng xuyên quay ðầu nhìn lại, không có gì bảo ðảm ðể chúng ta không vấp lại những sai lầm của ông - ðẩy cái ðám ðông nhân dân mà minh muốn ðýa lên thiên ðàng xuống chín tầng ðịa ngục! Nhất là những ý ðịnh tự cho là duy nhất ðúng ðắn, cần ðýợc bảo vệ quyết liệt bằng một ðịnh chế quyền lực cũng tự cho là duy nhất ðúng ðắn. Tôi nghĩ rằng bài học ấy không chỉ ðáng suy ngẫm cho những ngýời xýng tụng ông mà còn cho cả những ngýời chống ông nữa. 11

12 Chýõng 1 Cuộc Ra Ði o0o N hững ai quan tâm ðến tiểu sử của Hồ Chí Minh ðều biết cuốn Những mẩu chuyện về ðời hoạt ðộng của Hồ Chủ Tịch của Trần Dân Tiên, viết từ nãm 1948, ðến nay in ði in lại ðã có cả chục lần rồi. Cuốn sách này ðã ðóng vai trò hết sức ðặc biệt ðối với giới nghiên cứu, giảng dạy về Hồ Chí Minh trong chế ðộ cộng sản Việt Nam từ ðó ðến nay: nó ðýợc mọi ngýời coi nhý là tác phẩm do chính Hồ Chí Minh viết về mình dýới bút danh Trần Dân Tiên, một tài liệu ðýợc tác giả giới thiệu nhý một tiểu sử trung thành, ðúng ðắn, sinh ðộng, không thêu dệt, không bày ðặt 1. Cuốn sách vì thế ðã thành một nguồn tham khảo cãn bản, quan trọng nhất cho tất cả những công trình biên khảo về Hồ Chí Minh: các sự kiện về cuộc ðời hoạt ðộng của ông ðã ðýợc ðýõng nhiên coi là chính xác, không thể nói khác, nói ngýợc lại. Tuy vậy, ðọc kỹ sẽ thấy ðó không phải là một tiểu sử ðúng nghĩa. Nó ðýợc thể hiện theo hình thức một thứ truyện kể 2, gián tiếp mýợn ngýời khác nói về mình, và chỉ nói những gì tác giả cho là cần thiết, còn những ðiều rất quan trọng khác thì lại ðýợc cố tình giấu ði bằng kỹ thuật gọi là biệt tích không rõ lý do của nhân vật chính. Nói chung là một cuốn sách rất gần với thể loại gọi là truyện ký ngýời thật việc thật, chứa ðựng khá nhiều những yếu tố hý cấu ðể tuyên truyền, rất tiêu biểu trong nền vãn chýõng tuyên huấn cách mạng, vì vậy những sự kiện ở ðây ðã không còn hoàn toàn là những cái mà chúng ta thýờng gọi là khách quan, sử học nữa. Muốn có ðýợc cái nhìn trung thực hõn về các sự kiện trong ðời hoạt ðộng của Hồ Chí Minh trong cuốn sách nói trên, thiết týởng chúng ta không có cách nào khác là ðối chiếu chúng với những nguồn tài liệu khác, những nguồn tài liệu này ðã ðýợc giới nghiên cứu phát hiện khá phong phú trong suốt mấy chục nãm qua. Chúng ta hãy dừng lại ở một thời ðiểm khá quan trọng ðối với cuộc ðời cách mạng của Hồ Chí Minh ðó là cuộc bỏ nýớc sang Pháp của ông nãm 1911 ðể thử làm công việc ðó. Phê phán trýớc khi ra ði? Trýớc hết, chúng ta hãy ðọc lại ðoạn vãn nói về sự kiện ra ði nói trên trong quyển truyện của Trần Dân Tiên: Khi còn là ngýời thiếu niên mýời lãm tuổi, Hồ Chí Minh ðã sớm hiểu biết và rất ðau xót trýớc cảnh thống khổ của ðồng bào. Lúc bấy giờ, Anh ðã có chí ðuổi thực dân Pháp, giải phóng ðồng bào. Anh ðã tham gia công tác bí mật, nhận công việc liên lạc. Anh khâm phục các cụ Phan Ðình Phùng, Hoàng Hoa Thám, Phan Chu Trinh và Phan Bội Châu nhýng không hoàn toàn tán thành cách làm của ngýời nào. Vì: Cụ Phan Chu Trinh chỉ yêu cầu ngýời Pháp thực hiện cải lýõng. Anh nhận ðiều ðó là sai lầm, chẳng khác gì ðến xin giặc rủ lòng thýõng. Cụ Phan Bội Châu hy vọng Nhật giúp ðỡ ðể ðuổi Pháp. Ðiều ðó rất nguy hiểm, chẳng khác gì ðýa hổ cửa trýớc, rýớc beo cửa sau. Cụ Hoàng Hoa Thám còn thực tế hõn, vì trực tiếp ðấu tranh chống Pháp. Nhýng theo lời ngýời ta kể thì cụ còn nặng cốt cách phong kiến. Anh thấy rõ và quyết ðịnh con ðýờng nên ði. Cụ Phan Bội Châu vào bậc chú bác của Anh, Cụ Phan Bội Châu muốn ðýa Anh và một số thanh niên sang Nhật. Nhýng anh không ði 3. Vậy anh muốn làm gì? Một nhân vật thuật lại lời anh nhý sau: Tôi muốn ði ra ngoài, xem nýớc Pháp và các nýớc khác. Sau khi xem xét họ làm nhý thể nào, tôi sẽ trở về giúp ðồng bào chúng ta 4. 12

13 Những ai không phải là ngýời sùng bái Hồ Chí Minh, khi ðọc thêm những tài liệu khác sẽ dễ dàng nhận ra khá nhiều ðiều cần hiệu ðính trong ðoạn vãn trên ðây. a) Hồ Chí Minh lúc bấy giờ ðã tham gia công tác bí mật, nhận công việc liên lạc. Không có bằng cớ xác nhận ông ðã làm nhý vậy. Tất cả những tác giả, dù theo khuynh hýớng nào, viết về Hồ Chí Minh sau này chẳng ai nhắc lại ðể sử dụng cả. Sự kiện ðó ðýợc liệt vào lĩnh vực hý cấu thuần tuý. b) Cụ Phan Bội Châu muốn ðýa Anh và một số thanh niên sang Nhật. Nhýng Anh không ði. Không ðúng! Trong cuốn hồi ký Nãm mýõi bốn nãm hải ngoại của Trần Trọng Khắc (tức Nguyễn Thức Canh) có ðoạn: Tôi cùng cụ Sào Nam ở chung trong một thuyền. Chín mýời ngày sau, lúc các ðồng chí ðã ðến họp, bàn bạc xong, cụ lên ðýờng ra Bắc, tôi cùng Ngý Hải tiên sinh ði cáo biệt với cách mạng ðồng chí và tìm thanh niên xuất dýõng du học. Cụ Phó bảng Thái Sõn ðýõng thời có tặng tôi một bài thõ xuất ngôn tuyệt cú ðể làm quà tiễn biệt. Chúng tôi trýớc tới nhà cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc rủ anh Nguyễn Sinh Cung ðồng ði, nhýng anh Cung ðã ði ra Bắc không ðýợc gặp 5. c) Khen Hoàng Hoa Thám là thực tế, vì trực tiếp ðấu tranh chống Pháp nhýng lại cho rằng chủ trýõng của Phan Bội Châu nhờ Nhật ðuổi Pháp là chẳng khác gì ðýa hổ cửa trýớc, rýớc beo cửa sau là cố ý gác qua bên mối quan hệ giữa hai nhà yêu nýớc này. Trýớc khi qua Nhật, Phan Bội Châu ðã tìm gặp và muốn dựa vào Hoàng Hoa Thám ðể xây dựng lực lýợng trong nýớc. Còn việc Ðông ðộ cầu viện của nhà chí sĩ này (nãm 1905) thì ðó không phải là một kế hoạch tự thân mà chỉ ðể phối hợp với những hoạt ðộng khác trong nýớc. Tuy nhiên, chủ trýõng này ðã ðýợc ðiều chỉnh lại vì khi sang Nhật, nghe lời khuyên của Lýõng Khải Siêu và một số chính khách Nhật, Phan Bội Châu ðã chuyển sang cổ vũ phong trào du học. 1907, chủ trýõng này cũng lại không ði ðến ðâu vì Nhật ký hiệp ýớc với Pháp cấm hoạt ðộng. Bị trục xuất, Phan Bội Châu ðã phải cùng các ðồng chí chạy sang Thái Lan, Trung Quốc 6. Chỉ có khoảng 5 nãm, Phan Bội Châu ðã chuyển ðýờng lối nhiều lần: 1911, khi Nguyễn Tất Thành sang Pháp, Phan Bội Châu ðã ở Trung Quốc và ðã từ quân chủ lập hiến chuyển sang ủng hộ cộng hoà kiểu Tôn Dật Tiên rồi. Bốn mýõi nãm sau (1948) nhìn lại những gì ðã xảy ra trên ðất nýớc mà chỉ lẩy ra trong phong trào của Phan Bội Châu khía cạnh Ðông du cầu viện ðể phê phán là rất thiếu sót. d) Cho rằng chủ trýõng cải lýõng của Phan Chu Trinh là sai lầm, chẳng khác gì ðến xin giặc rủ lòng thýõng cũng không có ý muốn hiểu tới nõi tới chốn ðýờng lối của nhà chí sĩ này. Sở dĩ Phan Chu Trinh không chấp nhận bạo ðộng vì ông ðã thấy cái gýõng chiến ðấu anh dũng nhýng tuyệt vọng của các chiến sĩ Cần výõng. Cũng không tán thành chủ trýõng bạo lực của Phan Bội Châu vì ông cho rằng khi chýa có ðủ thực lực thì chỉ dắt nhau vào cái chết vô ích. Vấn ðề cứu nýớc do Phan Chu Trinh ðặt ra không ðõn thuần là giành lại chủ quyền mà phải hiện ðại hoá thì vấn ðề chủ quyền mới giải quyết triệt ðể ðýợc, vì theo ông hiện ðại hoá chính là nội dung của ðộc lập dân tộc trong thời kỳ mới, khác hẳn với thời phong kiến trýớc ðây. Cách ðặt vấn ðề này cũng không khác Phan Bội Châu, sự khác nhau chỉ là giải quyết nhý thế nào về mối quan hệ giữa ðộc lập và hiện ðại hoá. Trong khi mò mẫm chýa hiểu rõ con ðýờng hiện ðại hoá, Phan Bội Châu ðặt ýu tiên cho việc vũ trang khởi nghĩa, dựa vào cõ sở có sẵn còn lại của phong trào Cần výõng phối hợp với một số hoạt ðộng khác. Phan Chu Trinh thấy rõ tình trạng lạc hậu thấp kém của xã hội truyền thống, cũng lại thấy phýõng thức dùng bạo lực là chýa có triển vọng nên ðã chủ trýõng giành ýu tiên cho sự nghiệp nâng cao dân trí, học hỏi vãn hoá dân chủ sau ðó mới từng býớc tính chuyện giành lại ðộc lập 7. Chủ trýõng ỷ Pháp cầu tiến của ông ðã dựa trên nhận ðịnh ấy. Chủ trýõng ấy không phải là không có cõ sở: trong nýớc Pháp dân chủ, ông ðã ðýợc khá ðông những ngýời thuộc phe tả (Ðảng xã hội, Hội Nhân quyền, những nhân vật cấp tiến trong bộ máy cầm quyền của nýớc Pháp ) giúp ðỡ, ủng hộ, tạo áp lực với chính phủ Pháp ðòi thay ðổi chính sách thuộc ðịa. Xét 13

14 về lâu dài, trýớc thýc tế ngoan cố của thực dân Pháp, nếu kéo dài mãi chủ trýõng ấy có thể sẽ ðýa nhân dân vào con ðýờng thoả hiệp, nhýng trong cõn tãm tối của ðầu thế kỷ 20, ðó cũng là một cách tìm ðýờng. Dùng mấy chữ xin giặc rủ lòng thýõng ðối với Phan Chu Trinh là không thể tất nhân tình. e) Không có gì nghi ngờ chủ trýõng muốn ði sang Pháp và các nýớc khác, xem xét họ làm nhý thế nào, rồi sẽ trở về giúp ðồng bào chúng ta là chọn lựa của Hồ Chí Minh vào lúc bấy giờ nhý chính ông (dýới cái tên mới là Nguyễn Ái Quốc) ðã xác nhận trong các cuộc trả lời phỏng vấn khi sang Nga nãm 1924: Khi tôi ðộ mýời ba tuổi, lần ðầu tiên nghe ðýợc ba chữ Pháp: Tự do, Bình ðẳng, Bác ái. Ðối với chúng tôi, ngýời da trắng nào cũng là ngýời Pháp. Ngýời Pháp ðã nóí thế. Và từ thuở ấy, tôi rất muốn làm quen với nền vãn minh Pháp, muốn tìm xem những gì ẩn ðàng sau những chữ ấy. Nhýng trong những trýờng học cho ngýời bản xứ, bọn Pháp dạy ngýời nhý dạy con vẹt. Chúng giấu không cho ngýời nýớc tôi xem sách báo. Không phải chỉ sách của những nhà vãn mới, mà cả Rousseau và Montesquieu cũng bị cấm. Vậy thì phải làm thế nào bây giờ? Tôi quyết ðịnh tìm cách ði ra nýớc ngoài 8. Nhýng lời lẽ phát biểu có nhiều chỗ quá cýờng ðiệu so với kinh nghiệm và nhận thức của một thiếu niên 13 tuổi! Giả sử nhý có mang chút ýu tý của một ngýời trẻ tuổi sớm biết quan tâm ðến thời cuộc thì ðó vẫn chỉ là những nghĩ ngợi bâng khuâng, những cảm nhận có tính chất trực giác trýớc tình trạng bế tắc chung của ðất nýớc, không có lý luận gì ðể có thể gọi là cao hõn những chủ trýõng ðấu tranh của các vị tiền bối. Mới dự ðịnh ði ra ngoài xem ngýời ta làm gì, nghĩa là chýa thấy gì chýa biết gì thì làm sao có thể khẳng ðịnh chuyện này chuyện nọ? Có gì bảo ðảm rằng cứ phải sang Âu Châu ngýời ta mới tìm ra phýõng cách giúp ðỡ ðồng bào? Vả lại nội dung của mấy chữ giúp ðỡ ðồng bào lúc bấy giờ ðã có gì rõ rệt, có gì gọi là výợt trội ðể có thể tự cho mình ðứng ðýợc ở vị trí cao hõn ðể gọi là phê phán 9 các bậc cha chú? Phê phán sau khi ra ði? Chúng ta hãy cứ giả ðịnh theo lời lẽ của Trần Dân Tiên cho rằng chủ trýõng sang Pháp ðể xem ngýời ta làm gì rồi sẽ về giúp ðồng bào của Nguyễn Tất Thành ðáng ðýợc gọi là con ðýờng nên ði thì ðiều ðó thật sự cũng chẳng có gì là mới mẻ so với những chọn lựa của tiền bối. Ít nhất là ðối với ngýời tiền bối rất thân cận với gia ðình của Nguyễn Tất Thành, là phó bảng Phan Chu Trinh. Ngýợc hẳn lại những luận ðiệu gọi là phê phán cha chú của những ngýời sùng bái Hồ Chí Minh, chúng ta ðã có rất nhiều tài liệu chứng minh rằng suốt cả một thời gian dài từ trong nýớc ðến sau khi ra ngoài, Hồ Chí Minh lúc ấy ðã hoàn toàn phụ thuộc vào Phan Chu Trinh về sự bảo trợ và cả ðýờng lối. a) Bà Phan Thị Minh (cháu ngoại của Phan Chu Trinh) ðã ðýợc ông Vũ Kỳ (thý ký riêng của ông Hồ từ Cách mạng Tháng Tám) xác nhận sự khẳng ðịnh của ông Hồ về mối quan hệ của mình với Phan Chu Trinh nhý sau: Mình biết Cụ từ trong nýớc rất sớm vì Cụ là bạn thân của cha mình. Sang Pháp là dựa vào Cụ ðể sống và hoạt ðộng. Cụ Phan ðã giúp mình rất nhiều, thực sự là ngýới ðỡ ðầu mình trong một thời gian dài khi mình ở Paris 10. Ông Phạm Vãn Ðồng cũng cho biết những ðiều týõng tự: Tôi ðã ðýợc Bác Hồ nói nhiều về cụ Phan. Bác cho biết cụ ðã quý và giúp Bác nhiều. Trýớc khi lên ðýờng ði Pháp ðã ðýợc cụ hýớng dẫn Nhận một công việc thời ðó cho là thấp kém ðể dễ qua mắt mật thám, dễ ra ði cũng là theo ý Cụ Sang Pháp là tiếp xúc ngay với Cụ Quan hệ Bác với Cụ rất gần gũi, thân thiết nhý ruột thị. Ði xa sang Mỹ hay ở Anh, Bác ðều viết thý cho Cụ và nhận ðýợc thý Cụ phúc ðáp ðều ðặn. Thý viết phải thật vắn tắt vì mật thám theo dõi chặt, nhýng có dịp là tranh thủ ðến gặp Cụ ðể ðýợc bàn bạc và dặn dò mọi việc. Ði nãm châu bốn biển ðể mở rộng kiến thức, học nhiều ngoại ngữ, ðọc sách nhiều, giao tiếp rộng là những ðiều Cụ rất tâm ðắc và khuyến khích

15 Cãn cứ vào những lời chứng nhận trên ðây, bà Phan Thị Minh ðã khẳng ðịnh cái giả thuyết mà các nhà nghiên cứu trýớc ðây ðýa ra về việc ông Nguyễn Sinh Huy cùng Nguyễn Tất Thành ðã kịp gặp Cụ Phan tại Mỹ Tho (nõi Cụ bị quản chế sau khi từ Côn ðảo về) hoặc tại Sài gòn trýớc khi cụ Phan sang Pháp ðể bàn bạc kế hoạch ra ði của Nguyễn Tất Thành 12. Không hề có dấu hiệu gì chứng tỏ Nguyễn Tất Thành ðã hoàn toàn không tán thành cách làm của cụ Phan nhý sách của Trần Dân Tiên ðã viết. b) Bà Phan Thị Minh cũng cho biết rằng khi Nguyễn Tất Thành sang Pháp, ghé cảng Le Havre khoảng 40 ngày (do tàu cần sửa chữa), có thể Nguyễn Tất Thành ðã về Paris (cách Le Havre khoảng 100 km) thãm Phan Chu Trinh nhân ðó gặp Bùi Kỷ là ngýời quen cũ 13 về sau sẽ là thý ký của Hội Ðồng bào Thân Ái do Phan Chu Trinh và Phan Vãn Trýõng lập ra nãm 1912 và có thể ở ðây ông này ðã gợi ý và thảo lá ðõn xin vào học nội trú Ecole Coloniale cho Nguyễn Tất Thành chép lại tại Marseille ngày và gửi Tổng thống Pháp, trong ðó có những dòng sau ðây: Hiện tôi ðang làm việc cho hãng Compagnie des Chargeurs Réunis (tàu Amiral Latouche- Tréville) ðể sinh sống. Tôi hoàn toàn trắng tay nhýng rất ham muốn học hỏi. Ðối với ðồng bào tôi, tôi mong muốn trở nên hữu ích cho nýớc Pháp ðồng thời có thể làm cho họ hýởng ðýợc những lợi ích của Học vấn 14. Có nhiều ý kiến ngýợc nhau về lá ðõn này: ngýời thì cho rằng Nguyễn Tất Thành lúc ðầu vì chýa có ý ðịnh làm cách mạng nên ðã tính ði làm cho Pháp (và chỉ ði làm cách mạng vì không ðýợc ði làm cho Pháp!), ngýời lại cho rằng lúc ðó vì ðã có ý ðịnh làm cách mạng rồi nên Nguyễn tất Thành ðã chủ ðộng chui vào Trýờng Thuộc ðịa ðể xây dựng phong trào yêu nýớc ngay trong lòng thực dân. Tuy vậy, phần ðông những ngýời nghiên cứu ðều cho rằng lá ðõn trên ðây ðã phản ánh chủ trýõng rất rõ của Phan Chu Trinh: phải học vãn hoá khai sáng và dân chủ của Pháp ðể canh tân ðất nýớc. c) Sau thời gian theo tàu ði các nõi ðến nãm 1913 dừng lại ở Anh, Nguyễn Tất Thành vẫn thýờng xuyên liên hệ với nhóm ông Phan Chu Trinh, Phan Vãn Trýờng. Ngoài những chuyện kiếm sống, học tiếng Anh, quan tâm chút ít ðến chiến tranh thế giới lần thứ nhất sắp nổ ra, không thấy Nguyễn Tất Thành cho biết ðã tìm ra một cái gì mới hõn ðể tranh cãi với Phan Chu Trinh 15. Sự tranh cãi chỉ xảy ra sau này khi từ Anh trở lại Pháp, lúc Nguyễn Tất Thành ðã trở thành Nguyễn Ái Quốc, và cũng chỉ xảy ra sau khi mang tên Nguyễn Ái Quốc một thời gian khá dài. Sự bất ðồng ðó nhý thế nào, chúng ta sẽ có dịp nói ðến, hiện giờ, qua những tài liệu trên, chúng ta có thể kết luận ðýợc mấy ðiều về cuộc ra ði của Hồ Chí Minh thời còn mang tên là Nguyễn Tất Thành nhý sau: Trýớc khi ra ði, Nguyễn Tất Thành chýa có ðýợc những hiểu biết výợt trội nào ðể gọi là phê phán hoặc phủ ðịnh các phýõng pháp tranh ðấu của các vị tiền bối. Ngýời thanh niên ấy chỉ mới có ý ðịnh sang Pháp xem xét và học hỏi, nhýng chýa học ðýợc gì và xem ðýợc gì ðể có thể nói về những chuyện quan trọng hõn bản thân. Sự chọn lựa ấy cũng ðã bắt nguồn từ sự khuyên nhủ, chỉ vẽ, sắp xếp của Phan Chu Trinh, ðýợc Phan Chu Trinh giúp ðỡ và cùng hoạt ðộng trong một thời gian dài. Ra ði không phê phán! Có thể nói cuộc ra ði hiện thực của Nguyễn tất Thành là một cuộc ra ði mà phần lớn sự ðịnh hýớng ban ðầu không phải do mình quyết ðịnh với một ý thức phủ nhận mọi cái ðã có một cách quyết liệt, sáng suốt nhý quyển truyện của Trần Dân Tiên ðã viết và ðýợc những nhà sùng bái Hồ Chí Minh khai thác. Cuộc ra ði ấy ðã ðýợc ðịnh hýớng theo một con ðýờng ðã cũ và ðó chính là con ðýờng Tây du kiểu Phan Chu Trinh. Nhýng có một yếu tố khác cũng ðã góp phần không kém quan trọng ðể tạo nên kịch bản ra ði này là sự góp sức của ông Nguyễn Sinh Huy, thân phụ của Nguyễn Tất Thành. 15

16 a) Nguyễn Sinh Huy ðậu phó bảng nãm 1901; 1906 vào Huế nhậm chức thừa biện Bộ Lễ; 1909 ðýợc cử làm tri huyện Bình Khê (tỉnh Bình Ðịnh), nhýng chỉ 7 tháng sau, tháng , thì bị bãi chức và bị triệu hồi về Huế. Lý do: theo Sở mật thám ông ðã uống rýợu say và ðánh chết ngýời. Nguyễn Sinh Huy phản bác (thừa nhận có ðánh một tù nhân, nhýng cho rằng cái chết không phải do roi của ông), tuy thế do xét nghiệm cho biết ngýời bị ðánh ðã phát bệnh mà chết, nên ông vẫn bị giáng bốn cấp và bãi chức. Sự nghiệp tan vỡ, ông xin vào Nam, từ ðó về sau lýu lạc rày ðây mai ðó, kiếm sống bằng ðủ thứ nghề, khi viết câu ðối, dạy chữ Nho, lúc bốc thuốc, làm cai ðồn ðiền, ðã từng ði bộ lên Ðế thiên Ðế thích ở Cambốt nhýng lại không bao giờ trở về Huế và về quê, cũng chẳng bao giờ gặp lại con cái. Cuối cùng dừng lại tại làng Hoà An, tỉnh Cao Lãnh, trýớc khi chết ðã bị mật thám nghi ngờ có gia nhập một thứ tổ chức thần bí nào ðó mang tên là Thiên ðịa hội. Hình ảnh thực tế của Nguyễn Sinh Huy qua những tài liệu do D. Hémrey công bố 16 trên ðây không hoàn toàn lý týởng nhý ngýời ta ðã vẽ ra. Khá thân cận với những nhà nho tiêu biểu trong phong trào Duy Tân Ðông du bấy giờ, bị mật thám theo dõi nhýng lại không bị liệt vào các phần tử nguy hiểm, do lẽ ông không trực tiếp dính líu ðến các tổ chức chống ðối. Không theo con ðýờng từ quan tranh ðấu của những bạn ðồng khoa nhý Phan Chu Trinh, Ngô Ðức Kế, ông vẫn chấp nhận ði vào guồng máy cai trị thuộc ðịa một cách miễn cýỡng, cuối cùng có lẽ do buồn chán mà trở nên sa sút 17, ông ðã tự gạt mình ra khỏi cái cái guồng máy quan lại cuối mùa ðể sống một cuộc sống giang hồ, cô ðộc 18. b) Ảnh hýởng của Nguyễn Sinh Huy với ngýời con thứ ba của mình ra sao, chúng ta không biết rõ. Nhýng có ðiều chắc chắn là việc bị bãi chức của ông cũng ðã kéo Nguyễn Tất Thành theo cùng số phận với mình: anh không còn khả nãng tiếp tục theo con ðýờng học vấn kiểu Pháp-bản xứ ðể sau này gia nhập vào guồng máy cai trị của thực dân dýới một hình thức mới, trong chính sách khai thác thuộc ðịa ðã qua thời bình ðịnh. Có thể Nguyễn Tất Thành chýa chắc ðã ði vào quỹ ðạo ðó; nhýng giả sử nhý anh còn giữ ðýợc ý ðịnh giúp ðỡ ðồng bào thì anh sẽ làm gì với mớ kiến thức kiểu thuộc ðịa mà anh ðã thu lýợm ðýợc? Có thể anh sẽ bỏ học ðể làm cách mạng cộng sản, nhýng ai sẽ thay anh ðóng vai Nguyễn - Ngýời-Yêu-Nýớc ðể liên hệ với Ðệ tam quốc tế và liệu có xuất hiện ðýợc một mẫu ngýời cộng sản Việt Nam nào ðó nhý anh? Thật khó trả lời. Nhýng cũng rất may, những câu hỏi giả ðịnh ấy ðã không có cõ sở ðể ðặt ra. Có lẽ ðể chuộc lại lỗi lầm, ông Nguyễn Sinh Huy ðã ðặc biệt quan tâm ðến Nguyễn Tất Thành và ðã không ðể anh phải býõn chải một mình. Nhý chúng ta ðã biết, sau khi bị cách chức, về quê xin phép vào Nam ðể tìm kế sinh nhai, nghe tin Nguyễn tất Thành từ Quy Nhõn 19 vào Sài gòn, ông ðã xoay xở ði theo và có lẽ ðã dẫn ðýợc Nguyễn Tất Thành ðến gặp Phan Chu Trinh trýớc khi ông này sang Pháp (tháng ). Ông trông ðợi gì nõi Nguyễn Tất Thành qua sự gửi gắm này với Phan Chu Trinh? Cũng do ông biết rõ ðýờng lối của ngýời bạn ðồng khoa của ông là nhý thế nào, chắc hẳn ông sẽ không thể nào týởng týợng ra ðýợc một ngày nào ðó ngýời con của ông lại trở thành một nhân vật nhý Nguyễn Ái Quốc. Với tính cách của ông, có thể suy nghĩ sau ðây không sai sự thật lắm: thiếu gì cách dùng học vấn của mình ðể giúp ðỡ ðồng bào, ðâu nhất thiết phải làm cách mạng? Dù sao ông cũng ðã góp phần ðẩy ra phía trýớc một ngýời con sau này ðã ði xa hõn kỳ vọng của ông rất nhiều. c) Về phần Nguyễn Tất Thành lúc bấy giờ thì ðiều mà chúng ta biết ðýợc týõng ðối rõ là suốt một thời gian dài anh luôn luôn nhớ ðến cha và cố gắng thực hiện những mong ðợi của cha khi gửi gắm anh cho Phan Chu Trinh. Chúng ta ðã biết lá ðõn của anh gửi Tổng thống Pháp ngày xin ðýợc vào học Ecole Coloniale với ýớc muốn vừa có ích cho nýớc Pháp vừa làm lợi cho ðồng bào mình nhý thế nào. Ðiều chúng ta cần biết thêm là sau khi gửi bức thý ðó, Nguyễn Tất Thành ðã theo tàu trở về Việt Nam qua hành trình Marseille Saigon Hải Phòng Saigon Marseille Le Havre Tại Sài gòn, anh ðã gửi thý cho anh là ông Cả Khiêm (Nguyễn Sinh Khâm hoặc Nguyễn Tất Ðạt) lúc ấy ðang 16

17 giúp việc vặt tại Khâm sứ Trung Kỳ, nhờ vận ðộng xin vào Ecole Coloniale. Ông Khiêm ðã gửi thý lên Toàn quyền Albert Sarraut và thý này ðýợc chuyển về Khâm sứ Trung Kỳ. Và nhý mọi ngýời có thể ðoán, Khâm sứ Trung Kỳ ðã trả lời Toàn quyền Ðông dýõng, với lý do bác bỏ nhý sau: muốn vào Ecole Coloniale phải ðang học ở thuộc ðịa, và chỉ những thanh niên xứng ðáng trong hàng ngũ quan lại cao cấp mới ðýợc chọn 20. Qua sự khẩn khoản này, chúng ta thấy quyết tâm muốn tìm một chỗ học nhất ðịnh ðể ổn ðịnh cuộc sống của Nguyễn tất Thành là nhý thế nào. Sự quan tâm lo lắng của Nguyễn Tất Thành với cha cũng rất ðáng chú ý với cách thức ðặc biệt của anh. Cũng tại Sài gòn nhân chuyến về nýớc nói trên 21, cùng với việc gửi thý cho Nguyễn Sinh Khiêm nhờ vận ðộng vào Ecole Coloniale, ngày , Nguyễn Tất Thành cũng ðã gửi thý cho Khâm sứ Trung kỳ xin nhờ chuyển mandat 15 ðồng (Ðông dýõng) cho cha, vì cha anh không thể nhận mandat trực tiếp ðýợc 22. Suốt thời gian làm việc trên tàu, ði ðây ðó, nhýng nỗi lo lắng về cha vẫn làm Nguyễn Tất Thành bứt rứt: không phải chỉ gửi tiền giúp, anh còn có ý xin chính quyền thuộc ðịa phục chức hoặc tìm việc cho cha nữa. Bản khai của Bùi Quang Chiêu với Mật thám Sài gòn ngày có nói ðến việc ông gặp Nguyễn Tất Thành (mang tên Vãn Ba) trên tàu Latouche-Tréville (ông nói ðã quên tên) nhý sau: Anh ðang làm việc trên tàu. Anh ðến gặp tôi vì tôi từng là giáo sý nông nghiệp dạy cha anh tại Huế khoảng Anh nói với tôi rằng lần ðầu tiên anh sang Pháp, mục ðích là ðể khiếu nại cho cha anh về việc ông vừa mới bị bãi chức. Anh muốn ðến ở nhà thuyền trýởng Dohuu-Chan (?) ðang công tác tại Marseille, với tý cách là ngýời giúp việc nhà cho ông, ðể nhờ ông giúp ðỡ trong việc khiếu nại ðó 23. Ngày , khi qua Mỹ, thý gửi Khâm sứ Huế báo rằng trong ba cái mandats gửi cha, anh chỉ nhận ðýợc một thý trả lời, ấy là nhờ do lần ấy mandat ðã ðýợc chính Khâm sứ chuyển trực tiếp. Lần này anh muốn gửi tiền hàng tháng cho cha, cũng nhờ Khâm sứ giúp ðỡ và nhân ðó xin Khâm sứ tìm việc làm cho cha nữa. Trong thý, có những ðoạn lời lẽ nhý sau: Ôi! Hoàn cảnh của tôi gay go biết bao! Sống quá xa cha mẹ, rất hiếm nhận ðýợc tin tức của họ, muốn giúp ðỡ họ mà không biết làm sao! Thôi thúc bởi tình yêu của ðứa con, tôi dám xin Ngài vui lòng thuận cho cha tôi một công việc nhý là thừa biện ở các Bộ hay Huấn ðạo giáo thý (?) ðể, dýới tấm lòng nhân hậu cao cả của Ngài, ông ấy có ðýợc kế sinh nhai 24. Có một chi tiết ðáng lýu ý: dýới thý, ký là Paul Tatthanh, Poste restante 1, rue Amiral Courbet, 1 Le Havre. Tên Paul này ðã ðýợc Nguyễn Tất Thành sử dụng lại có biến dạng ði một chút gọi là Paul Thành trong một bức thý từ Anh viết cho Toàn quyền Ðông Dýõng, ðề ngày , qua lãnh sự Anh tại Sài gòn, nhờ chuyển cho cha, nhýng không ðến tay vì không tìm ðýợc ðịa chỉ 25. Qua thý gửi Tổng thống Pháp xin vào học Ecole Coloniale, các thý gửi Khâm sứ Huế hoặc Toàn quyền Ðông Dýõng nhờ liên lạc chuyển tiền và tìm việc cho cha, tên ký có lúc là Paul Tatthanh (từ Mỹ, 1912), Paul Thành (từ Anh, 1915), chúng ta thấy nõi sự ra ði của ngýời con thứ ba của ông phó bảng Nguyễn Sinh Huy một cung cách ứng xử chýa có gì gọi ðýợc cách mạng cả. Lý týởng ði học ðể về giúp ðồng bào theo chủ trýõng của Phan Chu Trinh chýa có ðiều kiện ðể bật lên thành mục ðích chủ yếu, chế ðộ thực dân chýa thành ðối týợng tố cáo, ðả kích không khoan nhýợng, tình nhà còn ðè lên tâm tý nặng nề, cuộc mýu sinh của một thanh niên xa xứ cũng không kém phần bức xúc Nói chung anh là một kẻ mới vào ðời, tuy ðýợc những ngýời thân hýớng dẫn ðể ði xa, nhýng trong những ngày khởi ðầu của cuộc hành trình này, Nguyễn Tất Thành vẫn chýa xác ðịnh ðýợc một vị trí nào thật rõ rệt về cuộc sống týõng lai cho mình. 17

18 Hiện thực và huyễn hoặc Sự so sánh trên ðây cho chúng ta thấy rất nhiều khác biệt giữa hình ảnh của một Nguyễn Tất Thành dýối ngọn bút của Trần Dân Tiên nãm 1948 với một Nguyễn Tất Thành trong hầu hết những tài liệu mới phát hiện về sau. a) Nguyễn Tất Thành, trong cuốn sách của Trần Dân Tiên, ðã ðýợc quan niệm nhý là tiền thân của những nhân vật Nguyễn Ái Quốc và Hồ Chí Minh, không phải chỉ theo trật tự về thời gian mà còn là về lô gích: cái trýớc tất yếu dẫn ðến cái sau, muốn hiểu cái sau phải biết cái trýớc và ngýợc lại. Cuộc ðời Hồ Chí Minh phải ðýợc quan niệm nhý một tổng thể cách mạng nhất quán và có ý thức từ ðầu ðến cuối. Trýớc khi trở thành Hồ Chí Minh ngýời yêu nýớc-cộng sản, theo nghĩa mà những ngýời cộng sản quan niệm chủ nghĩa yêu nýớc chân chính cũng là chủ nghĩa cộng sản, thì Nguyễn Tất Thành tiền thân của Hồ Chí Minh phải là ngýời chuẩn bị: chýa tìm ðýợc ðýờng ðến với chủ nghĩa cộng sản thì tâm týởng của anh phải là mảnh ðất thuận lợi ðể nẩy mầm chủ nghĩa cộng sản về sau anh phải là ngýời dọn ðất, ngýời phủ ðịnh, ngýời không tán thành những phýõng cách yêu nýớc của cha chú mình, nghĩa là phải làm ðýợc ngýời ðại biểu tiềm thể cho cuộc cách mạng týõng lai mà Hồ Chí Minh sẽ là ðại biểu hiện thực. Khác hẳn với một Nguyễn Tất Thành thực tế một Nguyễn Tất Thành nhý là Nguyễn Tất Thành con của ông Nguyễn Sinh Huy mà các tài liệu sau này ðã phác hoạ: tuy ðã ðýợc ðịnh hýớng ðể ra ði, nhýng cái hýớng ấy không tất yếu phải là cuộc cách mạng sau này anh sẽ chọn lựa, bởi vì ðể ðến với cuộc cách mạng ấy, anh phải có ðýợc hàng loạt những cõ duyên khác xa với những ngày anh bỏ nýớc ra ði. Ở anh Nguyễn Tất Thành thanh thiếu niên ấy chýa có gì tất ðịnh báo hiệu anh sẽ là Nguyễn Ái Quốc hay Hồ Chí Minh về sau. b) Anh Nguyễn Tất Thành ðýợc Trần Dân Tiên giao cho cái nhiệm vụ tiền thân ấy, anh Nguyễn Tất Thành ðýợc xem là hình ảnh của nhà ái quốc xứ Nghệ An rời quê mẹ ra ði tìm ðýờng giải phóng ðất nýớc, theo cách diễn tả của D. Hémery trong tài liệu ðã kể, chỉ thuộc về ðiều týởng týợng huyễn hoặc của những nãm sau 1945 hoặc sau Sau 1920, nhất là sau Ðại hội Tours, khi Nguyễn Tất Thành ðã výợt khỏi Phan Chu Trinh ðể trở thành ngýời yêu nýớc-cộng sản: cần phải ðẩy thật mạnh việc tố cáo tội ác của thực dân ðể kêu gọi sự chú ý, sự giúp ðỡ của những ngýời hoạt ðộng khuynh tả khắp nõi, ðặc biệt thúc ðẩy Ðảng cộng sản Pháp, và sau 1923, khi ðã sang Nga, vận ðộng Quốc tế Cộng sản, thiết thực ủng hộ phong trào chống thực dân ở Ðông Dýõng. Những bài trả lời phỏng vấn của Nguyễn Tất Thành- Nguyễn Ái Quốc vào thời kỳ này ðã bộc lộ rõ xu hýớng ấy. Ðộng cõ muốn xem vãn minh Pháp ðýợc kích ðộng thêm bởi tinh thần chống ðối về bản chất của những ngýời lính lê dýõng 27 và chỉ nhý vậy mà thôi : ðó là tất cả những gì Nguyễn Ái Quốc có thể nhớ lại về chuyến ra ði của Nguyễn Tất Thành ðể bày tỏ quan ðiểm chính trị mới của mình. Ðối với câu hỏi Khi học xong, anh dự ðịnh làm gì?, mà trả lời là: Dĩ nhiên là tôi sẽ trở về Tổ quốc ðể ðấu tranh cho sự nghiệp của chúng tôi 28 thì cái ðộng cõ chống ðối nêu ra ở trên là không thể nào khác ðýợc. Không còn dấu vết gì của tờ ðõn xin vào Ecole Coloniale, những lá thý gửi Khâm sứ Huế nhờ chuyển tiền, xin việc làm cho cha... Sau 1945, khi Nguyễn Tất Thành ðã trở thành chủ tịch nýớc Việt Nam Dân chủ Cộng hoà với cái tên mới là Hồ Chí Minh (dân chúng chýa biết rõ lắm về lai lịch của cái tên này), 1948 ðang ở chiến khu Việt Bắc kháng chiến chống Pháp : phải tạo cho mình hình ảnh một ðấng bậc trýởng thýợng kiểu châu Á có uy tín výợt trội, vừa truyền thống vừa hiện ðại, yêu nýớc và mập mờ nhận là cộng sản, tuy cuộc ðời ba chìm bẩy nổi, ẩn hiện bí mật cao siêu, nhýng mục ðích suốt ðời không có gì khác hõn là hy sinh cho ðộc lập của tổ quốc và hạnh phúc của nhân dân, một con ngýời trong sạch, giản dị, hoà mình vào quần chúng, ðýợc bạn bè khắp hoàn vũ mến yêu giúp ðỡ còn ðồng bào trong nýớc thì ðặt hình lĩnh tụ của mình lên bàn thờ 29 và tôn xýng là Cha già của dân tộc v.v 18

19 Cuốn tiểu sử viết về Hồ Chí Minh của Trần Dân Tiên ðã biểu lộ rất rõ cái nhu cầu nãm 1948 mà Hồ Chí Minh và cuộc cách mạng của ông ðang muốn tạo ra cho phong trào yêu nýớc cộng sản trýớc tình hình mới một lĩnh tụ tuyệt vời và chỉ có lĩnh tụ ðó mới là tuyệt vời thôi! Tất cả những gì tốt ðẹp trong những thời kỳ hoạt ðộng vinh quang nhất của vị lĩnh tụ này ðều ðýợc mô tả chi tiết, còn ðối với những cái khó nói và không nên nói trong những giai ðoạn quan trọng ðặc biệt thí dụ nhý những nãm sau khi thành lập Ðảng 1930, bị xu hýớng tả khuynh trong Ðảng ở Việt Nam và Quốc tế cộng sản ðả kích, phê phán khá nặng nề ðến nỗi bị lýu giữ ðể học tập một thời gian ở Liên xô cho ðến 1938 mới ðýợc cho phép ði ra hoạt ðộng lại 30 thì lại cố tình giấu ði: phô bày những ðiều ấy ra chẳng những bất lợi cho hình ảnh của lĩnh tụ mà còn phá vỡ sự thống nhất cần thiết của Ðảng do lĩnh tụ tạo ra. c) Trần Dân Tiên có phải là bút danh của Hồ Chí Minh nhý bấy lâu nay ngýời ta vẫn cho là nhý vậy? Gần ðây, bà Phan Thị Minh ðã ðýa ra một thông tin mới rất ðáng chú ý nhý sau: Chiều ngày 2 tháng 3 nãm 1993, tôi ðã ðýợc gặp ông Vũ Kỳ là thý ký riêng của Bác từ Cách mạng Tháng Tám ðến ngày Bác qua ðời và ðã cùng một số ngýời quanh Bác là ðồng tác giả cuốn Những mẩu chuyện về ðời hoạt ðộng của Hồ Chủ Tịch với bút danh Trần Dân Tiên 31 Chýa thấy ông Vũ Kỳ nói rõ hõn về chuyện này nên chúng ta chýa biết ông cùng những ngýời quanh Bác ðã làm việc nhý thế nào ðể thực hiện cuốn Những mẩu chuyện lừng danh ấy. Ông và những cộng sự có phải ði ðây ði ðó khắp nõi gặp gần 10 nhân vật ðã ðýợc nhắc ðến trong cuốn sách ðể phỏng vấn về mối quan hệ của họ với ông Hồ? Dòng cuối cho ta biết sách viết xong vào mùa thu nãm 1948, lúc bấy giờ ông Vũ Kỳ ðã phải ði theo Hồ Chí Minh lên chiến khu Việt Bắc (Tuyên Quang, Thái Nguyên), nếu theo cách ðó thì làm sao thực hiện ðýợc trong ðiều kiện kháng chiến ðýờng xá cách trở? Cách trình bày ðýợc mô tả trong sách những nhân vật thay nhau kể chuyện do ðó có lẽ chỉ là một thủ thuật và ðó là thủ thuật của những ngýời viết tiểu thuyết nhiều hõn là tiểu sử. Cứ tạm tin rằng cái tiểu sử dýới hình thức truyện ấy ðýợc chính Vũ Kỳ và những ngýời cộng sự viết ra và ký là Trần Dân Tiên. Nhýng nhý vậy thì lại gặp ðiều khó khãn phải giải thích tại sao cuốn sách tầm thýờng của một tác giả vô danh là Trần Dân Tiên ấy lại có thể trở thành một thứ tài liệu tham khảo quan trọng bậc nhất về Hồ Chí Minh nhý ðã xảy ra, ðặc biệt trong giới nghiên cứu, giảng dạy? Sự quan trọng ấy không thể nào có ðýợc nếu những gì ðã viết về ông Hồ trong cuốn sách ấy (giả sử là của Vũ Kỳ) không ðýợc chính ông xét duyệt (Vũ Kỳ là thý ký riêng của ông), và một cách nào ðó cũng ðã làm cho ngýời ta hiểu rằng chính ông ðã muốn phổ biến cuốn tiểu sử có nội dung nhý vậy. Cuốn sách, do ðó, dù cho có do Vũ Kỳ lấy tài liệu từ Hồ Chí Minh ðể viết hoặc do chính Hồ Chí Minh trực tiếp viết 32 (hay ðọc cho Vũ Kỳ viết), thiết týởng ý nghĩa cũng ðều nhý nhau: sự xuất hiện của nó là cái cần thiết cho nhu cầu cách mạng của bản thân Hồ Chí Minh sau Vào thời ðiểm này, Nguyễn Tất Thành ðã không còn là cá nhân một thanh niên 21 tuổi ngỡ ngàng trong cuộc bỏ nýớc ra ði nãm 1911 nữa: anh ðã về nýớc với tên Hồ Chí Minh và tự cho mình là biểu týợng của sự chọn lựa cuối cùng sau mọi chọn lựa của ðất nýớc một Nguyễn Tất Thành trở thành cộng sản, ðã hoàn thành Cách mạng Tháng Tám và ðang lãnh ðạo kháng chiến bảo vệ cuộc cách mạng ấy ðể sau này ðýa ðất nýớc tiến lên chủ nghĩa cộng sản. Quá khứ của Hồ Chí Minh hồi 21 tuổi có ðýợc tạo dựng lại cho phù hợp với vị trí của Hồ Chí Minh khi 58 tuổi là ðiều không có gì khó hiểu: thực chất các sự việc không phải nhý vậy, có thể nói khác ði vào lúc khác, nhýng khi cần thì vẫn có thể thêu dệt, tô vẽ lên ðể tuyên truyền lợi ích của cách mạng buộc phải nhý thế. Nếu Hồ Chí Minh không làm ðiều ðó thì cũng sẽ có những kẻ thay ông. Vì rất nhiều lý do khác nhau, những ngýời sùng bái ông sau 1945 kể ra là vô số. 19

20 Chú thích: 1 Trần Dân Tiên: Những mẩu chuyện về ðời hoạt ðộng của Hồ Chủ Tịch, Nxb Vãn Học, (in lần thứ tám), Hà Nội, 1975, tr Chúng tôi không có tham vọng viết một quyển tiểu sử của Hồ Chủ Tịch, chúng tôi chỉ mong quyển truyện này giúp ðồng bào biết vài mẩu chuyện của vị lãnh tụ ðã xây dựng nên nýớc Việt Nam dân chủ cộng hoà (Trần Dân Tiên: Sðd, tr. 138). 3 Sách ðã dẫn, tr Nhý trên, tr Viện Hồ Chí Minh: Hồ Chí Minh, Biên niên tiểu sử 1, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1993, Chú thích 2, tr Xem Phan Bội Châu niên biểu, trong Phan Bội Châu toàn tập, tập 6, Thuận Hoá, Huế, Xem Vĩnh Sính: Việt Nam và Nhật bản, giao lýu vãn hoá, Nxb Vãn Nghệ, Tp Hồ Chí Minh, 2001, tr Nguyễn Ái Quốc trả lời phỏng vấn báo Ogoniok (Liên xô) ngày , trong Hồ Chí Minh toàn tập, Tập I, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2000, tr Rõ ràng : trýớc khi býớc chân xuống tàu rời Tổ quốc, Nguyễn Tất Thànhh ðã chuẩn bị cho mình những tiền ðề tý týởng bao gồm việc phê phán những con ðýờng cứu nýớc của các bậc cha chú, lựa chọn những hýớng ði và ðiểm tới của mình (Phạm Xanh: Nguyễn Ái Quốc với việc truyền bá chủ nghĩa Mác-Lênin vào Việt Nam ( ), Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001, tr. 15). 10 Phan Thị Minh: Tìm hiểu thêm về quan hệ của Bác Hồ với cụ Phan Chu Trinh trong những nãm Bác chýa sang Pháp, phụ lục trong Thu Trang: Nguyễn Ái Quốc tại Paris, Sðd, tr Nhý trên, tr Nhý trên, tr Ông Vũ Kỳ ðã thuật cho nhà vãn Sõn Tùng viết lại (Tạp chí Cầu Ðýờng, Xuân Kỹ Mão) rằng Hồ Chí Minh ðã nói về ông Bùi Kỷ, nhân nghe tin ông này qua ðời, nội dung nhý sau: Thân sinh ông Bùi Kỷ là cụ Bùi Thức ðã là bạn của cụ Sinh Huy từ khoa thi Hội 1898, làm quen nhau trrong trýờng thi, lui tới với nhau trong khi ðợi kết quả: cụ Bùi Thức ðỗ Tiến sĩ, cụ Sinh Huy bị hỏng. Nãm 1901, sau khi thi ðỗ Phó Bảng, cụ Sinh Huy có ðýa Tất Thành ra Bắc tìm thãm cụ Bùi Thức tại xã Châu Cầu huyện Kim Bảng tỉnh Hà Nam. Hai cậu thiếu niên Tất Thành và Bùi Kỷ ðã quen nhau từ thuở ấy. Anh thanh niên Bùi Kỷ mới hõn 20 tuổi ðã ðỗ Phó bảng. Anh nỗ lực học tiếng Pháp và ðýợc học bổng sang học trýờng Thuộc ðịa từ tháng Họ ðã vui mừng tái ngộ tại nhà bác Phan trong các dịp Tất Thành ðến thãm bác Phan tại Paris (Xem Phan Thị Minh: Phan Chu Trinh qua những tài liệu mới, Quyển 3, Nxb Ðà Nẵng, 2001, tr. 190). Bà Phan Thị Minh ðã cho biết thêm về lý lịch của ông Bùi Kỷ nhý sau: Chúng tôi ðã kiểm tra trong hồ sõ trýờng Thuộc ðịa thì ðúng là trong danh sách học sinh ðến Pháp tháng có ông Bùi Kỷ. Ông ðã ðỗ Phó bảng rồi học trýờng Thông ngôn sau ðó sang học trýờng Thuộc ðịa và ðã sớm gần gũi ông Trinh và con: ông ðã cùng ông Trýờng và ông Chuyên kèm cặp giúp Dật (con ông Trinh) học tiếng Pháp. Dật tôn trọng ông và gọi ông là thầy Bảng Kỷ. Ông ðã làm thý ký Hội Ðồng bào Thân ái và có thuyết trình trong buổi họp về ðề tài khoa học. (Nhý trên, Chú thích 1, tr. 183). 14 Xem Daniel Hémery: Jeunesse dun colonisé, genèse dun exil. Ho Chi Minh jusquen 1911, Approche-Asie, No. 11, 1992, Tài liệu số 6, tr Tất cả những tài liệu mà D. Hémery công bố và sử dụng trong bài viết nói trên ðều có xuất xứ từ Trung Tâm Lýu trữ Hải ngoại Pháp (Centres des Archives doutre- mer - CAOM) tại thành phố Aix- en- Provence. 15 Xem Thu Trang: Nguyễn Ái Quốc tại Paris, Sðd, tr

21 16 D. Hémery, Sðd, Các tài liệu phụ lục, tr Theo lời khai với Sở mật thám Trung kỳ của Nguyễn Thị Thanh, con gái lớn của ông Nguyễn Sinh Huy, thì nãm 1906, bà có dẫn một phụ nữ giúp việc ra Huế ðịnh ở với cha. Nhýng do không chịu nổi tật say rýợu và thô bạo của ông (bà cho biết ðã bị cha ðánh nhiều lần) nãm sau bà ðã phải trở về Kim Liên. ( Xem D. Hémery: Sðd, tài liệu 18, tr. 149). 18 Bùi Quang Chiêu ðã khai với Mật Thám Sài gòn về Nguyễn Sinh Huy khi ðýợc hỏi về Nguyễn Ái Quốc nhý sau: Từ Pháp về nýớc nãm 1913, tôi ðã gặp trên ðýờng phố Sài Gòn một ngýời trông quen, trên vai có một ðòn xeo, mút ðầu có treo một cái bọc. Ðó chính là ngýời cha của ngýời thanh niên mà ta ðang ðề cập (Nguyễn Ái Quốc), ông ðang ði qua Sài gòn. Ông nói với tôi về những cực khổ của mình. Ðỗ cử nhân (phó bảng mới ðúng LP) lúc khoảng 30 tuổi, nãm 1901 hoặc 1902, học trýờng nông nghiệp ở ðấy tôi ðã từng là giáo sý. Sau ðó ðýợc bổ nhậm quan huyện rồi bị bãi chức ( ). Ông ấy kể chuyện ðó với tôi ðầy vẻ oán hận. Tôi nhớ ông ðã nói thêm: một ngày nào ðó tôi sẽ làm quan trở lại. Tôi không gặp lại ông từ lúc ðó. (Xem D. Hémery: Sðd, tài liệu 19, tr. 151). 19 Tháng , Nguyễn Tất Thành theo cha vào huyện Bình Khê (Bình Ðịnh), ðýợc cha gửi ðến Quy Nhõn học tiếng Pháp với thầy giáo Phạm Ngọc Thọ dạy tại trýờng tiểu học Pháp-bản xứ Quy Nhõn, theo chýõng trình cours supérieur. Tháng , cha bị cách chức và triệu hồi về Huế, tháng 9 nãm ấy, Nguyễn Tất Thành vào Sài gòn, hết tiền nên phải ghé qua Phan Thiết, vào trýờng Dục Thanh, dạy học một thời gian ngắn. (Hồ Chí Minh biên niên tiểu sử, Sðd, tr ). 20 D. Hémery: Sðd, Tài liệu 8, tr Trong Những mẩu ðời hoạt ðộng của Hồ Chủ Tịch, Trần Dân Tiên ðã mýợn lời một nhân vật và viết: Chúng tôi theo tàu lên Havre ðể sửa chữa. Chúng tôi ðýợc ðýa sang làm việc ở một chiếc tàu khác, trở về Ðông Dýõng. Anh Ba không muốn trở về (Trần Dân Tiên: Sðd, tr. 16). 22 D. Hémery: Sðd, Tài liệu 7, tr Nhý trên, Tài liệu 19, tr Nhýng trong Những mẩu chuyện về ðời hoạt ðộng của Hồ Chủ Tịch, Trần Dân Tiên lại viết về cuộc gặp gỡ của Nguyễn Tất Thành với Bùi Quang Chiêu trên tàu Latouche-Tréville nhý sau: Hồi ấy, Bùi Quang Chiêu, kỹ sý canh nông vào làng Tây, ði tàu hạng nhất cùng với gia ðình. Ông ta ðýa con sang Pháp học. Trông thấy Ba, ông ta gọi anh lại và thân mật bảo: Tại sao con lại làm cái nghề khó nhọc này? Bỏ nghề này ði. Con nên chọn một nghề khác, danh giá hõn Anh Ba lễ phép cảm õn ông Chiêu, nhýng không nói ðồng ý hay không (Sðd, tr ). 24 D. Hémery: Sðd, Tài liệu 9, tr Hồ Chí Minh biên niên tiểu sử, Sðd, tr D. Hémery: Sðd, tr Trýớc dây tôi có ðọc một số tờ báo phát hành sang nýớc tôi, một vài tờ có tính chống ðối ở Annam, có những ngýời lính lê dýõng do Poincaré gửi sang ðể cải huấn. Những ngýời lính lê dýõng này ðọc ðủ thứ. Họ là những kẻ chống ðối về bản chất. Họ cho tôi ðọc các báo Pháp. Vì thế tôi nảy ra ý muốn sang xem mẫu quốc ra sao và tôi ðã tới Paris. Khi trýờng Ðại học Phýõng Ðông ở Matxcõva mở, tôi bèn xin học. ( Nguyễn Ái Quốc: Trả lời phỏng vấn của phóng viên báo L'Unità (Ý), , trong Hồ Chí Minh toàn tập, Tập 1, Sðd,, tr Nhý trên, tr Ông có biết anh Ba hiện nay thế nào không? - Không, tôi rất tiếc là tôi không biết. - Ông có muốn tôi nói cho ông biết không? - Còn gì bằng nữa! - Ông quay lại xem, anh Ba ấy ðây kìa! Tôi vừa nói vừa chỉ chân dung Hồ Chủ Tịch treo trên bàn thờ giữa những bình hoa, bình hýõng, ðèn nến. ( Trần Dân Tiên: Sðd, tr. 19). 21

22 30 Xem Sophie Quinn-Judge: Nguyen Ai Quoc, The Comintern and the Vietnamese Communist Mouvement ( ) (Luận án). Có lẽ luận án này ðã ðýợc tác giả xuất bản với nhan ðề HO CHI MINH The missing years, The University of California Press, California, Phan Thị Minh: Tìm hiểu thêm về quan hệ của Bác Hồ với cụ Phan Châu Trinh trong những nãm Bác chýa sang Pháp, trong Thu Trang: Nguyễn Ái Quốc tại Paris, Sðd, tr [Trong cuốn Càng nhớ Bác Hồ của mình (Nxb Thanh Niên, Hà Nội, 1999, tr. 10), Vũ Kỳ ðã cho biết là ông về làm thý ký riêng cho cụ Nguyễn Ái Quốc bắt ðầu từ ngày 27 tháng 8 nãm 1945, sau Cách mạng Tháng Tám chừng một tuần]. Thông tin trên ðây của bà Phan Thị Minh hoàn toàn ngýợc lại với những khẳng ðịnh trýớc ðó của nhiều tác giả nhý Nguyễn Khắc Viện, Nguyễn Khánh Toàn, Hà Minh Ðức về sự ðồng nhất giữa Trần Dân Tiên và Hồ Chí Minh (Xem sự khẳng ðịnh của Hà Minh Ðức: Những tác phẩm vãn của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1985). 32 Theo William J. Duiker, cuốn Những mẩu chuyện về ðời hoạt ðộng của Hồ Chủ Tịch gần ðây ðã ðýợc giới quan chức Hà nội xác nhận là của Hồ Chí Minh và ấn bản ðầy ðủ nhất của cuốn tiểu sử này ðã ðýợc xuất bản tại Thýợng Hải nãm 1949 bằng Trung vãn (nhà xuất bản Ba Ywe, mang tựa Hu Zhi Ming Zhuan). Khác với những bản dịch ra ngoại vãn xuất hiện về sau, cuốn này ðã khẳng ðịnh Hồ Chí Minh chính là tên giả của Nguyễn Ái Quốc. [Xem William D. Duiker: Ho Chi Minh, a life, Hyperion, New York, 2000, tr. 582]. 22

23 Chýõng 2 Ðến Với Chủ Nghĩa Cộng Sản o0o ÐIỂM XUẤT PHÁT: CÁI NÔI PHAN CHÂU TRINH Cuộc ðời chính trị của Nguyễn Tất Thành chỉ thực sự bắt ðầu khi từ Anh trở lại Pháp với cái tên mới là Nguyễn Ái Quốc ký dýới bản Những yêu sách của nhân dân Annam, ðại diện cho Nhóm những ngýời Annam yêu nýớc, gửi Hội nghị Versailles vào tháng 6 nãm Về sự kiện này Trần Dân Tiên, tác giả cuốn Những mẩu chuyện về ðời hoạt ðộng của Hồ Chủ Tịch ðã viết nhý sau: Ông Nguyễn tổ chức nhóm ngýời Việt Nam yêu nýớc ở Paris và ở các tỉnh ở Pháp. Với danh nghĩa này, ông ðã ðýa những yêu cầu ra trýớc hội nghị Versailles ( ) Cũng nên nhắc lại ý kiến ðýa yêu cầu do ông Nguyễn ðề ra nhýng lại do luật sý Phan Vãn Trýờng viết, vì lúc bấy giờ, ông Nguyễn chýa viết ðýợc tiếng Pháp. Cũng nên nhắc lại là ông Phan Chu Trinh và ông Phan Vãn Trýờng không tán thành hoạt ðộng của nhóm Việt Nam yêu nýớc, vì các ông ấy cho nhóm thanh niên là trẻ con 1. Chủ ðích của ðoạn vãn trên là khá rõ rệt: cái nhóm thanh niên mà Nguyễn Ái Quốc ðã nhân danh ðể gửi bản Yêu sách tám ðiểm cho Hội nghị Versailles vào tháng 6 nãm 1919 là tổ chức do Nguyễn Ái Quốc sáng lập 2, hoạt ðộng riêng biệt, không ðýợc các ông Phan Chu Trinh và Phan Vãn Trýờng ủng hộ. Tham khảo nhiều tài liệu khác, chúng ta thấy sự việc không hoàn toàn nhý vậy. a) Bà Thu Trang trong cuốn Nguyễn Ái Quốc, những nãm tại Paris ( ) 3, cãn cứ vào lời một nhân vật trong cuốn sách của Trần Dân Tiên 4, cho rằng Nguyễn Tất Thành ðã từ Anh trở lại Pháp vào 1917 và nhý vậy thì có thể Nguyễn Tất Thành ðã góp phần lập ra Hội những ngýời Annam yêu nýớc. Vì theo bà, thì vào khoảng cuối nãm 1916, Phan Chu Trinh và Phan Vãn Trýờng ðã lập ra hội này ðể kế tục Hội Ðồng Bào Thân Ái lập ra 1912 ðã ngýng hoạt ðộng. Tuy vậy, do chýa tìm thêm ðýợc bằng cớ xác nhận Nguyễn Tất Thành ðã ðến Pháp nãm 1917 ðặc biệt không thấy có báo cáo nào của Mật thám Pháp về việc Nguyễn Tất Thành ở Paris vào thời gian ðó nên ngýời ta vẫn chỉ coi ðó là một giả thuyết. Cũng có một giả thuyết khác nữa về nãm ðến Pháp của Nguyễn Tất Thành. Giả thuyết này cũng cãn cứ vào Hồ Chí Minh nhýng không phải là Hồ Chí Minh-Trần Dân Tiên mà là Hồ Chí Minh-Nguyễn Ái Quốc: khi bị Sở Cảnh sát Paris gọi ðến xét hỏi vào nãm 1919 và 1920, Nguyễn Ái Quốc khai ðã ðến Pháp tháng và cũng chính cái thời ðiểm 1919 sang Pháp ðó mà 20 nãm sau (1938), Nguyễn Ái Quốc ðã khai với QTCS, còn những nãm về trýớc ( ) thì ðang làm việc cho một nhà giàu ở Brooklyn (Mỹ) 6. Cũng chẳng có gì ngãn cản ngýời ta tin hay không tin vào giả thuyết này (những lời khai của Hồ Chí Minh với ta hay với ðịch thýờng bất nhất 7 ), nhýng dù thế nào ði nữa thì việc Nguyễn Ái Quốc tự cho mình ðứng ra lập Hội những ngýời Annam yêu nýớc và hoạt ðộng không cần sự hợp tác của Phan Chu Trinh và Phan Vãn Trýờng là ðiều hoàn toàn týởng týợng 8. b) Câu chuyện Nguyễn Ái Quốc bị chỉ trích trẻ con là chuyện có thật. Nhýng lại không thật hoàn toàn: chỉ có Phan Chu Trinh, do là bậc cha chú, mới hay chỉ trích Nguyễn thôi. Và cũng chỉ trích trong một hoàn cảnh khác, không dính dáng gì ðến bản Yêu sách tám ðiểm nãm Một mật thám mang tên Edouard ðã thuật lại một cuộc tranh luận giữa Phan Chu Trinh và 23

24 Nguyễn Ái Quốc tại cãn nhà số 6 Villa des Gobelins (nõi Nguyễn Ái Quốc ðã về ở chung với hai ông họ Phan) về ðề tài ngýời dân bản xứ có thể ðòi hỏi gì ở toàn quyền Maurice Long vừa mới sang Việt Nam thay Albert Sarraut (về làm Bộ trýởng Bộ thuộc ðịa). Nguyễn Ái Quốc nói: Tại sao hai mýõi triệu ðồng bào ta không làm gì ðể buộc Chính phủ phải cho chúng ta quyền làm ngýời? Chúng ta cũng là ngýời và chúng ta phải ðýợc ðối xử nhý vậy. Những ai từ chối coi chúng ta là những ngýời bình ðẳng là kẻ thù của chúng ta. Phan Chu Trinh ðã trách Nguyễn Ái Quốc là quá bộp chộp: Anh muốn ðồng bào tay không của chúng ta làm gì ðể chống lại những ngýời châu Âu với những vũ khí của họ. Tại sao dân chúng phải chết vô ích mà không có kết quả nào 9. Sự týờng thuật trong báo cáo của mật thám Edouard ðề ngày , sau cả nửa nãm ngày Nguyễn Ái Quốc công bố Yêu sách tám ðiểm. Có thể ðây là những dấu hiệu khởi ðầu ðể Nguyễn Ái Quốc výợt khỏi Phan Chu Trinh, nhýng ý nghĩa của sự không tán thành ấy của Phan Chu Trinh chẳng liên quan gì ðến sự ra ðời của Hội những ngýời Annam yêu nýớc cả. c) Việc Trần Dân Tiên kể về sự kiện bấy giờ Nguyễn Ái Quốc chýa viết ðýợc tiếng Pháp nên phải nhờ Phan Vãn Trýờng viết hộ khá nhiều bài báo 10 là ðúng 11. Nhýng khi nhà viết tiểu sử ðó cho rằng trýờng hợp Yêu sách tám ðiểm của Nhóm những ngýời Annam yêu nýớc sáng kiến là do Nguyễn Ái Quốc, còn Phan Vãn Trýờng chỉ viết ra nhýng lại cùng với Phan Chu Trinh không tán thành hoạt ðộng của nhóm thì lại không phải là sự thật. Sự thật là bản Yêu sách ấy là do Phan Vãn Trýờng viết bằng tiếng Pháp, Phan Chu Trinh chuyển ra Hán vãn, và Nguyễn Ái Quốc thì ðýợc giao cho dịch ra vãn vần viết bằng chữ quốc âm 12, Yêu sách này hình thành ðýợc là do sự thoả thuận của nhiều ngýời nhýng xét về nội dung thì biểu hiện hoàn toàn lập trýờng của nhóm Phan Chu Trinh và Phan Vãn Trýờng vào thời ðiểm ấy. Chỉ ðọc một ðoạn của bản Yêu sách do Nguyễn Ái Quốc dịch ra quốc âm trích dẫn sau ðây, chúng ta có thể dễ dàng nhận ra ðiều ðó : Pháp dân nức tiếng xýa nay, Ðồng bào, bác ái, sánh tày không ai! Nỡ nào ngoảnh mặt ngõ tai, Ðể cho mấy ức triệu ngýời bõ võ. Dân Nam một dạ ýớc mõ, Lâu nay từng núp bóng cờ tự do d) Không phải chỉ nội dung mà ngay cái tên Nguyễn Ái Quốc ký dýới Yêu sách ấy, sau này ðýợc Nguyễn Tất Thành giữ luôn làm tên hoạt ðộng, lúc ban ðầu cũng chỉ là một bí danh tập thể, do hai ông Phan tạo ra, chứ không phải do Nguyễn Tất Thành tự ðặt. Theo giáo sý Hoàng Xuân Hãn thì bí danh này có thể là tên týợng trýng của tất cả ngýời Việt (Nguyễn là họ thông thýờng của nhiều ngýời Việt, chứ không phải là họ của Tất Thành). Nguyễn yêu nýớc, ba chữ ấy ứng vào tiếng Pháp: Groupes des Patriotes Annamites thấy ký dýới truyền ðõn: Bản yêu câu cầu tám ðiểm. Có lẽ một mặt vì họ Nguyễn mà mật thám coi ðó là tên của Nguyễn Tất Thành. Rồi sau Nguyễn Tất Thành cũng mang tên ấy một thời gian mà thôi 13. Ðiều có thể ðó ðã ðýợc bà Phan Thị Minh nói rõ hõn trong câu chuyện do mẹ bà kể lại hồi bà còn nhỏ về việc Phan Chu Trinh (từ Pháp về) gặp lại Nguyễn Sinh Huy tại Sài Gòn nhý sau: Sau gần 15 nãm cách biệt, hai ngýời bạn tâm giao mới lại gặp nhau: một ngýời trên giýờng bệnh, gần kề cõi chết, ngýời kia bao nhiêu nãm lang bạt, cảnh giác tránh né mọi sự khủng bố của thực dân ðối với cha ðẻ của một lãnh tụ yêu nýớc lừng danh lúc này ðã về ðến Quảng Châu. Hai vị ðã tâm sự nhiều ngày về ngýời con trai yêu quý. Cụ Sinh Huy vui mừng khôn xiết với lời ngợi khen và niềm tin týởng của cụ Châu Trinh dành cho con mình. Cụ Phan kể: Trýớc ðó chúng tôi ðã có vài bài ký danh Nguyễn Ái Quốc, nhýng ít ai chú ý. Chỉ sau khi có tờ truyền ðõn của dân Nam gởi ðến Hoà ðàm Versailles và công bố rộng ra thì mới ðýợc chú ý. Bộ Thuộc ðịa và Cảnh sát Pháp ðã ðýa giấy ðến cho tôi, ðòi Nguyễn Ái Quốc ra trình diện. Chúng ngỡ tôi sẽ ra. Tôi ðã 24

25 bảo Tất Thành ra làm chúng rất ngạc nhiên. Ðó là lần ðầu tiên chúng xáp mặt Tất Thành với tên hoạt ðộng là Nguyễn Ái Quốc 14. Nếu chuyện trên ðây của bà Phan Thị Minh là sự thật thì cái ðiểm xuất phát của Nguyễn Tất Thành về mặt chính trị khi bắt ðầu hoạt ðộng ở Pháp lại càng ðýợc khẳng ðịnh rõ rệt hõn: Nguyễn Tất Thành trở thành ðýợc Nguyễn Ái Quốc nổi danh với bản Yêu sách tám ðiểm là hoàn toàn do sự sắp xếp của Phan Chu Trinh và Phan Vãn Trýờng 15. MÔI TRÝỜNG YÊU NÝỚC VÀ KHUYNH TẢ a) Cái ðiểm xuất phát ấy, tuy sau này bị những ngýời sùng bái Hồ Chí Minh có ý xem thýờng khi nhìn lại, nhýng thật sự ðã ðóng vai trò rất quan trọng trong việc hun ðúc nên rất nhiều nhà yêu nýớc thuộc thế hệ mới, trong ðó có bản thân Hồ Chí Minh. Ðối với Việt Nam, từ 1911 trở ði, cùng với Quảng Châu, nõi hoạt ðộng của Phan Bội Châu từ Nhật chạy giạt sang, Paris ðã trở thành một trung tâm cách mạng ở hải ngoại (duy nhất ở châu Âu) từ khi có sự hiện diện của Phan Chu Trinh. Nhờ uy tín ðã tạo ra trong nýớc, khi mới sang Pháp, Phan Chu Trinh ðã tìm ngay ðýợc sự hợp tác của Phan Vãn Trýờng 16 nhờ ðó, ngoài việc tiếp tục cuộc ðấu tranh từ trýớc, ông ðã cùng với Phan Vãn Trýờng lập ra ðýợc Hội Ðồng bào Thân ái 17, quy tụ những ngýời Việt nam lúc bấy giờ còn rất ít tại Pháp. Ðây chính là cái cõ sở ban ðầu ðể những tổ chức khác nối tiếp, ngay sau ðó là Hội những ngýời An nam yêu nýớc (1917). Có một ðiều ðặc biệt khác khá quan trọng cần chú ý: cũng nhý ở Quảng Châu, những hoạt ðộng của những ngýời Việt Nam yêu nýớc ở Paris bấy giờ ðã diễn ra một cách công khai, có gì khác thì chỉ là nếu ở Trung quốc, Phan Bội Châu dýạ ðýợc vào cuộc cách mạng cộng hoà vừa ra ðời của Tôn Dân Tiên thì ở Pháp những hoạt ðộng của Phan Chu Trinh và Phan Vãn Trýờng lại diễn ra ngay cái ðầu não của một ðế quốc theo ðuổi một chính sách thực dân khắc nghiệt. Trong tình thế ấy, những ngýời không có những ðiều kiện nhý Phan Chu Trinh và Phan Vãn Trýờng chắc chắn sẽ không thể nào hoạt ðộng ðýợc theo cái cách mà các ông ðã hoạt ðộng. Ðặc biệt nhất là với Phan Chu Trinh: vừa ðýợc chính quyền mẫu quốc tranh thủ, mua chuộc 18 ðồng thời lại ðýợc khá ðông những nhà hoạt ðộng vãn hoá, chính trị (Babut, Marius Moutet, Jules Roux ) trong Hội nhân quyền và Ðảng xã hội, dựa vào những nguyên tắc của nền dân chủ và dân quyền của Cách mạng Pháp, ủng hộ, giúp ðỡ. b) Dù 1917 hay 1919 thì khi trở lại Paris, Nguyễn Tất Thành ðã gặp tất cả những thuận lợi mà hai ông Phan ðã tạo ra sẵn cho anh. Không bị những lo liệu vì sinh kế trói buộc (trong một thời gian anh ðã sống nhờ vào sự giúp ðỡ của Phan Chu Trinh và một ngýời trong nhóm là Khánh Ký 19 ), anh còn ðýợc Phan Chu Trinh ðẩy ra ngay phía trýớc, trực tiếp ðảm nhận công việc của một ngýời lãnh ðạo mới. Có thể nói không có sự yểm trợ của nhóm các ông Phan Chu Trinh và Phan Vãn Trýờng thì không thể có sự xuất hiện của Nguyễn Tất Thành với danh nghĩa Nguyễn Ái Quốc. Cái môi trýờng chính trị khách quan ở mẫu quốc lúc bấy giờ cũng ðã hỗ trợ Nguyễn Ái Quốc không ít. Không những anh có thể ðọc ðýợc các thứ sách báo mà trong nýớc anh từng cho biết là bị cấm ðọc (anh hay nói ðến Rousseau, Montesquieu) mà còn có thể dựa vào những ðiều sở ðắc ðýợc trong những thứ sách báo ấy ðể chống lại chủ nghĩa thực dân, không chỉ bằng viết lách, tuyên truyền mà còn có bằng những phýõng tiện khác nhý biểu tình, kiến nghị, tổ chức, lập hội ðýợc luật pháp của chế ðộ cho phép nữa. Cái môi trýờng hoạt ðộng ấy, tuy bị nhiều ngýời coi là cải lýõng, nhýng ở Pháp vào lúc bấy giờ ðã mang tính chất khuynh tả rất rõ rệt. Ở ðây ngay cả những chỉ trích, ðòi hỏi ôn hoà với chính sách thống trị của chủ nghĩa thực dân cũng chỉ tìm ðýợc sự ủng hộ nõi những ngýời hoạt ðộng nhý Hội Nhân quyền và Ðảng xã hội nhý chúng ta ðã biết. Vấn ðề vận ðộng cho chủ quyền dân tộc ở ðây tất yếu ðã gắn liền với lập trýờng khuynh tả về xã hội, cái ðà xuất phát ấy là buớc khởi ðầu rất quan trọng ðối với Nguyễn Tất Thành. Ngýời ta không lấy làm lạ khi thấy Nguyễn Tất Thành sau khi trở thành Nguyễn Ái Quốc một thời gian ngắn, ðã là ðảng viên của Ðảng xã 25

26 hội Pháp. Khi hỏi vì sao gia nhập ðảng này, anh ðã trả lời một câu mà về sau anh sẽ còn lặp lại trong nhiều trýờng hợp khác: Chỉ vì ðây là tổ chức duy nhất ở Pháp bênh vực nýớc tôi, là tổ chức duy nhất theo ðuổi lý týởng cao quý của Ðại cách mạng Pháp: tự do, bình ðẳng, bác ái 20. Tất cả những cái khác dýờng nhý anh không quan tâm lắm nhý về sau này anh cho biết: Tôi tham gia Ðảng Xã hội Pháp chẳng là vì các ông bà ấy hồi ðó tôi gọi các ðồng chí của tôi nhý thế ðã tỏ ðồng tình với tôi, với cuộc ðấu tranh của các dân tộc bị áp bức. Còn nhý Ðảng là gì, công ðoàn là gì, chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản là gì, thì tôi chýa hiểu 21. Có lẽ vì vậy mà hoạt ðộng của anh vẫn chýa có gì thật sự mới mẻ: ngýời ta thấy anh vẫn thýờng ði chung với Phan Chu Trinh trong những cuộc họp do Ðảng xã hội tổ chức, Yêu sách tám ðiểm vẫn ðýợc anh sử dụng trong vận ðộng tuyên truyền. Nhýng cũng nhờ việc tham gia Ðảng xã hội mà những quan hệ chính trị của anh bắt ðầu trở nên rộng rãi hõn và tích cực hõn. Những ngýời anh tiếp xúc ðã výợt ra ngoài các vị trong Hội Nhân quyền từng ủng hộ Phan Chu Trinh. Với danh tiếng một lĩnh tụ, không những anh ðã quen những nhân vật nổi tiếng trong Ðảng Xã hội nhý Marcel Cachin, Paul Vaillant Couturier, Léon Blum, Raymond Lefèvre, Jean Longuet, Gaston Monmousseau mà còn cả những chính khách từ những nýớc Á, Phi tìm ðến nýớc Pháp nhân Hội nghị Versailles sau Chiến tranh Thế giới lần Thứ nhất ðể vận ðộng ðộc lập cho ðất nýớc của họ. CON ÐÝỜNG DẪN TÔI ÐẾN CHỦ NGHĨA LÊNIN a) Những hoạt ðộng của Nguyễn Ái Quốc trở nên sôi nổi ðặc biệt có lẽ từ khi anh bắt ðầu tham gia các hoạt ðộng của Uỷ ban Quốc tế III của Ðảng Xã hội thành lập vào những tháng cuối nãm Với sự bồng bột của tuổi trẻ 22, có lẽ nhận thấy cuộc vận ðộng kiểu Phan Chu Trinh từ trýớc ðến nay quá chậm chạp, ôn hoà, anh ðã bắt ðầu nghiêng sang những giải pháp ðấu tranh triệt ðể hõn, cách mạng hõn. Anh tham gia tích cực hoạt ðộng của Uỷ ban Quốc tế III, ði quyên tiền cứu trợ nạn ðói ở Nga, rải truyền ðõn chống lại sự can thiệp vũ trang của chính phủ Pháp vào nýớc Nga. Ngoài việc thu thập tý liệu viết Những ngýời bị áp bức chống chủ nghĩa thực dân, anh cũng ðã bắt ðầu quan tâm ðến chủ nghĩa cộng sản và ðã ðang ðàn nói chuyện về ðề tài này nhiều lần 23. Chúng ta không biết trong những buổi diễn thuyết ðó anh nói gì, nhýng cho ðến tháng , khi lần ðầu tiên anh tiếp xúc với tác phẩm của Lênin có tên là Sõ thảo lần thứ nhất những luận cýõng về các vấn ðề dân tộc và thuộc ðịa, ðãng trên L'humanité của Ðảng xã hội (ngày ) thì nhý anh thuật lại sau này, ngay cả chữ nghĩa trong vãn bản nói trên anh cũng chỉ hiểu loáng thoáng thôi. Nhýng dù vậy nó ðã có tác dụng quyết ðịnh toàn bộ sự chọn lựa chính trị của anh từ ðó cho ðến hết cuộc ðời: trong Ðại hội Tours cuối nãm 1920 anh ðã theo một bộ phận của Ðảng Xã hội Pháp bỏ phiếu tán thành tham gia Quốc tế III ðể trở thành cộng sản. Và lý do của quyết ðịnh lần này cũng không khác lần anh vào Ðảng Xã hội trýớc ðây: chỉ vì Ðệ Tam Quốc tế rất chú ý ðến vấn ðề giải phóng thuộc ðịa 24. Và chỉ vì lý do ấy thôi, ngay từ hôm ấy, nhý anh cho biết về sau, anh ðã trở thành ngýời học trò tuyệt ðối trung thành của Lênin: Luận cýõng của Lênin làm cho tôi rất cảm ðộng, phấn khởi, sáng tỏ, tin týởng biết bao! Tôi vui mừng ðến phát khóc lên. Ngồi một mình trong buồng mà tôi nói to lên nhý ðang nói trýớc quần chúng ðông ðảo: Hỡi ðồng bào bị ðoạ ðầy ðau khổ! Ðây là cái cần thiết cho chúng ta, ðây là con ðýờng giải phóng chúng ta 25. b) Chúng ta cũng không biết sau ðó Nguyễn Ái Quốc ðã nghiên cứu thêm các vấn ðề liên hệ ðến chủ nghĩa Lênin nhý thế nào nhýng ðến tháng , ngýời ta thấy xuất hiện trên La Revue Communiste số một bài tham luận của anh bàn về ðề tài: Chế ðộ cộng sản có áp dụng ðýợc ở châu Á nói chung và ở Ðông dýõng nói riêng không?. Câu trả lời của bài viết hiển nhiên là: ðýợc! Nhýng không phải chỉ nhý vậy: vì hoàn cảnh lịch sử, chủ nghĩa cộng sản còn có thể thâm nhập vào châu Á dễ dàng hõn là châu Âu! Lý do: a) 26

27 Triều ðại nhà Hạ (2205 trýớc CN) ðặt ra chế ðộ lao ðộng bắt buộc, b) Khổng tử (551 trýớc CN) khởi xýớng thuyết ðại ðồng và truyền bá sự bình ðẳng về tài sản, 3) Luật pháp Annam cấm mua bán toàn bộ ðất ðai! Với truyền thống ðó châu Á có thể tiến thẳng lên chủ nghĩa cộng sản không cần phải ði qua chủ nghĩa tý bản. D. Hémery khi ðọc lại bài viết này ðã cho rằng ông Hồ Chí Minh týõng lai dám gợi ý trái với quan ðiểm chính thống của Quốc tế, rằng mảnh ðất tốt cho chủ nghĩa cộng sản phát triển là châu Á 27. Thật sự thì ðây không phải chỉ là quan ðiểm của Nguyễn Ái Quốc. Mahendra Nath Roy, ðến từ An ðộ, ðã từng phát biểu trong Ðại hội II Quốc tế cộng sản (mùa hè 1920) về tầm quan trọng quyết ðịnh của cách mạng vô sản ở những nýớc phýõng Ðông ðối với cách mạng vô sản phýõng Tây 28. Không biết Nguyễn Ái Quốc ðã nghe nói ðến ý kiến trên ðây chýa, nhýng bài viết của anh tỏ ra ðã có những ðiểm ðồng tình với xu hýớng ấy trong cuộc tranh luận về vần ðề chủ nghĩa cộng sản và phong trào giải phóng dân tộc lúc bấy giờ 29. Ðiều mà chúng ta ghi nhận ở ðây là khác hẳn những phân tích thực tế của Roy, Nguyễn Ái Quốc lại dựa vào truyền thống châu Á ðể biện luận. Nhýng về mặt này anh lại tỏ ra quá khiên cýỡng: ðem chế ðộ lao ðộng cýỡng bức, chế ðộ công hữu về ruộng ðất và cả Khổng tử ra thuyết minh cho sự tất yếu về con ðýờng cộng sản mácxít ðối với châu Á! Rõ ràng sự hiểu biết của anh về cách mạng vẫn còn quá cảm tính nhý sau này anh nói 30. Anh không thấy ðýợc cái vực thẳm giữa các thứ công xã tiền tý bản chủ nghĩa và cái thế giới ðại ðồng hậu tý bản chủ nghĩa của Mác là ghê gớm ðến nhý thế nào. Niềm tin của anh về cái mà anh gọi là chủ nghĩa cộng sản dýờng nhý quá dễ dãi: không biết dựa vào ðâu anh hy vọng ðýợc vào cái khả nãng Ðảng xã hội Nhật có thể ngãn cản nýớc Nhật trýợt dài ðến vực thẳm của hiện týợng phýõng Tây hoá không thể cứu vãn cùng với cái viễn cảnh vô cùng tuõi sáng về một nýớc Trung hoa ðýợc tổ chức lại và vô sản hoá theo con ðýờng cách mạng của Tôn Dật Tiên! Có lẽ Nguyễn Ái Quốc không có ý ðịnh hình thành lý luận cho một mô hình cộng sản châu Á. Với sự hiểu biết vào lúc bấy giờ, anh không thể làm ðiều ðó ðýợc và dýờng nhý, xét về tính cách của anh, anh cũng không muốn làm ðiều ðó. Mục ðích của anh thiết thực hõn nhiều: anh chỉ muốn khẳng mạnh mẽ ðịnh lòng tin mới mà anh ðang có ðýợc ðể kêu gọi sự giúp ðỡ của những ðồng chí châu Âu ðối với Ðông Dýõng. Giúp ðỡ những gì? Anh viết: Cái mà chúng tôi thiếu ðể trở thành cộng sản là những ðiều kiện cõ bản nhất ðể hành ðộng: Tự do báo chí Tự do du lịch Tự do dạy và học Tự do hội họp (tất cả những cái này ðều bị những kẻ khai hoá thuộc ðịa ngãn cấm chúng tôi một cách dã man) 31. Nhýng về mặt này chúng ta cũng thật khó mà hình dung ra một cái gì ðó có thể ðõn giản hõn: có tự do mới có thể thành cộng sản, còn không có tự do thì sao! c) Thật sự thì tuy ðã trở thành cộng sản rồi, Nguyễn Ái Quốc vẫn chýa výợt cái chân trời trong bản Yêu sách tám ðiểm! Vì cái Ðảng cộng sản mà anh mới góp phần sáng lập ra chýa phải là chính ðảng nào khác hõn là Ðảng cộng sản Pháp ở châu Âu, hoạt ðộng trong lòng một chế ðộ dân chủ. Anh vẫn cứ phải theo những phýõng thức hoạt ðộng của một ðảng khuynh tả từ khi còn hợp tác với Phan Chu Trinh: vận ðộng và tuyên truyền là chính. Nhýng do quần chúng Việt Nam ở Pháp lúc bây giờ không nhiều 32 lại ngán ngại những gì quá gay gắt nên anh phải ðến với quần chúng Pháp. Ngoài việc xin vào Hội Tam Ðiểm, anh còn thýờng xuyên dự những buổi sinh hoạt của Câu lạc bộ Faubourg ðể thảo luận ðủ thứ các loại ðề tài, ðại loại nhý Những thầy thuốc là một lũ lang bãm hay là những ân nhân của loài ngýời hoặc Phýõng pháp chữa bệnh bằng thôi miên trong những cuộc họp ấy khi có dịp anh thýờng lái câu chuyên sang vấn ðề tội ác của thực dân! Chẳng hạn trong lần thảo luận về thôi miên, anh ðã phản ðối kịch liệt vì anh cho rằng thực dân Pháp ðã thôi miên chúng tôi ðể ðàn áp và bóc lột chúng tôi 33! 27

28 Tuy vậy vào thời kỳ này, anh cũng ðã thực hiện ðýợc một số công việc ðặc biệt khi tham gia Ðảng cộng sản Pháp nhý sau: Thúc ðẩy Ðảng cộng sản Pháp quan tâm và giúp ðỡ thiết thực phong trào ðấu tranh chống thực dân ở Ðông Dýõng. Trong các buổi họp chi bộ, hoặc Hội nghị của Ðảng, hễ có dịp là anh nêu ra vấn ðề ðể nhắc nhở phê bình. Cuối nãm 1922, tham gia Ban Nghiên cứu thuộc ðịa của Ðảng cộng sản Pháp, ðýợc cử làm Trýởng ban Ðông Dýõng. Liên hệ với ðại biểu những xu hýớng chống thực dân ở một số nýớc Á Phi ðể lập mặt trận quốc tế những nýớc bị trị mà biểu hiện cụ thể là thành lập Hội Liên hiệp Thuộc ðịa cuối nãm 1921 với cõ quan ngôn luận là Le Paria. Tổ chức mới này ðã trở thành cõ sở hoạt ðộng mới của Nguyễn Ái Quốc, thay cho Hội những ngýời Annam yêu nýớc cũ. NGOẠ NGOẠI CHIÊU HIỀN, ÐÃI THỜI ÐỘT NỘI? a) Việc Nguyễn Tất Thành dần dần tách rời khỏi cái ðiểm xuất phát ðể mang cho danh xýng Nguyễn Ái Quốc nội dung cộng sản là ðiều rất hiển nhiên. Phan Chu Trinh, ngýời nâng ðỡ anh suốt một thời gian dài, tuy có bộc lộ thái ðộ không tán thành anh nhiều ðiểm, nhýng ông vẫn giữ thái ðộ cởi mở và quan hệ tốt với anh. Ông chỉ phê bình cái phýõng pháp hoạt ðộng mà ông gọi là ngoạ ngoại chiêu hiền, ðãi thời ðột nội 34 mà anh ðang theo ðuổi thôi. Trong bức thý ðề ngày từ Marseille 35, ông ðã viết cho anh những dòng mang tính chất tổng kết về cái nhóm yêu nýớc trong ðó có anh nhý sau: Bấy lâu nay, tôi cùng anh và Phan (Phan Vãn Trýờng) ðàm ðạo nhiều việc, mãi tới bây giờ, anh cũng không ýa cái phýõng pháp khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh của tôi. Còn tôi thời lại không thích cái phýõng pháp ngoạ ngoại chiêu hiền, ðãi thời ðột nội của anh, và cả cái lý thuyết thâu nhân tâm của Phan. Bởi phýõng pháp bất hoà mà anh ðã nói với anh Phan là tôi là hạng hủ nho thủ cựu. Cái ðiều anh gán cho tôi, tôi chẳng giận tí nào cả, bởi vì suy ra thì tôi ðã thấy rằng: tôi ðọc chữ Pháp bập bẹ, nên ðã thua anh xa lắm, ðừng nói gì ðọ với anh Phan. Phan Chu Trinh bày tỏ sự khâm phục của mình với Nguyễn Ái Quốc nhýng ông cho rằng cái phýõng pháp ngoạ ngoại chiêu hiền, ðãi thời ðột nội mà ông diễn tả tóm tắt là quanh quẩn bên này, viết bài ðãng báo chýõng trên ðất ngýời ðể mà hô hào quốc dân ðồng bào bên nhà ðem tinh thần nghị lực ra làm việc nýớc, cái phýõng pháp mà anh ðang theo ðuổi ấy sẽ làm cho tài nãng của anh lần hồi mai một phí công mà thôi. Trong thý, Phan Chu Trinh biết rõ Nguyễn Ái Quốc ðang tôn thờ chủ nghĩa của hai ông Mã, Lý, nhýng không bày tỏ ý kiến gì về việc ðó mà chỉ khuyên anh nên ðem cái chủ nghĩa ấy về bên nhà quảng cáo cho quốc dân ðồng bào, ai nấy ðều biết rồi hô hào quốc dân ðồng bào, ðồng tâm hiệp lực ðánh ðổ cýờng quyền áp chế nhý vậy sẽ hay biết chừng nào, ắt là thành công. b) Những ý kiến của Phan Chu Trinh trong bức thý nói trên ðã giúp chúng ta nhìn lại rõ hõn những hoạt ðộng của Nguyễn Tất Thành-Nguyễn Ái Quốc trong thời gian anh trở lại Pháp. Bà Thu Trang ðã chia khoảng thời gian ấy thành hai giai ðoạn: 1) Thời gian ðầu ðến 1920: từ Anh sang Paris học hỏi, phần nào chịu ảnh hýởng của Phan Chu Trinh, 2) Từ 1920 ðến 1923 (trýớc khi sang Nga): tìm ðýờng ðến với chủ nghĩa cộng sản, mở rộng môi trýờng hoạt ðộng, tách rời khỏi ảnh hýởng của Phan Chu Trinh 36. Cái mốc biến chuyển tuy có rõ rệt nhýng trong thực tế phýõng thức hoạt ðộng của Nguyễn Ái Quốc trong cả hai giai ðoạn nói trên ðều chýa có gì khác nhau lắm. Nhý chúng ta ðã biết, tất cả ðều diễn ra trong cái môi trýờng chính trị của mẫu quốc, ðýợc truyền thống của một ðịnh chế dân chủ cho phép, ðýợc một số ngýời Pháp cấp tiến giúp ðỡ, trong một cộng ðồng Việt kiều ít oi, nên những hoạt ðộng dù ðã chuyển biến từ xã hội (tả) sang cộng sản ( cực tả ) ði nữa, tất cả ðều chýa thoát khỏi giới hạn của những ðiều kiện ðã quy ðịnh chúng: các cuộc vận ðộng ðều chỉ nhằm vào tác dụng ðánh ðộng, tố cáo, kêu gọi sự giúp ðỡ từ bên ngoài từ nhiều nguồn, chứ chýa ðụng chạm trực tiếp gì ðến những vấn ðề nội tại là vấn ðề then chốt của mọi công cuộc giải phóng. 28

29 Việc Nguyễn Ái Quốc trở thành cộng sản và tham gia kể cả sáng lập Ðảng Cộng sản Pháp cũng không ðýa ðến những býớc ði výợt bậc ðýợc. Về mặt này, những hoạt ðộng nói trên của Nguyễn Ái Quốc vẫn chỉ lập lại những toan tính ban ðầu của những bậc cha chú của anh là Phan Bội Châu và Phan Chu Trinh: trýớc tình trạng bế tắc hoàn toàn về viễn cảnh của ðất nýớc, nội lực bên trong chýa có gì, việc ði ra ngoài tìm một quới nhõn ðể dựa dẫm, giúp ðỡ là ðiều không tránh khỏi. Phan Bội Châu muốn dựa vào Nhật, rồi sau là Trung Hoa. Phan Châu Trinh muốn dựa vào nýớc Pháp của cách mạng Bây giờ Nguyễn Ái Quốc muốn dựa vào Ðảng cộng sản Pháp ðã theo Ðệ Tam quốc tế. Sự khác nhau chỉ là những lực lýợng cụ thể, không có gì bảo ðảm về sự hiệu nghiệm tất yếu do các thực thể ấy mang lại. Cả một thời gian dài, sau khi gia nhập, Nguyễn Ái Quốc luôn luôn nhân danh Luận cýõng về vấn ðề dân tộc và thuộc ðịa của Lênin ðể phê bình và kêu gọi Ðảng cộng sản Pháp quan tâm thiết thực ðến các thuộc ðịa. Nhýng những ðề nghị của anh về việc giúp ðỡ này vẫn không có gì khác hõn là tuyên truyền và tố cáo! Trong khi ðó thì Ðảng Pháp vừa mới hình thành, ðýờng lối chýa rõ rệt, phýõng tiện hoạt ðộng bị giới hạn, dù có cố gắng ðến thế nào ði nữa cũng không thể làm cho tình thế các thuộc ðịa khá hõn ngoài việc ðẩy mạnh việc tuyên truyền và tố cáo! Lý do: Ðảng chỉ là một ðảng quần chúng, một ðảng chýa có ngân sách và guồng máy của một ðảng ðã cầm quyền nhý ðảng ở Nga. Hoạt ðộng trong một môi trýờng chính trị nhý vậy, Nguyễn Ái Quốc không biết làm gì khác hõn là ngoạ ngoại chiêu hiền, ðãi thời ðột nội nhý Phan Chu Trinh ðã miêu tả rất chính xác. Sự chọn lựa Ðệ tam quốc tế của Nguyễn Ái Quốc trong những nãm ở Pháp do ðó chỉ là một býớc dò ðýờng tiếp nối sau cuộc ra ði và sau những ngày ðýợc ấp ủ trong cái nôi của Phan Chu Trinh và Phan Vãn Trýờng. Sự chọn lựa chýa thể mang ðến một ðiều gì thật quan trọng cho Việt Nam nhý những ngýời sùng bái Hồ Chí Minh ðã cho là nhý vậy. Chúng ta hãy giả ðịnh ðiều sau ðây: nếu Nguyễn Ái Quốc cứ ở luôn tại Pháp thì liệu anh có trở thành Hồ Chí Minh sau này không? Nếu anh ở luôn ở Pháp thì anh sẽ có gì khác với những ngýời ðồng thời với anh, cũng ðã sang Pháp và trở thành khuynh tả nhý anh, những Phan Vãn Trýờng, Nguyễn An Ninh 37, Nguyễn Thế Truyền 38? Nhýng cũng may lần này câu hỏi giả ðịnh của chúng ta vẫn không ðýợc ðặt ra trong thực tế. Trong thực tế, sau thời gian thể nghiệm một mô thức hoạt ðộng cộng sản kiểu châu Âu, vì một lý do chẳng có gì là tất ðịnh, Nguyễn Ái Quốc ðã rẽ sang một býớc ngoặt quyết liệt: có lẽ nghe lời khuyên ngày của Phan Chu Trinh, anh ði sang Nga dự một hội nghị trong một thời gian ngắn rồi sẽ tìm ðýờng về nýớc hoạt ðộng. Nhýng chính trong chuyến ði này anh ðã tạo ra ðýợc những quan hệ mới với phong trào cộng sản quốc tế, từ ðó lao hẳn vào một hýớng ði có chất lýợng khác hoàn toàn: anh không còn hoạt ðộng trong môi trýờng vãn hoá châu Âu nữa. Anh trở về với cái thế giới phýõng Ðông xýa cũ của anh, có lẽ vì ðó mà anh mới có ðýợc ðiều kiện ðể từ giã thật sự cái nôi Phan Chu Trinh ðã ấp ủ anh từ ngày hýớng về phýõng Tây, anh bỏ nýớc ra ði. 29