Kyyeu hoithao vung_bong 2_Layout 1.qxd

Bản ghi

1 316 CƠ SỞ KHOA HỌC CHO PHÁT TRIỂN VÙNG TRONG BỐI CẢNH HỘI NHẬP QUỐC TẾ CỦA VIỆT NAM BƯỚC ĐẦU NGHIÊN CỨU SỰ CHUYỂN ĐỔI QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN ĐẤT, RỪNG, NƯỚC TRÊN ĐỊA BÀN TÂY NGUYÊN PGS. TS. Nguyễn Ngọc Khánh Viện KHXH Việt Nam 1. Đặt vấn đề Tây Nguyên là một vùng lãnh thổ chủ yếu là núi và cao nguyên xếp tầng với các độ cao khác nhau và là một vùng đất trù phú, màu mỡ phủ đầy bazan, tạo nên sức hút mạnh mẽ cho những con người lao động cần cù, muốn đi lên từ đất. Đó là vùng đất gồm 5 tỉnh: Gia Lai, Kon Tum, Đắc Nông, Đắc Lắc và Lâm Đồng với diện tích tự nhiên là nghìn km 2 (13% diện tích toàn quốc) và chiếm khoảng 5,7% dân số cả nước. Tây Nguyên có một vị trí chiến lược quan trọng về kinh tế, chính trị, quốc phòng không chỉ đối với Việt Nam mà cả Đông Dương. Nơi đây là điểm khởi nguồn của hầu hết các con sông ở miền Trung, Đông Nam Bộ và tả ngạn hạ lưu sông Mê Kông. Mảnh đất Tây Nguyên là một vùng cao nguyên lượn sóng ở các độ cao từ m so với mực nước biển và nằm về phía Tây của dãy Trường Sơn Nam. Từ dãy Trường Sơn Nam, địa hình thoải về phía Tây, đón các luồng gió Tây Nam từ Ấn Độ Dương thổi tới; còn về phía Đông, địa hình đổ dốc xuống biển Đông, ngăn cản gió Đông Nam từ Thái Bình Dương thổi vào. Trên vùng Tây Nguyên có 3 dạng địa hình chính là: Địa hình cao nguyên chiếm ưu thế gồm các bậc địa hình nhỏ (xếp tầng) là bậc độ cao m; m và m, chủ yếu là các cao nguyên bazan đất đỏ màu mỡ đang được khai thác trở thành các nông trường cao su, cà phê, chè, hồ tiêu, v.v. và các vườn cây trái. Địa hình núi nằm rải rác, ở phía Bắc Tây Nguyên là khối núi Ngọc Linh, còn phía Nam là khối núi cực Nam Trung Bộ (Chư Yang Xin, Ta

2 Bước đầu nghiên cứu sự chuyển đổi quản lý tài nguyên đất, rừng, nước Dưng, v.v.), ở giữa là những khối, dãy núi nhỏ như Ngọc Krinh, Kon Ka Kinh, Kong Plong, dãy An Khê, dãy Chư Dju, v.v. mà trên đó là những cánh rừng nguyên sinh giàu có, với hàng loạt vườn quốc gia và các khu bảo tồn thiên nhiên được thiết lập như: Ngọc Linh, Chư Mô Rây, Kon Ka Kinh, Yok Đon, Bidoup Núi Bà, Chử Yang Xin; Sông Thanh, Kon Tra Răng, Nam Nung, Nam Ca, Lăc, v.v. Địa hình thung lũng tuy không chiếm diện tích lớn nhưng lại là những thung lũng giữa núi bị san bằng và mở rộng như thung lũng Sa Thầy, bình nguyên Ea Sup, vùng trũng Cheo Reo Phú Túc, vùng trũng Krong Pach Lắc là những cánh đồng trồng cây lương thực của Tây Nguyên. Tây Nguyên giàu về tiềm năng đất đai, diện tích các loại đất tốt, trong đó có các loại đất đỏ bazan, thích hợp cho việc phát triển cây công nghiệp dài ngày (cà phê, cao su, dâu tằm, điều, chè, v.v.) và các loại cây ăn quả là khoảng 1 triệu ha (2,34% tổng diện tích toàn vùng), ngoài ra, đất đỏ vàng tuy kém phì nhiêu hơn đất đỏ bazan, nhưng tơi xốp và thích hợp với nhiều loại cây trồng là 1,8 triệu ha (4,21% tổng diện tích vùng); diện tích đất phù sa sông suối ở các vùng trũng giữa núi thích hợp cho trồng cây lương thực, hoa màu là khoảng 130 nghìn ha (0,3% tổng diện tích vùng). Tài nguyên sinh vật của Tây Nguyên đa dạng và phong phú, là một trong những trung tâm đa dạng sinh học của Việt Nam và của khu vực, là nơi chứa nhiều nguồn gien quý hiếm của nước ta nói riêng và của vùng nhiệt đới nói chung, có vai trò quan trọng trong việc bảo tồn nguồn gien của khu vực Đông Nam Á. Về mặt xã hội nhân văn, Tây Nguyên là địa bàn cư trú của 37 trong số 54 dân tộc ở Việt Nam, trong đó, có nhiều cư dân tại chỗ như Xơ đăng, Ba na, Ê đê, Gia rai, Cơ ho, Mạ, Mơ nông, v.v..., sau giải phóng, sức cuốn hút của nguồn đất đai nơi đây đã xuất hiện những luồng dân di cư có tổ chức cũng như tự do từ các tỉnh miền núi và trung du Bắc Bộ, các tỉnh miền Trung vào lập nghiệp trên mảnh đất này. Mặc dù có sự cộng cư giữa các dân tộc tại chỗ và đồng bào di cư đến Tây Nguyên, nhưng bản sắc văn hóa Tây Nguyên vẫn được bảo tồn đậm nét mà tiêu biểu là không gian cồng chiêng Tây Nguyên, một di sản văn hóa của thế giới được UNESCO công nhận.

3 318 Nguyễn Ngọc Khánh 2. Những biến đổi về nguồn tài nguyên thiên nhiên từ sau năm 1975 Biến đổi quan trọng nhất trong các điều kiện tự nhiên là cơ cấu sử dụng đất, nhất là sự gia tăng tỷ trọng đất nông nghiệp và giảm tỷ trọng đất lâm nghiệp, cũng như đưa hàng triệu ha đất chưa sử dụng vào hoạt động sản xuất. Tuy diện tích rừng còn khá lớn, nhưng trong những năm qua có xu hướng giảm mạnh cả về chất lượng và số lượng, chứng tỏ rừng bị tàn phá mạnh mẽ để thay thế bằng các diện tích đất sản xuất nông nghiệp. Ví dụ ở Đắc Lắc, trong gần 20 năm qua, diện tích rừng giảm đi quá nửa, từ ha (năm 1990) còn có gần ha (năm 2008). Không chỉ có vậy, chất lượng rừng suy giảm rất nhiều, nhiều chỗ không còn chức năng cung cấp tài nguyên cho con người và động vật nuôi, cũng như không đủ đảm bảo các điều kiện sinh thái tối thiểu cho sự tồn tại các động vật hoang dã. Đất chuyên dùng tăng gần gấp 6 lần trong vòng gần 20 năm qua và có thể còn tiếp tục tăng trong những năm tới bởi nhu cầu hoàn thiện các cơ sở hạ tầng giao thông, nhất là giao thông nông thôn. Biến đổi quan trọng thứ hai trong những năm gần đây là việc sử dụng nguồn nước và ảnh hưởng của hoạt động kinh tế tới chất lượng nguồn nước. Trong nhiều năm sau khi chiến tranh kết thúc và việc chấn hưng kinh tế ở các tỉnh Tây Nguyên đã thúc đẩy việc xây dựng rất nhiều hệ thống hồ đập dự trữ nước phục vụ sản xuất và sinh hoạt với hàng nghìn công trình thủy lợi lớn và vừa, đảm bảo nguồn nước mặt có chất lượng, có thể sử dụng cho tưới tiêu và sinh hoạt. Do ảnh hưởng của việc sử dụng nguồn nước dưới đất cho các hoạt động kinh tế và việc triệt hạ nhiều cánh rừng nên vào mùa lũ, dòng chảy thường lớn, nước lên nhanh trên các dòng sông và rút đi cũng rất nhanh, làm cho mùa kiệt kéo dài và lượng dòng chảy rất nhỏ, đồng thời với điều kiện khí hậu khu vực bị ảnh hưởng bởi biến đổi khí hậu đã gây nên hiện tượng hạn hán nghiêm trọng, nhiều con suối trên địa bàn không có nước trong mùa khô và mạch nước ngày càng cạn dần. Tình trạng thiếu nước nghiêm trọng vào mùa khô còn là hậu quả của việc biến các diện tích rừng tự nhiên thành các diện tích cây trồng đơn tầng ít tán che như cao su, hoặc sử dụng rất nhiều nước vào mùa khô như cà phê,... Nguồn nước mặt cũng như nước ngầm trong thời gian hai chục năm trở lại đây được khai thác mạnh để phục vụ nhu cầu sinh hoạt cho cả

4 Bước đầu nghiên cứu sự chuyển đổi quản lý tài nguyên đất, rừng, nước vùng nông thôn và thành thị, nhất là cho quá trình đô thị hoá, vì vậy, ở nhiều chỗ, mực nước ngầm đã tụt xuống hàng chục mét, do nhu cầu nước sử dụng càng ngày càng tăng mạnh mà nước hồi quy thì càng ngày càng ít đi. Nguồn tài nguyên đất, rừng, nước bị biến đổi đã có những tác động ngược trở lại đến tập quán canh tác, đến tập tục sống của bà con dân tộc tại chỗ ở Tây Nguyên. Với cuộc sống truyền thống thì các nguồn tài nguyên đất, tài nguyên rừng gắn chặt với quá trình sinh tồn của họ. Đất cho họ lương thực, đất cho họ thực phẩm, đất cũng cho họ những dưỡng chất, trong đó các nguyên tố vi lượng có vị trí quan trọng, làm cho họ gắn chặt với mảnh đất nơi họ, nơi ông cha họ từng sinh ra và lớn lên. Cùng với đất, rừng cho họ nguồn thực phẩm hàng ngày, nuôi họ khi mùa màng thất bát, khi giáp hạt, đói kém, rừng cho họ gỗ làm nhà, củi đun, cho họ cây thuốc,... Vì thế, trong không gian truyền thống của người dân nơi đây, đất, rừng có vị trí quan trọng và chính đất, rừng tạo nên một không gian văn hóa đặc thù, là kết quả thích nghi với môi trường xung quanh và sự hình thành một hệ thống tri thức địa phương được tích luỹ và phát triển có tính thích ứng cao với môi trường tự nhiên. Tại đây có sự gắn kết của thiên nhiên với điều kiện sinh tồn. Ở các vùng rừng xavan (rừng thưa nhiệt đới khô hay còn được gọi là rừng khộp), loại rừng không phát triển trên đất đỏ bazan màu mỡ mà phát triển trên các đá cổ hơn đó hàng trăm triệu năm, đồng bào thường gọi là đất trắng, có những chỗ được gọi là đất cát, trên đó có các đồi cỏ tranh, mà khi còn non trâu bò, các loài ăn cỏ có móng guốc như hươu, nai, mang, hoẵng, có thể ăn được, nhưng lá nhanh chóng cứng lại, sắc, có răng cưa theo một chiều, nếu vuốt theo chiều ngược lại, lá có thể cứa đứt da, đứt thịt. Loài cỏ này phủ dưới tán rừng thưa thành các xavan cỏ hay rừng xavan (đồng cỏ lá cứng). Vào mùa khô, cây cỏ khô đi và trong điều kiện khô hạn kiệt cùng, những lá cỏ cọ cát vào nhau, hay những cây tre, nứa, lồ ô cọ vào nhau hoặc nguyên nhân gì khác nữa mà sinh ra tia lửa, nhanh chóng bén vào cỏ khô tạo nên lửa chu kỳ, đốt cháy các đồng cỏ, trảng cỏ dưới rừng xavan. Tro cỏ tranh tích luỹ nhiều muối kali, thu hút các loài thú đến ăn thay muối, đồng thời, lửa cháy theo chu kỳ đó đốt hết cỏ cứng cũ đi, thay thế cỏ mới để muôn loài vừa có muối, vừa có cỏ non để ăn.

5 320 Nguyễn Ngọc Khánh Các cây trong rừng xavan như cây dầu lông, dầu đồng, dầu trà ben có vỏ cứng, dày, lá to cứng ráp, có lông, chồi có búp cứng che kín, dày để chống thoát hơi nước và quang hợp được nhiều. Những cây này phát triển chậm, nhưng phát triển đến đâu làm rạn vỏ đến đấy, đến một độ nào đó, cần có lửa cháy đốt vỏ bên ngoài đi, cây lại khoác lớp vỏ mới, thay cái áo chật bằng cái áo mới rộng hơn, kết thúc một năm hay một thời kỳ sinh trưởng, bước vào mùa hay thời kỳ sinh trưởng mới. Do vậy, cây cần có lửa chu kỳ để đốt cháy lớp áo cũ, không có lửa cháy, cây không phát triển được, sự cộng sinh giữa các cây này với thảm cỏ tranh ở dưới rất cần lửa cháy cho một chu kỳ sinh trưởng, đó là quy luật cần thiết của tự nhiên. Nắm được quy luật đó, bà con đã có những tri thức riêng khi làm rẫy dưới tán rừng, trên các trảng tranh, xử lý kỹ thuật đồng bộ trên cơ sở những công cụ sản xuất cũ, hướng cố gắng của mình vào khâu kỹ thuật canh tác để giữ độ màu, độ ẩm cho đất hạn chế rửa trôi, nhanh tái sinh rừng, khai thác những khác biệt của khí hậu địa phương để khi phơi rẫy thì gặp nắng, khi trỉa lúa thì có mưa, nhạy cảm với những thay đổi thời tiết hàng năm, tích cóp những tri thức về đất đai, rừng núi, cỏ cây, muông thú,... Tại các vùng đất đồng cỏ xavan, do khối lượng cành khô, lá rụng nhiều và hệ rễ phát triển mà hình thành đất có nhiều mùn, màu thẫm, đồng bào thường gọi là đất đen. Đất này rất tốt, nhiều dinh dưỡng, hàm lượng dinh dưỡng dễ tiêu còn cao hơn đất đỏ bazan nên mùa màng thường tươi tốt, nhưng lại nhanh chóng mất màu vì các chất chuyển hoá nhanh. Vì vậy, các rẫy làm trên các đồng cỏ xavan hay rừng xavan phải quay vòng nhanh, rồi lại bỏ hoá để phục hồi đất. Tuỳ thuộc vào chất đất, việc luân canh của đồng bào có thể có những chu kỳ khác nhau 5 10 năm; năm; năm hay lâu hơn nữa, mà chu kỳ dài là hiện tượng phổ biến trong canh tác của đồng bào. Vì vậy, có thể đoán nhận là việc phục hồi đất cũng diễn ra chậm chạp như quá trình sinh trưởng của cây cối ở đây. Thường các rẫy mới đất còn tốt, đồng bào trồng các loại cây ngắn ngày, trên rẫy cũ là lúa dài ngày, đáp ứng nhu cầu sử dụng đất và việc huy động các chất trong đất, vì rẫy cũ chỉ còn có các loại chất ở dạng chậm tiêu. Do vậy trồng lúa dài ngày mới tận dụng hết các chất dinh dưỡng còn lại trong đất và khi không còn gì

6 Bước đầu nghiên cứu sự chuyển đổi quản lý tài nguyên đất, rừng, nước nữa (không còn năng suất) đất mới được bỏ hoá. Trước đây, đất đai màu mỡ, đất được nghỉ để hồi phục chất dinh dưỡng, đồng thời các tri thức dân gian như lịch thời vụ được đảm bảo, trùng khớp với nhu cầu sinh thái của giống cây trồng, nên lúa rẫy cũng thu hoạch được từ 1,5 2,0 tấn/ha. Đồng bào thường sản xuất sao cho 2/3 số thóc thu hoạch để ăn hàng ngày, 1/3 thì ủ rượu, chăn nuôi, giúp đỡ bà con buôn làng. Theo nhu cầu lương thực, để quay vòng 5 năm thì cần 1,26 ha/người; 10 năm thì cần khoảng 2,5ha/người và 20 năm thì cần hơn 25ha/người. Từ đó, một hộ gia đình nhà dài cần diện tích để quay vòng 5 năm là 38 ha; để quay vòng 10 năm cần 75 ha và để quay vòng 20 năm là 750 ha. Theo con số tính toán trên thì các gia đình khá giả phải có hàng nghìn ha đất canh tác và mỗi thành viên trong gia đình nhà dài truyền thống cũng phải có khoảng trên dưới 30 ha đất canh tác nông nghiệp. Điều đó cho thấy sự vô tận của quỹ đất sản xuất truyền thống trước đây. Nguồn thực phẩm truyền thống của đồng bào dựa vào sản phẩm chăn nuôi và rau đậu trồng xen trên rẫy, vì vậy, chăn nuôi trong gia đình được phát triển, đồng bào nuôi gà, vịt, ngan, ngỗng (gia cầm) và lợn, dê, trâu, bò (gia súc). Gia cầm được nuôi để làm thực phẩm, còn gia súc như lợn, trâu bò thì ngoài việc cúng lễ, ma chay, cưới xin, đây là vật nuôi thể hiện sự giàu có của gia đình vì đó là những vật để định giá chiêng, cồng, ché, nồi đồng, vì thế, có gia đình có hàng trăm con gia súc lớn. Một số ít nhà giàu còn nuôi voi trong nhà, con voi nuôi được là có số làm ăn nên nhiều gia đình khá giả nuôi con vật này. Theo quan niệm truyền thống của các cộng đồng dân tộc tại chỗ, hiến sinh nhiều súc vật trong các nghi lễ là vinh dự trọng đại, là mục tiêu mà người ta cần đạt tới để khẳng định vị trí xã hội của mình. Tuy nhiên, để nuôi được nhiều trâu bò thì cũng cần diện tích chăn thả. Trung bình một con trâu, bò cần khoảng 0,1 ha đồng cỏ, do vậy, để có đàn bò 200 con, ông Nay Ký Lào (ở Buôn Đôn) có trang trại rộng đến 20 ha. Chính vì vậy, trong mỗi gia đình, ngoài diện tích ruộng rẫy trồng lương thực, thực phẩm, để quay vòng đất thì một diện tích đáng kể cũng cần để cho chăn nuôi, theo đó, mỗi hộ nhà dài truyền thống trước đây (khoảng 30 người) phải có khoảng trên dưới ha đất các loại. Nguồn thực phẩm khác do tài nguyên rừng cung cấp, sản phẩm hái lượm và săn bắn chiếm vị trí quan trọng trong đời sống của đồng bào

7 322 Nguyễn Ngọc Khánh tại chỗ. Họ coi rừng núi như bầu sữa tự nhiên, họ không chỉ khai thác các loại rau quả, củ, măng, nấm, chim thú, cá tôm, một số loại côn trùng ăn được... mà còn là nơi để họ hoà mình với môi trường, để có được một không gian sống, mà không gian cồng chiêng là một phần kết quả của mối tương tác giữa môi trường và con người, là sự hoà quyện giữa văn hoá mưu sinh và văn hoá môi sinh. Những nguồn lợi khác được lấy từ rừng là tre gỗ làm nhà và làm dụng cụ gia đình. Ngôi nhà truyền thống của đồng bào thường chỉ lấy gỗ làm cột, làm kèo, làm xuyên, còn xung quanh thì bưng bằng tre, bằng nứa, lồ ô. Xưa kia, rau rừng, mật ong, hoa quả, thịt chim thú nhiều vô kể, đủ dùng quanh năm. Ở ven sông, ven suối, trên các vùng đầu nguồn là rừng cây chịu ẩm, đây là những cánh rừng tạo nguồn sinh thuỷ mà ở đó có nhiều cây to lớn như dầu rái (hoach hrach), cà chít, sao (gier),... mà gỗ thường được dùng để làm cột nhà, làm áo quan. Do vậy, có những quy định của làng không được tự ý chặt cây, phá rừng đầu nguồn cạnh bến nước, ai vi phạm hay đốt rẫy làm cháy những rừng này đều bị luật làng trừng phạt nghiêm khắc. Đây cũng là những quy định riêng của tri thức dân gian, tri thức địa phương trong việc gìn giữ nguồn tài nguyên rừng, bảo vệ sự hồi quy của nguồn nước vừa để ăn, vừa để sản xuất. Có thể thấy rằng, các gia đình trong một buôn cố kết với nhau chủ yếu bằng các điều kiện sản xuất vật chất và không gian sinh tồn. Điểm đặc biệt ở Tây Nguyên là mức độ tăng dân số của phần đông các cộng đồng dân tộc tại chỗ diễn ra chậm trong quá khứ, có những thời điểm như những năm 40 của thế kỷ trước, dân số đã nằm trong tình trạng dưới mức tái sản xuất giản đơn, có nghĩa là tỷ lệ sinh thô thấp hơn tỷ lệ chết thô (Bestreau Roussel, 1950). Hiện tượng này còn kéo dài đến sau những năm giải phóng, điều này cho thấy sức ép về tài nguyên do quá trình tăng dân số trước đây của đồng bào là không cao. Trong điều kiện tài nguyên đất, tài nguyên rừng dư thừa cả về diện tích và cả về số lượng, công việc sản xuất, sinh hoạt phụ thuộc nhiều vào nguồn tài nguyên quan trọng khác nguồn tài nguyên nước. Nước cần cho hoạt động sống của toàn buôn làng, nước cần cho hoạt động sản xuất trên nương rẫy. Hoạt động sản xuất của đồng bào tại chỗ ở Đắk Lắk trong giai đoạn trước khi chuyển đổi cơ cấu cây trồng, tức là trong sinh kế truyền thống thì không cần nhiều đến nước. Mặt khác, sinh kế

8 Bước đầu nghiên cứu sự chuyển đổi quản lý tài nguyên đất, rừng, nước truyền thống có thời vụ và giống cây trồng gắn chặt với các điều kiện khí hậu, thời tiết, nên chỉ cần xem thời tiết cho đúng là có thể vào vụ một cách chính xác. 3. Những vấn đề chính sách phát triển liên quan đến văn hoá môi sinh và môi trường Sau giải phóng, chúng ta tiến hành quản lý tài nguyên theo pháp luật. Để làm việc đó, Nhà nước đã tiến hành nhiều cuộc khảo cứu đánh giá tiềm năng tài nguyên và dựa vào những kết quả khảo cứu đó đã đề ra nhiều chính sách phát triển cho Tây Nguyên. Trong đó có chính sách về đất đai. Từ năm 1977, đất được thu về chung của các buôn, đến khoảng những năm 1982 bắt đầu tiến hành quá trình định canh định cư, đất ở được chia thành lô, mỗi lô 1200 m 2 để chia cho các hộ gia đình làm đất ở và vườn tạp sau khi tách hộ lớn nhà dài thành các hộ nhỏ và làm hộ khẩu riêng, dẫn tới việc các hộ phải tự quản lý và phải quản lý chặt chẽ từng diện tích mình được quản lý, thậm chí quản lý đến từng m 2 đất, bởi giá trị đất ngày càng gia tăng, được quyền chuyển nhượng, do vậy, không gian sinh tồn truyền thống của cộng đồng dân cư ngày càng thu hẹp vào không gian hộ gia đình, các hộ gia đình nhà dài lại chia thành các hộ nhỏ. Sau quá trình định canh định cư, bà con bắt đầu chuyển từ tập quán sản xuất trên nương rẫy sang sản xuất lúa nước, việc canh tác lúa nước trên các vùng đất bằng ven các sông suối đã tạo ra thu hoạch nhiều hơn về lương thực. Các hệ thống thuỷ nông dần được hình thành và do quỹ đất còn nhiều nên đã nâng cao đời sống truyền thống của đồng bào, việc lệ thuộc vào rẫy, vào rừng ít đi. Tuy vậy, chỉ vài năm sau, khi bắt đầu quá trình di dân xây dựng kinh tế mới từ năm , ban đầu là những đồng bào Mường, rồi sau đó là Tày, Nùng, Kinh từ các tỉnh phía Bắc, từ Thừa Thiên Huế vào đã đòi hỏi phải tiến hành phân chia quỹ đất sản xuất, nhất là đất ruộng nước, các ruộng nước phát triển dần thu hẹp dòng chảy của sông, suối, hình thành những phai, đập ngăn nước để tưới ruộng đã chia cắt các dòng chảy, ảnh hưởng đến những ruộng ở cuối nguồn nước. Đến những năm , bắt đầu triển khai trồng cà phê và từ năm 1984 bắt đầu trồng cao su, hình thành dần các nông trường cao su đã

9 324 Nguyễn Ngọc Khánh thu hút một phần lao động nông nghiệp truyền thống sang chăm sóc cao su (từ nông dân thành công nhân nông trường) hay từ nông dân trồng lúa sang nông dân trồng cà phê. Tác động này ngày càng mạnh khi thu hoạch cà phê và cao su có giá trị cao hơn nhiều so với trồng cây lương thực truyền thống. Chính tác động của xu hướng này làm cho bà con xa dần công việc canh tác lúa nước, họ chuyển dần diện tích đất thấp ngập nước cho các cộng đồng đồng bào mới di cư đến để chú tâm vào canh tác trên các diện tích cao su hay cà phê. Vì vậy, mới có những chuyện tách thôn cũ, lập thôn mới. Tất cả các thôn cũ đều trồng cà phê, cao su, v.v. và giữ lại một diện tích ruộng nước không nhiều, mỗi nhà chừng 1 2 sào. Các thôn mới thì hoàn toàn làm lúa nước bởi tập quán của đồng bào Kinh, Tày, Nùng, Mường là gắn bó với mảnh ruộng nước. Cuộc đại phân chia đất canh tác diễn ra trong khoảng gần 20 năm, từ đầu những năm 80 đến cuối những năm 90 đã làm cho quỹ đất không còn để phân chia nữa trong thời gian hiện tại đã bó hẹp không gian sản xuất chung của đồng bào tại chỗ, không chỉ theo từng hộ gia đình mà cả khuôn vi buôn làng. Thêm vào đó, cơn sốt đất không chỉ là đất ở tại các vùng đô thị mà sốt đất trồng cà phê, trồng cao su, trồng tiêu, trồng mía,... và sự hình thành các vùng đất để tiến hành các dự án đã thu hẹp đáng kể các diện tích đất canh tác. Nhiều gia đình đồng bào do sản xuất không hiệu quả, do thiếu vốn đầu tư, do thiên tai, mất mùa, do thị trường biến động, đã bán đất đi để trở thành lao động làm thuê, hình thành tầng lớp mới sở hữu đất đai của địa phương và tạo nên sự phân hoá về sở hữu đất đai ở các buôn làng đồng bào tại chỗ. Nguồn đất lâm nghiệp giảm sút đáng kể, cho đến nay, cuộc xâm lăng đất rừng vẫn diễn ra một cách mạnh mẽ. Việc xâm hại nguồn tài nguyên rừng nảy sinh trong quá trình cải tạo kinh tế, xây dựng các nông, lâm trường và việc khai thác tự do vô tổ chức trong một thời gian dài. Việc chuyển đổi diện tích đất rừng thành các diện tích trồng cà phê, cao su, điều, mía,... đã làm cho rừng hầu như không còn trong các vùng cư trú của các đồng bào tại chỗ ở Tây Nguyên, điều này dẫn đến hậu quả là các nguồn tài nguyên rừng phục vụ cho sinh hoạt và sản xuất truyền thống không còn, nên nhiều nghề truyền thống mai một, nhiều tập quán không còn thể hiện trong cộng đồng, nhất là đối với thanh niên như đi

10 Bước đầu nghiên cứu sự chuyển đổi quản lý tài nguyên đất, rừng, nước săn thú, kiếm mây đan gùi, kiếm cây rừng, cây thuốc, ngay cả tre lồ ô để làm nhạc cụ như đàn t rưng, krong put cũng không có. Như vậy, không chỉ không gian sinh tồn bị bó hẹp mà không gian sống cũng bị tác động, văn hoá mưu sinh và văn hoá môi trường dần dần biến đổi theo nhịp sống mới, hiện đại hơn, xa rừng cây, xa đất, xa cả nguồn nước suối. Không còn kinh tế rừng (một phần quan trọng của kinh tế tự nhiên trước đây) nên bắt buộc phải có tích luỹ, không có tích luỹ là nghèo, là đói, mà nghèo đói trong kinh tế thị trường chỉ có đi vay lãi, vay trước rồi trả bằng nông sản khi thu hoạch, không thể dựa vào rừng trong lúc giáp hạt, lúc đói lòng được nữa, do đó, các tri thức dân gian cũng dần mai một, biến đổi theo điều kiện mới. Rừng không còn nên nhà cửa cũng thay đổi kết cấu truyền thống, rừng bị triệt hạ, làm cho chăn nuôi cũng ảnh hưởng. Những ràng buộc cũ về tập tục dần dần thay đổi, không bị lệ thuộc vào các quy định văn hoá cũ, như ché, chiêng, nồi đồng,... bây giờ không còn là vật quy định mức độ giàu nghèo nữa mà bằng chính các vật dụng mới trong nhà như bàn, ghế, giường, tủ, ti vi, xe máy, v.v... Nguồn suối, bến nước cũng là một nét văn hoá đặc trưng của đồng bào tại chỗ Tây Nguyên, nét văn hoá này ngày nay đang bị ảnh hưởng nặng nề và có nguy cơ bị biến mất. Vì rằng: thứ nhất, rừng được thay thế bằng các cây trồng kinh tế nên không những không có tán che, không tạo được lượng nước hồi quy, do vậy các khe suối chỉ còn tác dụng thoát nước mùa mưa và chảy ri rỉ vào mùa khô, dòng suối mất dần ý nghĩa nơi sinh hoạt cộng đồng, là nơi lấy nước. Hơn thế nữa, việc khoan giếng lấy nước tưới cho cây cà phê tràn lan làm cho sụt giảm nguồn nước ngầm. Các hộ trước đây còn canh tác bám quanh nguồn nước khe suối, thì nay tự khoan giếng để tưới cà phê, để sinh hoạt, không cần đến nguồn nước suối nữa. Bản thân các nguồn suối cũng bị biến dạng do làm ruộng nước, bị ô nhiễm do sản xuất nông nghiệp, không dùng làm nước sinh hoạt cho buôn làng được nên mất dần văn hoá bến nước. 4. Kết luận Từ những ý kiến phân tích trên cho thấy, việc triển khai các nguyên tắc cấm sử dụng nguồn tài nguyên rừng trong các khu rừng đặc dụng (vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên, v.v.) đã loại trừ khả năng người

11 326 Nguyễn Ngọc Khánh dân địa phương thu lợi từ môi trường truyền thống của họ làm mất sinh kế và phương thức trợ giúp của thiên nhiên đối với các hộ nghèo, hộ đói, lúc giáp hạt, thiên tai, v.v.. Việc giao quyền sử dụng đất lâu dài đã cho phép biến sở hữu tư liệu sản xuất chung thành sở hữu riêng (tư hữu), làm nhanh chóng cạn kiệt nguồn tài nguyên, dẫn đến cạn kiệt nguồn tư liệu sản xuất, làm mất dần văn hoá mưu sinh truyền thống. Giao đất giao rừng, tức là giao phần tài nguyên trước đây vốn là của chung thành của riêng từng hộ gia đình. Từ đây cho thấy sự thay đổi tư duy quản lý tài nguyên, từ việc quản lý của cộng đồng để đảm bảo cho sự công bằng xã hội chuyển sang đảm bảo cho một lợi nhuận kinh tế, tạo nên văn hoá mới trong đời sống xã hội, trong ứng xử khác với văn hoá ứng xử mang tính cộng đồng trước đây. Việc trao quyền sử dụng lâu dài tài nguyên đất đã nâng cao giá trị tài nguyên, bằng chứng là giá đất, giá gỗ ngày một gia tăng và người bán sau được giá hơn nhiều so với người bán trước, thời gian càng về sau, giá đất càng cao, làm nảy sinh tâm lý hoài niệm về mảnh đất cũ của mình và tâm lý muốn giành lại mảnh đất đó, đây là mầm mống tâm lý rất dễ bị lợi dụng kích động cho mục đích xấu. Cụ thể là trong những cuộc biểu tình vừa qua, một trong những nguyên nhân có sức thuyết phục nhất lôi kéo đồng bào tham gia là đòi đất, đã gây nên những bất ổn về xã hội, làm mất đi những nét đẹp của văn hoá truyền thống của buôn làng xưa kia. Chính sách di dân, phát triển kinh tế được đặt ra từ những năm của thế kỷ trước đã tạo nên sự giao lưu, giao thoa văn hoá giữa các dân tộc tại chỗ và đồng bào di cư, tuy có những nét hoà trộn, nhưng cũng có những nét xung khắc, do vậy, đặt ra vấn đề về bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá truyền thống với việc hội nhập văn hoá dân tộc để hạn chế những xung khắc xã hội. Việc chuyên môn hoá sản xuất hiện nay để tăng giá trị hàng hoá trên một đơn vị diện tích đất đai đã dẫn đến sự phân hoá trong nền sản xuất truyền thống của bà con dân tộc tại chỗ Tây Nguyên, họ chú trọng hơn vào việc sản xuất ra cà phê, cao su (ra tiền) hơn là ra lúa gạo và điều đó đã làm nâng cao chất lượng cuộc sống của bà con nói riêng và cộng đồng nói chung. Song điều ngược lại mà bà con không tính đến là khi

12 Bước đầu nghiên cứu sự chuyển đổi quản lý tài nguyên đất, rừng, nước cà phê rớt giá, khi thiếu nước, chất lượng cà thấp, cà phê không tiêu thụ được thì không còn có sự trợ giúp của nguồn rừng, nguồn sông, nguồn suối. Mặt khác, tâm lý làm đến đâu tiêu đến đấy vẫn còn phổ biến trong quảng đại bà con dân tộc tại chỗ, tức là làm được bao nhiêu, tiêu bấy nhiêu, tiêu vào nhà cửa, đồ đạc, xe máy,... không ít gia đình đã sắm, đã dùng những tiện nghi đắt tiền, đã bắt đầu sắm sửa những vật dụng, phương tiện không phải để cho sản xuất mà chỉ tăng thêm giá trị cho cuộc sống. Chính vì vậy, khi thất bát, khi đói kém, khi không có thu nhập từ cà phê, từ cao su,... thì họ trở nên trắng tay, buộc Nhà nước phải cứu giúp, tạo nên vấn đề xã hội bức xúc và đã có lúc trở thành vấn đề chính trị. Việc tổ chức các ngành mới (trồng cây công nghiệp: điều, cao su, hồ tiêu; du lịch sinh thái, trồng lúa nước,...) cũng tạo nên những khó khăn cho quản lý ở cấp địa phương. Những dự án thay rừng bằng cây kinh tế có thể tạo được lợi nhuận cao cho xã hội và cho một nhóm người nào đó, nhưng lại tạo nên cơ hội nghèo cho nhiều hộ gia đình. Bởi vậy, mọi chính sách, chủ trương cho đến các chương trình, dự án phát triển triển khai ở Tây Nguyên cần được nhìn nhận đánh giá một cách toàn diện, khách quan trên cả các mặt kinh tế, chính trị, xã hội và môi trường, không chỉ nhìn một chiều từ góc độ kinh tế đơn thuần, dựa trên lợi ích của một nhóm người mà quên lợi ích của số đông dân cư. Nhằm giải quyết mối quan hệ kép giữa việc bảo vệ môi trường và đảm bảo môi sinh, sinh kế cho các cộng đồng dân tộc tại chỗ để vừa bảo vệ môi trường lại vừa bảo tồn sinh kế, một phương thức được đưa ra có thể là áp dụng mô hình quản lý cộng đồng các nguồn tài nguyên được xây dựng dựa trên nguyên tắc những người tham gia khai thác hành động một cách tập thể để quản lý các tài nguyên. Đây là cách tiếp cận mà việc thực hiện các sắp xếp về mặt thể chế cho phép đảm bảo duy trì công tác quản lý tập thể của các cộng đồng địa phương đối với các nguồn tài nguyên. Trong đó, không còn vai trò độc chiếm của chính sách môi trường, vì trong nhiều trường hợp các chính sách này có thể kích thích sự phá rừng (chính sách chuyển đổi rừng nghèo thành diện tích trồng cây công nghiệp hay làm du lịch sinh thái,...) hay việc khai thác quá mức một vài nguồn tài nguyên nào đó cho mục đích phát triển kinh tế.

13 328 Nguyễn Ngọc Khánh Mô hình quản lý cộng đồng các nguồn tài nguyên cho phép dung hoà những cách tiếp cận khác nhau về quyền sở hữu, cho phép quan tâm đến các vấn đề văn hoá xã hội của các nhóm đối tượng, trong đó, xác định an toàn hoá công tác đất đai là yếu tố trung tâm trong công tác quản lý bền vững các khoảng không gian sinh tồn của các cộng đồng dân cư. Trong mô hình quản lý cộng đồng các nguồn tài nguyên, phạm trù môi trường được lồng ghép vào trong việc xác định tổng thể những ưu tiên giành cho cộng đồng của họ, đồng thời, các vấn đề môi trường được chính cộng đồng thực hiện. Cũng bằng cách này công tác quản lý truyền thống của cộng đồng thực sự tham gia vào quá trình phát triển và đem lại sự phát triển có tính lâu bền, cho phép hợp pháp hoá các thể thức quản lý truyền thống nhưng mang tính công ích mới thông qua những tri thức dân gian mà tổ tiên để lại. Vai trò của Nhà nước là phải thể chế hoá các hình thức quản lý của cộng đồng cho phù hợp với các nguyên tắc của luật pháp. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Viện Dân tộc học (1984), Các dân tộc ít người ở Việt Nam (các tỉnh phía Nam), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. [2] Lê Thông (Chủ biên) (2003), Địa lý các tỉnh, thành phố Việt Nam (các tỉnh Trung Bộ, Tây Nguyên), Hà Nội. [3] Kết quả điều tra nông thôn, nông nghiệp, thủy sản năm 1996, 2001, [4] Niên giám thống kê [5] Tư liệu khảo sát điều tra trên địa bàn Tây Nguyên các giai đoạn Tây Nguyên 1, 2, và từ 2007 đến nay.