100 ï³ñç Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ ºñ ³Ý

Bản ghi

1

2 100 ï³ñç Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ ºñ ³Ý

3 100 ï³ñç Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ ò»õ³ëå³ýáõãûáõýá í»ñ³åñ³í Ñ³Û»ñÇ ÃíáõÙ Ï³Ý Ù³ñ¹ÇÏ, áõù ÏÛ³ÝùÁ ñïí»é Ãáõñù Ñ³ñ ³ÝÇ, ÁÝÏ»ñáç, Çñ³¹³ñÓáõÃÛ³ÝÝ ³Ï³Ý³ï»ë Ñ³ë³ñ³Ï Ãáõñù Ù³ñ¹áõ ÏáÕÙÇó: ²Ûë ñùáõù Ý»ñÏ³Û³óí³Í 47 ÝÙ³Ý å³ïùáõãûáõý: êñ³ýù Çñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ»ý, áñ Ý»ñÏ³Û³óí³Í»Ý áõõõ³ïç ß³ñ³ ¹ñ³Ýùáí` ³é³Ýó µáí³ý¹³ï³ûçý ËÙµ³ ñù³ý: ä³ïùáõãûáõýý»ñá µ³ý³íáñ í»ñ³ñï³¹ñ»é»ý Ø»Í»Õ»éÝÁ í»ñ³åñ³íý»ñç Å³é³Ý Ý»ñÁ, Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÁ, Ùï»ñÇÙÝ»ñÁ` Ñ»Ýí»Éáí ¹»åù»ñÇ ³Ï³Ý³ï»ëÝ»ñÇ íï³ûáõãûáõýý»ñç íñ³: àñáß å³ïùáõãûáõýý»ñ í»ñ³ï³ý Ýí»É»Ý ³Ï³Ý³ï»ëÝ»ñÇ Ï»Ý¹³ÝáõÃÛ³Ý ûñáù Ï³ï³ñí³Í Ó³ÛÝ³ ñáõãûáõýý»ñç Ï³Ù ñ³íáñ Ñáõß»ñÇ ÑÇÙ³Ý íñ³: ä³ïùáõãûáõýý»ñá Ñ³í³ù³ ñí»é»ý ºíñáå³Ï³Ý ÇÝï» ñ³óç³ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ²ñÙ»¹Ç³ ï»õ»ï³ïí³ï³ý, í»ñéáõí³ Ï³Ý áñí³ï³éáõãû³ý áõå»ñáí ØÇ³óÛ³É Â³ ³íáñáõÃÛ³Ý ³ñï³ùÇÝ Ñ³ Ù³ áñí³ïóáõãû³ý»ñïñý»ñç Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³Ý ûå³ý¹³ïáõãû³ùµ` ÂáõñùÁ, áñ ñï»ó ÇÝÓ Íñ³ ñç ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ: Ìñ³ ñç áñíáýï»ñá Âáõñ ùç³ ÛáõÙ "tursu.tv production"-ýý : Ìñ³ ñç Ýå³ï³ÏÝ áñáß³ïç Ýå³ëï µ»ñ»é Ñ³Û Ãáõñù ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇ ÙÇç»ñÏËáëáõÃÛ³Ý ½³ñ ³óÙ³ÝÝ áõ áë³¹³ñó íëï³ñáõãû³ý Ï³éáõó Ù³ÝÁ: ä³ïùáõãûáõýý»ñá Ñ³Û»ñ»Ýáí Ññ³å³ñ³Ïí»É»Ý ²ñÙ»¹Ç³ ï»õ»ï³ïí³ï³ý, í»ñéáõí³ï³ý áñí³ï³éáõãû³ý É»ÏïñáÝ³ÛÇÝ çáõù, Ãáõñù»ñ»Ýáí` Taraf, Zaman, Radikal, Demokrat haber, Evrensel, Bianet, Yurt, T24 Éñ³ïí³ÙÇçáóÝ»ñáõÙ: ÇñùÁ ïå³ ñíáõù Ñ³Û»ñ»Ý, Ãáõñù»ñ»Ý, ³Ý É»ñ»Ý É»½áõÝ»ñáí ³Ûë Íñ³ ñç ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ï³ñ³ííáõù ³Ýí ³ñ: Ü³Ë³ï»ëí³Í ÁÝÃ»ñóáÕ É³ÛÝ ßñç³Ý³ÏÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: ñùáõù ½»ï»Õí³Í ÝÛáõÃ»ñÁ, Ï³ñÍÇùÝ»ñÝ áõ»½ñ³ï³óáõãûáõýý»ñá Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ»Ý Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÝ³ÏÇóÝ»ñÇ å³ïùáõ ÃÛáõÝÝ»ñÁ í»ñ³ñï³¹ñáõ ³ÝÓ³Ýó ï»ë³ï»ïá ã»ý ³ñï³óáÉáõÙ ØÇ³óÛ³É Â³ ³íáñáõÃÛ³Ý Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý ¹ÇñùáñáßáõÙÁ: ²ñÙ»¹Ç³ ï»õ»ï³ïí³ï³ý, í»ñéáõí³ï³ý áñí³ï³éáõãûáõý, 2014 ºíñáå³Ï³Ý ÇÝï» ñ³óç³ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ,

4 Ü»ñ³Í³Ï³Ý Ëáëù 100 ï³ñç... Î³ñ»ÉÇ µ³ý³íç»é, áñó»é å³ïï»ñ³óý»é, Ñ³ëÏ³Ý³É, ÁÝÏ³É»É` 100 ï³ñçý ùçã, Ã»± ß³ï: ³Ûó Ï³Ý µ³ý»ñ, áñáýó å³ñ³ ³ÛáõÙ»ñ Ç Ã» Å³Ù³Ý³ÏÝ É ³Ý½áñ : Î³ñÍáõÙ»Ù, áñ Ã» ³Ûë Íñ³ ñç, Ã» ñùç Ã»Ù³Ý Ñ»Ýó ³Û¹ ß³ñùÇó Ï³ñ»ÉÇ Ñ³Ù³ñ»É: ²Ûë å³ïùáõãûáõýý»ñá, ³Ûë ÇñùÝ Çñ»Ýó Ù»ç Ý»ñ³éáõÙ»Ý ÇÙ ÁÝï³ÝÇùÇ, ÇÙ ÝÙ³Ý ß³ï»ñÇ ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇ å³ïùáõãûáõýá: ÀÝ¹Ñ³Ýñ³å»ë ÝÙ³Ý Íñ³ ñç, ÝÙ³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñç Ñ³í³ù³ ñù³ý Ùï³ÑÕ³óáõÙÁ,»ñ Ç ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ, µ³ó³ïñíáõù ³ÛÝ Ñá»íÇ ³Ïáí, áñý áõý»ýáõù»ë, áñáí ³åñáõÙ»ë ùá áõç ÏÛ³ÝùÁ ÙÇÝã Ñ³ëáõÝáõÃÛáõÝ Ñ»ïá áñóáõù»ë áý» ³Û¹ Ã»Ù³Ý ÇÝã-áñ Ï»ñå µ»ñ»é Ñ³ëóÝ»É Çñ ïñ³ù³µ³ý³ï³ý Ñ³Ý ñí³ýçý: ÆÙ Ñáñ³Ï³Ý ÏáÕÙÁ` Ñáñë Ù³ÛñÁ Ñáñë Ñ³ÛñÁ, ³Ûë å³ïùáõãûáõýý»ñç Ñ»ñáëÝ»ñÇ ß³ñùáõÙ»Ý: Üñ³Ýó ñï»é»ý Ãáõñù»ñÁ: öñï»é»ý Ãáõñù»ñÁ` Ãáõñù»ñÇó: âéçý»çý ³Û¹ ñïáõ Ãáõñù»ñÁ, ã ÇÝ ÉÇÝÇ Ýñ³Ýù, ã ñ ÉÇÝÇ Ñ³Ûñë, ã Ç ÉÇÝÇ»ë: ²Ûë ÝáõÛÝ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ Ï³Ù Ëáëù»ñÁ,»ñ Ç, å³ïùáõãûáõýý»ñç Ñ»ñáëÝ»ñÇó ß³ï»ñÁ Ï³ñáÕ»Ý ÝáõÛÝ Ó áí ³ñï³ë³Ý»É: Ð»ï ³µ³ñ, ³Ù»Ý ÇÝãÇó ½³ï, ³Ûë ÇñùÝ áõ ³Ûë å³ïùáõãûáõýý»ñá Ñ³ñ ³ÝùÇ ïáõñù»ý ³Û¹ Ãáõñù»ñÇÝ, ³Û¹ ³ÝÑ³ïÝ»ñÇÝ: Üñ³ÝóÇó ß³ï»ñÁ»ñ Ç ÑÇÙ³ ãï³ý, µ³ûó ÙÇ µ³ý ³ëï. Ï³ñ»ÉÇ ËáÝ³ñÑí»É Ýñ³Ýó ßÇñÇÙÝ»ñÇÝ, áñáíñ»ï»ë áõ ÇÙ ÝÙ³ÝÝ»ñÁ Ù»ñ ÏÛ³Ýùáí Ý³ Ýñ³Ýó»Ýù å³ñï³ï³ý: ²Ûëûñ ß³ï ËáëíáõÙ ³ñ¹³ñ ÑÇßáÕáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ, µ³ûó Ï³ Ùï³í³ ËáõÃÛáõÝ, áñ ³Û¹»ñÏáõ µ³é»ñý É ³ÛÉ³ë»ñíáõÙ»Ý»ÝÃ³ñÏíáõÙ ÇÝãáñ ß³Ñ»ñÇ, ß³Ñ³ñÏáõÙÝ»ñÇ, µ³ûó Ã» ³ñ¹³ñáõÃÛáõÝÁ, Ã» ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÁ ³ñÅ»ùÝ»ñ ëï»õíáõ å³ñå³ýáõ µ³é»ñ Ñ³ëÏ³óáõÃÛáõÝÝ»ñ»Ý: Î³ñÍáõÙ»Ù`¹ñ³Ýó Ñ»ï å»ïù ½ áõûß í³ñí»é: ÆëÏ Ç±Ýã ³ñ¹³ñ ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÁ: ²é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ, ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï³ßñç³ÝÇó ëïë³í,»ñµ Ãáõñù»ñÁ` Ýñ³Ýó Ý³Ë³Ñ³Ûñ»ñÁ, Ñ³ë»É»Ý ³Ûë ï³ñ³í³ßñç³ý, Ù»Ýù áõý»ó»é»ýù Ñ³Ù³ï»Õ ÏÛ³ÝùÇ, áë áñí³ïóáõãû³ý, ÙÇÙÛ³Ýó Ñ»ï ß í»éáõ, ³éÝãí»Éáõ, Çñ³ñ ß³ï µ³ý ï³éáõ í»ñóý»éáõ µ³í³ï³ý Ñ³ñáõëï áñó: ²ñ¹Ûá±ù ³Ûëï»Õ ã»ý»õ»é å³ûí³é å³ñ»ñ, Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍÝ»ñ,»ñµ ³Û¹ ³Ù»ÝÁ Ï³ñ»ÉÇ ñ ³Ýí³Ý»É µ³ñ»ï³ùáõãûáõý: ²ÝÏ³ëÏ³ Í»Õ»É»Ý: â»±ý»õ»é ³ñ¹Ûáù å³ñ»ñ Ý³ ÙÇÝã 1915Ã.-Á Ï³Ù ¹ñ³Ý Ý³Ëáñ¹áÕ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ,»ñµ»Õ»É»Ý ËÝ¹ÇñÝ»ñ: ²ÝÏ³ëÏ³ Í»Õ»É»Ý: ²Û¹ ³ÙµáÕç Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍÁ, ³Û¹ ÃíáõÙ` í»ñççý 100-³ÙÛ³ÏÁ, ÇÑ³ñÏ», Ï³ñÇù áõýç í»ñ³ñå áñ»éáõ, ïáõñù ï³éáõ ³ñ¹³ñáõÃÛ³ÝÁ, ãáõñ³ý³éáõ, ãùáé³ý³éáõ áãçýã: ºñÏñáñ¹` ò»õ³ëå³ýáõãûáõý... Æñ³Ï³Ý³óí³Í ³ÝÝÏ³ñ³ ñ»éç ¹³Å³Ýáõ ÃÛ³Ùµ Ï³½Ù³Ï»ñåí³Í ÙÇÝã í»ñççý ¹»ï³ÉÝ»ñÁ: öáñó, ó³ýïáõãûáõý, Çñ 5

5 ë» ³Ï³Ý µýûññ³ýçó, Çñ ë» ³Ï³Ý Ñ³Ûñ»ÝÇùÇó ÙÇ áõç ³½ ÉÇáíÇÝ çýç» Éáõ: ö³ éù ²ëïÍá, ãç Ñ³çáÕí»É: âç Ñ³çáÕí»É Ý³ Ç ßÝáñÑÇí ³ÛÝ Ù³ñ¹Ï³Ýó, ³Û¹ ÃíáõÙ Ãáõñù»ñÇ, áñáýù ÝáõÛÝ ³Û¹ Ù»Í Íñ³ ñçý, ³Û¹ ¹³Å³ÝáõÃÛ³ÝÁ ¹»Ù»Ý ¹áõñë»Ï»É áý» Çñ»Ýó ³ÝÑ³Ù³Ó³ÛÝáõÃÛ³Ùµ áñíáõáõãûáõýý»ñáí: Æ±Ýã ³ñ¹³ñ ÑÇßáÕáõÃÛáõÝ ³é³Ýó ò»õ³ëå³ýáõãû³ý Ñ³Ûñ»Ý³½ñÏÙ³Ý ³ëïÝ ÁÝ¹áõÝ»Éáõ: ²ñ¹³ñ ÑÇßáÕáõÃÛ³Ý Ù³ë, ³ÝÏ³ëÏ³Í, Ý³ ³ÛÝ, áñ»õ»é»ý ³½»ñ, å»ïáõãûáõýý»ñ, ÁÝï³ÝÇùÝ»ñ, ³ÝÑ³ïÝ»ñ, ³Û¹ ÃíáõÙ Ãáõñù»ñ, áñáýó Ù»Í³ï³éáí Ø³ñ¹ ÉÇÝ»ÉÁ ÏÛ³Ýù»ñ ñï»é: Ý³í ãç Ï³ñ»ÉÇ áõñ³ý³é Ý³ ëñ³ áñ Ù³ëÝÇÏ Ï³Ù áñíáý: Üß»óÇ ³ñ¹»Ý`»Ã» ãéçý»çý ³Û¹ ³ÝÑ³ïÝ»ñÁ, ã Ç ÉÇÝÇ»ë: ºÃ» ãéçý»çý ò»õ³ëå³ýáõãû³ý Ï³½Ù³Ï»ñåÇãÝ»ñÁ, Ñ³Ûñë, Ýñ³ ÍÝáÕÝ»ñÁ ÏáõÝ»Ý³ÛÇÝ Çñ»Ýó áõç»ñ¹³ëï³ýá, áõç ÙÝ³ó³Í, ³ñ³ñáÕ, ëï»õíáõ, áã Ã» ÏÉÇÝ»ÇÝ ÙÇ³Ï ñïí³í Íí»ÝÁ ÙÇ áõç ÁÝï³ÝÇùÇó: Î³ñá±Õ ³ñ¹Ûáù ³ñ¹³ñ ÑÇßá ÕáõÃÛáõÝ Ïáãí³ÍÁ ³Ûë É»Ù»ÝïÝ»ñÇó áý» áñ Ù»ÏÁ ßñç³Ýó»É: ÆÑ³ñÏ», á ã: ³ ³Û¹ å³ñ³ ³ÛáõÙ Ï¹³¹³ñÇ ÉÇÝ»É ³ñ¹³ñ, ¹³ ³Û¹ å³ñ³ ³ÛáõÙ ãç ÉÇÝÇ ÑÇßáÕáõÃÛáõÝ: ºñ Ç Ñ³ñÏ Ý³ ÙÇ ù³ýç Ëáëùáí ³Ý¹ñ³¹³éÝ³É Ý»ñÏ³ÛÇÝ: Þ³ï ËáëíáõÙ ³ÛÝ Ù³ëÇÝ, áñ å»ïù ëï»õíí»ý íëï³ñáõãû³ý ÙÇçáóÝ»ñ, áñ å»ïù Ù»ñ»ñÏáõ ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÁ Çñ³ñ Ó»éù Ù»ÏÝ»Éáõ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ áõý»ý³ý Çñ³Ï³Ý³óÝ»Ý ³Û¹ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÁ: ÆÑ³ñÏ», Ñ³Ù³Ó³ÛÝ»Ù: Ð»ï ³µ³ñ, ÑÇß»Éáí Ý³ ¹ñ³Ï³ÝÁ, ãáõñ³ý³éáí ³Û¹ ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÇó áã ÙÇ É»Ù»Ýï, å»ïù áñó»é ³Û¹ ³Ù»ÝÝ ³Ý»É: ²Ûë å³ïùáõãûáõýý»ñá, ³Ûë ÇñùÁ, ³Ûë Ùï³ÑÕ³óáõÙÝ áõõõí³í Ñ»Ýó ¹ñ³Ý: ²ÛÝ áõõõí³í óáõûó ï³éáõ, áñ Ù»Ýù Ï³ñáÕ»Ýù ãáõñ³ý³é,, ÇÑ³ñÏ», ³ÏÝÏ³ÉáõÙ»Ýù, áñ ¹ÇÙ³óÇÝÝ É ãç áõñ³ý³: Ø»Ýù ³ÏÝÏ³ÉáõÙ»Ýù ³Ûëûñ ï»ëý»é Ãáõñù»ñÇ ³ÛÝ ë»ñáõý¹ý»ñçý, áñáýù»õ»é»ý ñïáõç ¹»ñáõÙ, Ýñ³Ýó ë»ñáõý¹ý»ñá Ï³ñáÕ»Ý Ñå³ñï µ³ñóñ³ó³ûý ³ë»É. Ø»Ýù Ñå³ñï»Ýù Ù»ñ Ãáõñù ÉÇÝ»Éáí, áñáíñ»ï Ù»ñ å³å»ñá ÏÛ³Ýù»Ý ñï»é : Ø»Ýù áõ½áõù»ýù Ù»ñ ¹ÇÙ³ó ï»ëý»é Ù³ñ¹³ëÇñáõÃÛáõÝ, ³ñÅ»ùÝ»ñÇ ÁÝÏ³ÉáõÙ, áã Ã» Çñ³íÇ ³Ï,»ñµ Ù³ñ¹ÇÏ ¹³ µ³ñóñ³ó³ûý»éáõ ó³ýïáõãû³ý ¹»åùáõÙ ³Ý ³Ù Ï³ñáÕ»Ý ÇÝã-áñ íï³ý Ý»ñÇ Ù³ëÇÝ Ùï³Í»É, Ï³ñáÕ»Ý ÇÝã-áñ µ³ýçó í³ë ½ ³É Ã» Çñ»Ýó, Ã» Çñ»Ýó ÁÝï³ÝÇùÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇ, Çñ»Ýó ½³í³ÏÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: ê³ íëï³ñáõãû³ýý áõõõí³í ³é³çÇÝ ù³ûé»ñçó Ù»ÏÁ Ï³Ù áý» Ï³ñáÕ ÉÇÝ»É: Ù³ ÝÁ ³Ï ³é ³Ûëûñ: ö³ï` ÂáõñùÇ³ÛÇ ÏáÕÙÇó: ºë áõ½áõù»ù Ý³»ñ³Ëï³ ÇïáõÃÛ³Ý Ëáëù»ñ áõõõ»é µáéáñ ³ÝÑ³ï Ý»ñÇÝ, Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, áñáýù ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ ïí»óçý ³Ûë Ùï³ ÑÕ³óáõÙÁ, ³Ûë Íñ³ ÇñÁ ³Ûë ÇñùÁ ÏÛ³ÝùÇ Ïáã»Éáõ: ²Û¹ ÃíáõÙ, ÇÑ³ñ Ï», ØÇ³óÛ³É Â³ ³íáñáõÃÛ³Ý ³ñï³ùÇÝ Ñ³Ù³ áñí³ïóáõãû³ý»ñïñ Ý» ñç Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛ³ÝÁ: ê³ Ñ³ñ ³ÝùÇ ïáõñù Ï³Ù Ñ³ñ ³ÝùÇ ïáõñù Ù³ ïáõ ó»éáõ áñó ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ³ÝÙ»Õ ½áÑ»ñÇ ÑÇß³ï³ÏÇÝ, û Ýáõ ÃÛ³Ý Ó»éù Ù»ÏÝ³Í µáéáñçý, ÇÑ³ñÏ», Ãáõñù»ñÇÝ, áíù»ñ, íï³ý»éáí Ý³ Çñ»Ýó áõ Çñ»Ýó ÁÝï³ÝÇùÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇ ÏÛ³ÝùÁ, ãï³ñáõ³ó³ý ÙÇ ÏáÕÙ ù³ßí»é Çñ»Ýó Ó»éùÁ Ù»ÏÝ»óÇÝ: ê³ Ý³ ÑáõÛëÇ Íñ³ Çñ, áñ áñ ÏáÕÙÇó, áñ å³ñ³ ³ÛáõÙ áõñ³óáõùá ãç Ï³ñáÕ Ñ³ÕÃ»É ³ñ¹³ñáõÃÛ³ÝÁ: ÐáõÛë, áñ Ù»Ýù í»ñççí»ñçá ÏÏ³ñáÕ³Ý³Ýù áý» ò»õ³ëå³ýáõãûáõýçó 100 ï³ñç ³Ýó áñó»é ÙÇ³ëÇÝ Ý³Û»É ³å³ ³ÛÇÝ` ãáõñ³ý³éáí áãçýã áñó»éáí íëï³ñ»é ÙÇÙÛ³Ýó... Î³ñ»Ý»ù³ñÛ³Ý, ºíñáå³Ï³Ý ÇÝï» ñ³óç³ ÐÎ Ý³Ë³ ³Ñ Ø»ñ Ý»ñÏ³Ý É ËÝ¹ÇñÝ»ñ áõýç: Ø»Ýù áõ½áõù»ýù ¹ñ³Ýù Ñ³ÕÃ³Ñ³ñ»É ÙÇ³ëÇÝ` áë³¹³ñó³µ³ñ ãáõñ³ý³éáí áãçýã, µ³ûó Ù»Ýù áõý»ýù Ý»ñÏ³, áñáõù ã»ý ¹³¹³ñáõÙ ÃßÝ³Ù³ÝùÇ ¹ñë áñáõùý»ñá: ò³ýï³ó³í Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ïñ³ù³µ³ýáõãûáõý, ½ ³óáÕáõÃÛáõÝ, Çï³ÏóáõÃÛáõÝ, åçïç»ñ Ç Ñáõß»ñ, áñ»ñïáõ ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇ` ³Ûë ³Ù»ÝÁ í»ñ³åñ»éáõ, í»ñ³ñå áñ»éáõ ³å³ ³ÛÇÝ Ý³Û»Éáõ Ñ³Ù³ñ Ñ³Û-Ãáõñù³Ï³Ý ë³ñù³ýá å»ïù ÉÇÝ»ñ ÑÝ³ñ³íáñÇÝë ³Ù»Ý³µ³óÝ áõ ³Ù»Ý³³ÏïÇíÁ: ³Ûó ÃßÝ³Ù³ÝùÁ ãç ³í³ñïí»É, ³Û¹ ë³ñ ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 7

6 Ð³Ù³Éë³ñ³ÝÇ»ñÏñáñ¹ ÏáõñëÇ áõë³ýáõ Ç,»ñµ Çï³Ïó»óÇ, áñ å³ï Ùáõ ÃÛáõÝÁ ñáõù»ý Ñ³ÕÃáÕÝ»ñÁ: ÚáÃ ï³ñ»ï³ýçó Ç í»ñ ëï³ó³íë ÏñÃáõ ÃÛáõÝÇó ÙÇßï ëáíáñ»é»ù, Ã» Ý³ËÝÇÝ»ñë ÇÝãåÇëÇ Ñ»ñáë, Çßï, ß³ï ³Ý ³ñ ¹³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ½áÑ ¹³ñÓ³Í, µ³ûó»ñµ»ù ãïáïñí³í Ù³ñ¹ÇÏ»Ý»Õ»É: ºñµ Ë»Éùë ëïë»ó Ñ³ëÝ»É, å³ïù³íý»ñá Ï³Ù³ó-Ï³Ù³ó ã³ ³½³ÝóáõÃÛáõÝ Ãí³óÇÝ, µ³ûó ³Û¹ ï³ñçý»ñçý ñ»ã» ³ÝÑÝ³ñ ñ Ñ³ëÝ»É Çßï ñí³í å»ï³ï³ý áñ ³ÕµÛáõñÇ: ä³ïùáõãûáõý ÏáãíáÕ Ù»Í Ë ³ÝÏ³ñáõÙ å»ïáõãûáõýý»ñç ýçéïñ³óí³í ³ñËÇíÝ»ñÁ Çßï»Ý ³ÛÝù³Ý, áñù³ý ³ÝÑ³ïÝ»ñÇ ³Õ³í³Õí³Í ÑÇßáÕáõ ÃÛáõÝÝ»ñÝ»Ý: ÆëÏ ³Õ³í³ÕÙ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý å³ï ³éÝ ³é»ñ»ëáõÙÇó ³Ý ÝÏ³ñ³ ñ»éç í³ëý ñ: ²é»ñ»ëí»Éáõ ³Õ³ ³ñÝ ³ÛÝù³Ý Ýßí³Í ñ, áñ ³ÝóÛ³ÉáõÙ ï»õç áõý» ó³í Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ Ñ³Û³óù Ý»ï»ÉÇë Ñ³ëÏ³ÝáõÙ Ç Ù»ñ` Ý³ Ë³ å³ß³ñùáõýùý»ñáí ³Õ ³ïí³Í, Ï»Õïáï, µí»ñáí å³ïí³í ³å³ Ïáõ Ñ» ï áõù ÉÇÝ»ÉÁ: ²é»ñ»ëí»Éáõ Ñ³Ù³ñ Ý³Ë å»ïù ñ ³½³ïí»É Ý³Ë³ å³ß³ñáõùý»ñçó Ñ³Ù³ï»Õ áõå»ñáí Ù³ùñ»É ³Û¹ ³å³ÏÇÝ: ²Ûë Ý³Ë³ ÇÍÁ, áñçý Ã»Ïáõ½ áùñçï, µ³ûó Ý»ñ¹ñáõÙ áõý»ý³éáõ å³ïíçý»ù ³ñÅ³Ý³ó»É, Ñ»Ýó ³Û¹åÇëÇ áñí³éáõûã áõýç: ÂáõñùÁ, áñ ñï»ó ÇÝÓ Ý³Ë³ ÍÇ Çñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñçó ÙÇ ù³ýçëá Ññ³ï³ñ³Ï»ÉÇë ³ñï³éáó ÙÇ Çñ³íÇ ³ÏÇ Ñ³Ý¹Çå»óÇ: ä³ï Ùáõ ÃÛáõÝÝ»ñÁ Ï³ñ¹³Éáí` ÁÝÃ»ñóáÕÝ»ñÇó Ù»ÏÁ Ù»½ Ù»Õ³¹ñ»ó Ð³Ûáó ó»õ³ëå³ýáõãû³ý Ñ³ñóáõÙ Ùáï»óÙ³Ý á áëáõãû³ý Ñ³ñóáõÙ: ²Ûë ùýý³¹³ïáõãûáõýá å³ï ³é ¹³ñÓ³í, áñ ÝáñÇó ÝÅ³ñÇ íñ³ ¹Ý»Ù ³ÛÝ å³ïùáõãûáõýý»ñá, áñ Ññ³ï³ñ³Ï»É»Ýù, ÂáõñùÇ³ÛáõÙ Ý³Ë³ ÍÇ å³ï³ëë³ý³ïáõ ²ñÇë Ü³ÉçÁÇ Ñ»ï ³ñí³Í Ñ³ñó³½ñáõÛóÇë Ù³ëÇÝ Ùïáñ»Ù: Ø»ñ ÁÝÃ»ñóáÕÁ Ñ³ÏÇñ Ñ»ï Û³ÉÝ ñ áñóáõù µ³ó³ïñ»é` ³Ûë å³ï Ùáõ ÃÛáõÝÝ»ñáí Ãáõñù»ñÇÝ ¹»åÇ áõõ»õç Éí³óÙ³Ý áõõç ÇÝù ß»Õ»É ÅËïá Õ³Ï³Ý Ù»Ë³ÝÇ½Ù ÇÝù áñí³¹ñáõù Ï³Ù áñóáõù ÇÝù Ù»ÕÙ»É Ñ³Û»ñÇ Ñ³Ý¹»å Çñ³Ï³Ý³óí³Í í³ûñ³ áõãûáõýý»ñá: Ü³ ³Ûëå»ë ñ ³ñï³ Ñ³ÛïíáõÙ, ù³ýç áñ Ù»Ýù ³é³çÇÝÝ»ñÇó ÇÝù, áñ 1915-ÇÝ ï»õç áõý»ó³íá Ý³Ñ³ï»óÇÝù áñå»ë Ð³Ûáó ó»õ³ëå³ýáõãûáõý: ºí,»Ã» ã»ù ëë³éíáõù, ³Û¹ ÁÝÃ»ñóáÕÁ Ãáõñù ñ: ³ÛÉ áõõõáõãû³ùµ ã ñ ï³ñí»é: Î³ñá±Õ ñ ³ñ¹Ûáù Ù»Ï ³ÛÉ Ï³ÝË³Ï³ÉáõÃÛ³Ý ùýý³¹³ïáõãû³ý ÃÇñ³Ë ¹³ñÓ³Í ï»ë³ï»ïç Ñ³ë³Í ÉÇÝ»É: Â»±»ë, áñ Ù»Í³ó»É»Ù Ñ»ñáë Ý³ËÝÇÝ»ñÇë Ù³ëÇÝ å³ïùáõãûáõýý»ñ Éë»Éáí, ÝáñÇó ÑÇÝ Ý³Ë³å³ß³ñáõÙÝ»ñÇë»ñÇÝ Ç ¹³ñÓ»É ³é³Ýó Çï³Ïó»Éáõ É³í Ãáõñù»ñ É Ï³Ý -Ç ù³ñá½ãáõãûáõýý Ç ³ÝáõÙ: ²Ûë ³Ù»ÝÇ Ù³ëÇÝ ÝáñÇó ËáñÑ»óÇ: Î³ñÍáõÙ»Ù` ³é»ñ»ëáõÙÁ Çßï áñíáõ Ù»Ë³ÝÇ½Ù ³ÛÝù³Ý Å³Ù³Ý³Ï, ù³ýç ¹»é ß³ñáõÝ³ÏáõÙ»Ýù Ý³É Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ñ»ïù»ñáí: ²Ûë ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÁ µ³ý³íáñ å³ïùáõãûáõý ` ³é³Ýó áñ Ñ»ïÇÝ ÙïùÇ ÑÝ³ñ³íáñÇÝë ³ÝµÇÍ: ²Û¹ å³ï ³éáí ÂáõñùÁ, áñ ñï»ó ÇÝÓ Ý³Ë³ ÇÍÁ Ï³ñ áñ Ó»éÝ³ñÏáõÙ Ñ³ïÏ³å»ë ³ñÅ»ù³íáñ ³Ûë Ù»Ë³ÝÇ½ÙÝ»ñÇó Ù»ÏÁ áñíç ¹Ý»Éáõ å³ï ³éáí: ì»ñáýßû³é ÁÝÃ»ñóáÕÇ Ñ³Ï³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ï»ëý»éáõó Ñ»ïá ²ñÇë Ü³ÉçÁÇ` Ù»½ ïí³í Ñ³ñó³½ñáõÛóáõÙ ³ñï³µ»ñ³Í ÙÇ Ý³Ë³¹³ëáõÃÛáõÝÝ É ³í»ÉÇ ³½¹»óÇÏ ¹³ñÓ³í ÇÝÓ Ñ³Ù³ñ: ²ñÇëÝ ³ëáõÙ ñ. ºÃ» ³Ûë Ý³Ë³ ÇÍÁ Ñ³Û³ëï³ÝÛ³Ý ÙÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ãçñ³ï³ý³óí»ñ, áñ Ù»ÏÁ` Ý»ñ³éÛ³É»ë, ã ñ Ñ³í³ï³: Ø»Í³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÁ ÏÏ³ñÍ»ñ, áñ ÂáõñùÇ³ÛÇ Ñ»ñ Ã³Ï³Ý ù³ñá½ãáõãûáõýý : ê³ï³ûý å³ïùí³íùý»ñý ³é³Ýó Ãáõñù»ñÇÝ å³ë³ñ³ï»éáõ Ý»ñÏ³Û³óÝáõÙ»Ý, Ã» ÇÝãå»ë»Ý Ù³ñ¹ÇÏ ó»õ³ëå³ýáõãûáõý ï»ë»é ñïí»é : Æ í»ñçá, Ñ³Ý»óÇ Ñ»ï Û³É»½ñ³Ï³óáõÃÛ³Ý. áõñ³ë³éç ³ëï í»ñççý ï³ñçý»ñçý ³é»ñ»ëÙ³ÝÝ áõõõí³í ¹ñ³Ï³Ý ù³ûé»ñç ³éÏ³ÛáõÃÛáõÝÁ, µ³ûó ³ÛÝ å»ë ãå»ïù Ùáé³Ý³É, áñ ¹»é ß³ï ³Ý³å³ñÑ áõý»ýù ³ÝóÝ»Éáõ: Ð³Éáõù ø³é³ý³ã, Bianet Éñ³ïí³Ï³Ý áñí³ï³éáõãû³ý ÉË³íáñ ËÙµ³ Çñ ÄËïÙ³Ý áõéý ³Ýó³Í, å³ïùáõãû³ý Ñ»ï ³é»ñ»ëí³Í ÙÇ ÁÝÃ»ñóáÕ ñ ³éç ë: ê³ ß³ï áõñ³ë³éç ñ: ³Ûó ³ñ¹Ûá±ù áñ ËÝ¹Çñ Ï³Ù ëë³é µ³ý ãï³ñ ³Ûë Ùáï»óÙ³Ý Ù»ç... áõó» Ñ³ÕÃ³Ñ³ñ»É ñ Ñ»ñùáõÙÁ, µ³ûó ³ñ¹Ûá±ù ÑÇÙ³ É µáéáñáíçý ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 9

7 ²Ûë ³ßË³ïáõÃÛ³Ùµ Ò»½»Ý Ý»ñÏ³Û³óíáõÙ Ð³Ûáó ó»õ³ëå³ýáõãûáõýçó ñïí³íý»ñç å³ïùáõãûáõýý»ñáª áë³ýóí³í Ýñ³Ýó Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇ ÏáÕ ÙÇó: ä³ïùáõãûáõýý»ñç ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÁ Ñ»ñáëÇ/Ñ»ñáëÝ»ñÇª Ð³Ûáó ó»õ³ëå³ýáõãûáõýçó áõõõ³ïç Ï³Ù ³ÝáõÕÕ³ÏÇ ³Ý³å³ñÑáí Ãáõñù»ñÇ û ÝáõÃÛ³Ý ßÝáñÑÇí ñïí³í ÉÇÝ»Éáõ Ñ³Ý ³Ù³ÝùÝ : ²Ûë ÇñùÁ, 2015Ã. Ð³Ûáó ó»õ³ëå³ýáõãû³ý 100-ñ¹ ï³ñ»éçóçý ÁÝ¹³é³ç, Ýå³ëïáõÙ 1915-ÇÝ ï»õç áõý»ó³í Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ ÙÇÝã ³Ûëûñ ³éÏ³ ï»ë³ï»ïý»ñçó ï³ñµ»ñíáõ Ñ³Û³óùáí ¹Çï»ÉáõÝ: Âáõñù»ñÇ ÏáÕÙÇó ñïí³í ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÁ ÙÇ ÏáÕÙÇó ËáëáõÙ»Ý Çñ»Ýó ³åñ³ÍÇ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇ å³ïù³íý»ñç Ù³ëÇÝ, ÙÛáõë ÏáÕÙÇó å³ïùáõù Ãáõñù ÇÝùÝáõÃÛ³Ý Ñ»ï áñ ËÝ¹Çñ ãáõý»ý³éáõ Ù³ëÇÝ: ÎÛ³ÝùÇ ³Ûë å³ïùáõãûáõýý»ñá Ïáãí³Í»Ý ûñçý³ï Í³é³Û»Éáõ, áñ Ãáõñù»ñÇ Ñ³Û»ñÇ ÙÇç ³éÏ³ ËÝ¹ÇñÝ»ñÁ ÙÇ³ÛÝ ÃÝÇÏ µýáõûãç ã»ý, áñ Ñ³Û»ñÁ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ»Ý ³Ûë Ñ³ñóáõÙ Ï³ñÍñ³ïÇå»ñ Ïáïñ»É: ê³ å»ïù Ù»½ Ùïáñ»Éáõ Ñ³ñó³¹ñáõÙ ³Ý»Éáõ ï»õçù ï³. ³ñ¹Ûá±ù ÂáõñùÇ³ÛáõÙ ÑÝ³ñ³íáñ ÝáõÛÝÝ Çñ³Ï³Ý³óÝ»É, ù³ý½ç ÂáõñùÇ³ÛáõÙ Ñ³Û»ñÇÝ Ïáïáñ³ÍÇó ñï³í Ãáõñù ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇ å³ïùáõãûáõýý»ñá ¹»é ë ã»ý Ù»Ïï»Õí»É: ²Ûëûñ ÂáõñùÇ³ÛáõÙ Ýñ³Ýù, áíù»ñ Ñ³í³ïáõÙ»Ý, áñ ³Ûë å³ïùáõãûáõý Ý»ñÇ Ñ³í³ù³ ñáõùý ÇÝùÝáõÃÛ³ÝÝ áõõõí³í ëå³éý³éçù, ß³ñáõÝ³ÏáõÙ»Ý Ù»Í³Ù³ëÝáõÃÛáõÝ ÉÇÝ»É: àñáíñ»ï ñïí³í»ñ»ë³ý»ñç Ù»Í Ù³ëÝ áõí³óí»éáí Ãáõñù³óí»É Ï³Ù ùñ¹³óí»é Ï³Ù É ³ÛÉ ÃÝÇÏ ËÙµÇ å³ïï³ýáõ ÁÝï³ÝÇùáõÙ ÓáõÉí»É-í»ñ³ó»É : êñ³ýóçó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÝ Çñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý, áñý áõëáõùý³ëçñù³ý»ýã³ï³ µ³½ù³½³ý Ã»Ù³Ý»ñ»ñ ³Ý Ñ³ÝáõÙ: ò»õ³ëå³ýáõãûáõýçó ñïí³íý»ñçó ß³ï»ñÝ ³Ûëûñ áõç ã»ý, ë³ï³ûý Ýñ³Ýó Ñáõß»ñÁ í³é»ý å³ñáõù Çñ»Ýó ÃáéÝ»ñÁ... ²Ûë ³ßË³ïáõÃÛáõÝÁ ÙÇ ÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï ³é³ç ù³ßáõù Ñ³ñó³¹ñáõÙª Ç±Ýã»Ý ½ áõù ³ñ¹Ûáù Ñ³Û ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇÝ ñï³í Ãáõñù»ñÁ... Ðáõë³Ýùª ÂáõñùÇ³ÛáõÙ Ùáï ³å³ ³ÛáõÙ ÏÉÇÝÇ Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý ÙÇ Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝ, áñý ³Û¹ Ñ³ñó³¹ñÙ³Ý å³ï³ëë³ýç áõõõáõãû³ùµ Ï³ßË³ïÇ ³ñ¹ÛáõÝùÁ ÏÏÇëÇ Ñ³ÝñáõÃÛ³Ý Ñ»ï: ²ñÇë Ü³ÉçÁ, IMC TV ËÙµ³ Çñ, T24 ³Ùë³ ñç ëûáõý³ï³ Çñ Ç³ñµ»ùÇñÇ áõáóý»ñáõù ù³ûéáõù ÇÝù ÁÝÏ»ñÝ»ñÇóë Ù»ÏÇ Ñ»ï, áõù Ñá áõ Éáõë³íáñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ ÑÇÙ³ ³ÕáÃáõÙ»Ù: ø³ýç áñ ³é³çÇÝ ³Ý ³Ù Ç Ý³ó»É, ó³ýï³ýáõù ñ ³Ù»Ý ÇÝã óáõûó ï³é å³ïù»é: ºë É ³Ûëå»ë Ã» ³ÛÝå»ë áõ½áõù Ç ï»ëý»é ÇÙ³Ý³É ³Ù»Ý ÇÝã: Æñ ï³ý ¹ÇÙ³ó Ýëï³Í Í»ñ ÙÇ ÏÇÝ ùñ¹»ñ»ý ÇÝã-áñ µ³ý ³ë³ó: ÀÝÏ»ñë Ýñ³Ý å³ï³ëë³ý»ó, ï³ñ»ó ÏÇÝÁ í»ñ Ï³ó³í áõ ¹»åÇ ÇÝÓ ù³ûé»ó: Ü³Ë Ó»éù»ñë Çñ ³»ñÇ Ù»ç ³é³í, ³Ùáõñ µéý»ó. ùñ¹»ñ»ý ñ å³ïùáõù, áãçýã ã Ç Ñ³ëÏ³ÝáõÙ, ë³ï³ûý Ó»éù»ñë ³ÛÝå»ë ñ ë»õùáõù, ¹»ÙùÇÝ ³ÛÝåÇëÇ ó³í, Ñ³Û³óùáõÙ ³ÛÝåÇëÇ íçßï ³ãù»ñáõÙ ³ñóáõÝùÝ»ñ Ï³ÛÇÝ, áñ ÉËáõÙë ³Ù»Ý ÇÝã Ë³éÝí»É ñ Çñ³ñ: ²ÝÑ³Ùµ»ñ ëå³ëáõù Ç, áñ ÁÝÏ»ñë Ã³ñ Ù³ÝÇ. Ýñ³ ¹»ÙùÝ É ñ áõý³ïí»é: Ð»ïá ï³ñ»ó Ùáñ³ùáõÛñÁ Ó»éù»ñë ÃáÕ»ó ñï»ó ÇÝÓ: ²Ûï»ñë, ³ãù»ñë Ñ³Ùµáõñ»ó, Ñ»ïá ÝáñÇó ñï»ó: àã ÙÇ Ï»ñå ã ñ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ÃáÕÝ»É: Ð»ïá Çñ ïáõý ï³ñ³í: Øï³Ýù Ý»ñë, Çñ ³Ù»Ý³É³í Ý»ñùÝ³ÏÝ»ñÁ é»ó ÇÝÓ Ýëï»óñ»ó: ÎáÕùÇë Ýëï»ó, ÇÝÓ»ñÏ³ñ Ý³Û»ó ³ãù»ñÁ Éóí»óÇÝ: ØÇ ÏáÕÙ ù³ßí»ó áñó»ó ÑáëáÕ ³ñóáõÝùÝ»ñÝ ³é³Ýó óáõûó ï³éáõ ³ÝÓ³ÛÝ ãáñ³óý»é: Ì»ñ ÏÝáç Ýñ³ ³ÙáõëÝáõ Ñ³Ý¹³ñïí»Éáõó Ùáñ³ùñáçª Ù»½ ³Ù»Ý Ýáí Ã»Û ÑÛáõñ³ëÇñ»Éáõ Ñ³Ù³ñ ËáÑ³Ýáó Ý³Éáõó Ñ»ïá ÁÝÏ»ñë ëïë»ó å³ïù»é, Ã» ÇÝã ñ Ëáëí»É: î³ñ»ó Ùáñ³ùáõÛñÝ ÇÝÓ ÝÙ³Ý»óñ»É ñ Çñ ëå³ýí³í ÃáéÝáõÑáõÝ: ²ãù»ñë, ¹»Ùùë, Ó»éù»ñë Çßï Ýñ³ ÝÙ³Ý ÇÝ: ÂáéÝáõÑÇÝª 19 ï³ñ»ï³ýá Ñ³½Çí µá Éáñ³Í, Ý³ó»É ñ ½ÇÝÛ³É å³ûù³ñçª áñå»ë»ñçé³*, ëå³ýí»é: Øáñ³ùáõÛñÁ å³ïù»é ñ. êå³ýí»éá ÏÁÝ¹áõÝ»ÇÝù, ÙÇ³ÛÝ Ã» ¹³ ã³ý»çý : Ç³ñµ»ùÇñÇ Ù»ç Ãáé³Ý ¹ÇÝ Ï³å»É ÇÝ ³íïáÙ»ù»Ý³ÛÇ Ñ»ï Çó áõ ù³ñß ïí»é ³ÛÝù³Ý, ÙÇÝã ¹Ç³ÏÁ µ½ïïí»é ñ: ²ÛÝå»ë, áñ ÝáõÛÝÇëÏ ã ÇÝ Ï³ñáÕ³ó»É Ã³ÕáõÙ ³Ý»É: ²Ù»Ý³ëÇñ»ÉÇ ÃáéÝáõÑÇÝ»Õ»É,»ñÇï³ë³ñ¹ ï³ñçùáõù ³íïáíÃ³ñÇó Ù³Ñ³ó³Í ïõ³ûç Ñ³ñëÇ ÙÇ³Ï»ñ»Ë³Ý, áñçý ï³ïý ñ å³ñ»é-ù»í³óñ»é: Ð»Ýó ³Ûëå»ë É,»ñµ ÇÝÓ ï»ë»é, Ï³ñÍ»É ÃáéÝ ³Ùáõñ ñï»é, Ñáïáï»É : ²ÙáõëÝáõ ÏáÕÙÇó å³ïùáõãû³ýý ³í»É³óñ³Í Ù³Ýñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ É ³í»ÉÇ áõµ»ñ ³Ï³Ý ñ: ²ÙáõëÇÝÝ ³ë»É. È³ í, ³ë»Ýù` ëå³ý»óçù áõ ¹ÇÝ ù³ñß ïí»óçù : Ð»ïá ³Ýó»É Çñ Ñ³Ù³ñ ³Ù»Ý³ë³ñë³»ÉÇ Ù³ëÇÝ. ²ÛÝå»ë»Ý ù³ñß ïí»é, áñ ÃáéÝáõÑáõë Ù³ñÙÝÇ µáéáñ Ù³ë»ñÁ µ³óí»é»ý, áïù»ñá, ÏñÍù»ñÁ Ç³ñµ»ùÇñÇÝ ÇÝ óáõûó ï³éçë: Ðá ÇÝ ³é³Ý Ãáé³Ýë, µ³ Ý³ÙáõëÇó Ç±Ýã ÇÝ áõ½áõù : ²ëïí³Í ù»½ É ÝáõÛÝ ³Ï³ï³ ñçý ã³ñå³ý³óýç, µ³ûó ß³ï ÝÙ³Ý»ë»Õ»óÇÏ,- ³Ñ³ ³Ûëå»ë»Ý ³ë»É: ñ³ Ñ³Ù³ñ É ³ñï³ëíáõÙ áõ Ãáé³Ý Ñ³Ù³ñ áõñçßç Ùáï ³é³çÇÝ ³Ý ³Ù ñ ³ñóáõÝùÝ»ñÇÝ ³½³ïáõÃÛáõÝ ï³éçë: ø³ñ³ó»é ÙÝ³ó»É Ç: ²ë³Íë áñ µ³ý ã ñ ³Ý»Éáõ, í»ñùç ¹³ñÙ³Ý ã ñ ÉÇÝ»Éáõ: Øáñ³ùáõÛñÁ µ»ñ»ó Ù»ñ Ã»Û»ñÁ, µ³ûó ÙÇ ÏáõÙ ³Ý ³Ù ãï³ñáõ³ó³ ËÙ»É: Ü³ ëïçå»éáí Ã»ÛÁ ßáõñÃ»ñÇë Ùáï»óñ»ó áõ ³ë³ó. ÊÙÇ ñ, ËÙÇ ñ, áñ Ï³ñÍ»Ù` ÛáõÉ³Ûë ËÙáõÙ, áñ ï³ëá ï³ñç ³Ýó ÛáõÉ³ÛÇë ÙÇ Ï³ÃÇÉ µ³ý ËÙ»óñ³Í * ä³ñïç½³ý³ï³ý çáï³ïç ³Ý¹³Ù ÝÙ³Ý çáï³ïý»ñá ÂáõñùÇ³ÛáõÙ áñí»é»ý øñ¹³ï³ý ²ßË³ï³íáñ³Ï³Ý Ïáõë³ÏóáõÃÛ³Ý ëï½µý³íáñù³ý ûñí³ýçó: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 11

8 ÉÇÝ»Ù, Ó³ Çë í»ñççý çáõñý É ãëù»óñç : 1999 Ãí³Ï³ÝÝ ñ, Éñ³ ñáõáõãû³ýë»ñïñáñ¹ ï³ñçý: ²é³çÇÝ ³Ý ³Ù Ç áñíç µ»ñáõùáí Ç³ñµ»ùÇñ Ý³ó»É: ¾¹ÇñÝ»áõÙ ÍÝí³Í ÉÇÝ»Éáí` Â»ùÇñ¹³ ÛáõÙ ³Ù»Ý³µ³ñÓñ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ ëï»ñçé ÙÇç³í³ÛñáõÙ ³½ ³ÛÇÝ ÏñÃáõÃÛáõÝ Ç ëï³ó»é ùñ¹»ñçý áõ ùñ¹³ï³ý Ñ³ñóÇÝ Í³ÝáÃáõÃÛáõÝë Ñ³Ù³Éë³ñ³ÝÇ Ñ³Ù³ñ êï³ùµáõé ³Éáí ñ ëïëí»é: ²ÛëÇÝùÝ` Ñ³ñÛáõñ ïáïáëáí íëï³ñ Ç, áñ Çï»Ù ùñ¹»ñç ³éÏ³ ËÝ¹ñÇ Ù³ëÇÝ, áñ ÁÝ¹³Ù»ÝÁ Çñ³íáõÝùÇ í»ñ³µ»ñû³é Ñ³ñó : ³Ûó ³Ñ³ ³Û¹ ûñý ³Ù»Ý ÇÝã áëí»ó: î»ë³ï³ý µáéáñ Ùïù»ñë á ßÇ³ ó³ý, ÛáõÉ³ÛÇ ï³ïçïç å³åçïç å³ïùáõãûáõýçó Ñ³ëÏ³ó³, áñ ËáëùÁ í»ñ³µ»ñáõù Ù³ñ¹ ÉÇÝ»ÉáõÝ. ë³ ËÝ¹ñÇ µáõý ÇÙ³ëïÁ: Ðá Çë Ëáó í»ó: ²Û¹ å³ïùáõãûáõýý ÇÝÓ íñ³ ³½¹»ó ³í»ÉÇ, ù³ý ÙÇÝã ³Û¹ ÑÝã³Í áñ Ï³éáõÛóÇ ù³ñá½ãáõãûáõý Ï³Ù Çï³ÏóáõÃÛáõÝ å³ïí³ëïáõ»éáõûã: ø³ý½ç Ñá ÇÝ Ñá áõý ñ ³ñí»É: ÛáõÉ³ÛÇ ï³ïçïç å³åçïç Ñá ÇÝ»ñÁ ÇÙ Ñá áõý ÇÝ ³ñí»É ÙÇ³ó»É. ³ñ¹»Ý ³Ù»Ý ÇÝã ³Û¹ Ï»ïÇó Ç ¹Çï³ñÏ»Éáõ: ²ë»ÉÇùÝ»ñë í»ñ³µ»ñùáõýùë ÛáõÉ³ÛÇÝ ãó³í»óý»éáõ Ñ³Ù³ñ Ç ³Ý»Éáõ: ø³ýç áñ»ã» Ýñ³ Ñá áõý ó³í å³ï ³é»Ç,»ë É Ç ó³í ³åñ»Éáõ: ñ` ³ÕçÇ Ïë, º ñ³ïç çñ»ñá ÙÇßï Ï³ñÙÇñ ÇÝ ÑáëáõÙ. Ñ³Û»ñÇ Ïáïáñ³ÍÇÝ»Ýù ³Ï³Ý³ï»ë»Õ»É, µ³ûó áãçýã ã»ýù Ï³ñáÕ³ó»É ³Ý»É : ²Ñ³í³ëÇÏ ³ÛëåÇëÇÝ Çñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýá, áñç Ù³ëÇÝ Çï»ù, µ³ûó áñù³ý É áñó»ù Ùáé³Ý³É, ÙÇ ûñ Ó»ñ»ÝÃ³ Çï³ÏóáõÃÛáõÝÁ»ñ ³Ý ÏÑ³ÝÇ, Ó»ñ ¹»ÙùÇÝ ÏÑ³ñí³ÍÇ ÏëïÇåÇ ÁÝ¹áõÝ»É: ³Ûó ë³ ³Ù»Ý ÇÝ É ëïçåáõ³µ³ñ ÁÝ¹áõÝ»É ã, Ó»ñ ÇëÏ Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÃÛ³Ùµ ÉÇÝáõÙ. Ã»ñ ë, ³Ù»ÝÇó Çßï Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ÁÝ¹áõÝáõÙÝ É Ñ»Ýó ë³ : Ü³½³Ý ú½ç³ý, Yurt ³Ùë³ ñç ËÙµ³ Çñ Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýá ³ÉÇë Çñ³Ï³Ý Ù³ñ¹áõó: ÖÇßï ÇÝÓ ù»½ ÝÙ³ÝÝ»ñÇó:»ÙùÁ, ³ãùÁ, í³ñë»ñá, ùçãá Ï³Ù ³Õ³ ³ñÝ»ñÁ ù»½ ÝÙ³Ý ãéçý»ý É, áõñ³ëáõãûáõýá, ïëñáõãûáõýá, ³ñï³ëí»ÉÁ, Ååï³ÉÁ Ñ»Ýó ù»½ å»ë ÉÇÝ»Éáõ Ñ³Ù³ñ Ï¹Çåã»Ý ù»½: ºí ù³ýç áñ ¹³ Ñá ÇÝ, áõñ»ùý Ñ³ëï³ï ùá Ñá áõý Ï ³ñíÇ, ÏÑÇß»óÝÇ ù»½ Ù³ñ¹ÏáõÃÛ³Ý, Ù³ñ¹ ÉÇÝ»Éáõ Ù³ëÇÝ: ²ÛÝ, ÇÝãÇÝ Ï³ñáÕ»ë Ñ³í³ï³É áõ Ñ³ëÏ³Ý³É Ñ³½³ñ³íáñ ç»ñ Ï³ñ¹³Éáí, Ñá ÇÝ Ï³ñáÕ ÑÇÝ ñáå»áõù Ñ³Ù³éáï ³ë»É: ñ³ Ñ³Ù³ñ, áñ»ñµ Çñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõý»ë ÉëáõÙ, Ùï³ÍáõÙ»ë`»Ã» Ýñ³ áë³ñ»ý ÉÇÝ»Ç, Ç±Ýã Ï³Ý»Ç, ÇÝãå»±ë Ïí³ñí»Ç: ²Û¹ Çñ³íÇ ³ÏáõÙ ÇÝù¹ ù»½ Ïå³ïÏ»ñ³óÝ»±ë, Ù³ñ¹ ÏÉÇÝ»±ë: ºñµ ëçñï¹ áõ ËÇÕ ¹ áñíç»ý ³ÝóÝáõÙ, Ñá ÇÝ Ñá áõý Ùáï»ÝáõÙ. ¹ñ³ÝÇó Ñ»ïá áí ÇÝã É ³ÝÇ Ï³Ù ã³ýç, ãç Ï³ñáÕ Ñ»é³Ý³É: ÖÇßï ÁÝï³ÝÇùÇë ³Ý¹³ÙÝ»ñÇó Ù»ÏÇ` Ð³Ûáó ó»õ³ëå³ýáõãû³ý Ñ»ï ³é»ñ»ëí»Éáõ å»ë: ü»ãñçû» â»ãçýç Ø»Í Ù³Ûñë ÇñùÁ Ï³ñ¹³Éáõó Ñ»ïá ÁÝï³ÝÇùÇë ³Ý ¹³Ù Ý»ñÇó Ù»ÏÇÝ Ç ïí»é` Ð³Ûáó ó»õ³ëå³ýáõãûáõýá ãáý¹áõýáõ, ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï áñáß µ³ý»ñ»õ»é»ý, ÉÇ... ³ëáÕ ³é³ç ³ÝóÝáÕ Ù»ÏÇÝ: âý³û³í ëï½µáõù ã ñ áõ½áõù Ï³ñ¹³É, µ³ûó Ñ»Ýó ëïë»ó, ÙÇ ßÝãáõÙ ³í³ñï»ó: Ð»ïá É ³ë³ó. ²ÙµáÕç Çß»ñ ³ñï³ëí»É»Ù ê»ñ»ñ Ùáñ³ùñáç Ñ³Ù³ñ,- ³ÛÝáõÑ»ï ÇÝùÝ Çñ»Ý áõõõ»ó,- Ðñ³Ýáõß Ùáñ³ùñáç : ²Ûë Ù³ñ¹ÇÏ ÇÝã å³ïùáõãûáõýý»ñ áõ ÏÛ³Ýù»Ý ³åñ»É ºë Çñ»Ýó ï»õá ÉÇÝ»Ç` ã Çï»Ù, Ã» ÇÝã Ï³Ý»Ç, ÃáÕ ²ëïí³Í Ù»½ µáéáñçë Ý»ñÇ... : ²Ûëù³Ý ï³ñç ã ñ ó³ýï³ó»é Ñ³í³ï³É, µ³ûó Ñ³ëÏ³ó»É ñ, áñ 90-³ÙÛ³ Ðñ³Ýáõß Ùáñ³ùáõÛñÁ ëáõï Ëáë»Éáõ áñ ³éÇÃ ãáõý»ñ: ²í»ÉÇÝ` ¾ñ½ÇÝç³Ý- ¾ ÇÝóÇ ëï»ëñáç Ëáëù»ñÝ ñ Ñ³í»ÉáõÙ ³Ûë ³Ù»ÝÇÝ. êï»ëáõñë Ñ³ ³Ë ³ëáõÙ ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 13

9 ÀÝ¹³Ù»ÝÁ ³ÙÇëÝ»ñ ³Ýó Ñ³ÛáõÃÛáõÝÁ áõç ³ßË³ñÑáõÙ Ïá»ÏáãÇ Ø»Í»Õ»éÝÇ ½áÑ»ñÇÝ 100 ï³ñçý, ÇÝã Ëáëù, ½áõï ËáñÑñ¹³Ýß³Ï³Ý ï³ñ»éçó, Ñ³ëÏ³Ý³ÉÇ, áñ Ñ³Û»ñÇë ë» ³Ï³Ý ûññ³ýçó µý³çýçáõùá ã ñ ëïëí»é ã³í³ñïí»ó ÙÇ³ÛÝ 1915 Ãí³Ï³Ýáí: Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç ï³é³å³ýùý»ñý ³í»ÉÇ Í³Ýñ ÇÝ, ù³ý Ï³ñáÕ ñ Ïñ»É ûñ³óáõó³ûçý Ù»Ï ï³ñçý: âý³û³í ¹ñ³Ý` å»ï³ï³ý µ³ñóñ Ù³Ï³ñ¹³Ïáí Íñ³ ñí³í, µáéáñ ¹»ï³ÉÝ»ñáí Ý³Ë³ Íí³Í ï ³ Ï³ Ýáñ»Ý Çñ³Ï³Ý³óíáÕ ç³ñ¹»ñý ³Ý ³Ù ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ ãïí»óçý, áñ å»ë ½Ç Ñ³Ýó³íáñ ³Û¹ Ùï³ÑÕ³óáõÙÝ Çñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝ ¹³éÝ³ Çñ áõç Í³í³Éáí: ä³ï ³éÝ»ñÁ µ³½áõù ÇÝ, ë³ï³ûý Ù»ÏÁ Ã»ñ ë ³Ù»Ý³ ³Ï³ÝÝ ` û ÝáõÃÛáõÝÁ... Ð³Ûáñ¹ÇÝ»ñÇë û ÝáõÃÛ³Ý Ó»éù Ù»ÏÝ³Í ³ÝÑ³ïÝ»ñÇ, µ³ñ» áñ Í³Ï³Ý Ï³½Ù³Ï»ñåáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, å»ïáõãûáõýý»ñç ³ÝáõÝÝ»ñÁ Ùßï³å»ë»ñ³ËïÇùáí»Ý ÑÇß³ï³ÏíáõÙ ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ë³ñë³ Ý»ñÁ í»ñ³ñï³¹ñáõ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ íï³ûáõãû³ý Ù»ç: ê³ï³ûý Ï³ ßÙ³ñïáõÃÛ³Ý ÙÇ Ù³ëÝÇÏ ë, áñ ÙÇÝã ³ÛÅÙ ñ»ã» ÉéáõÃÛ³Ý Ù³ïÝí»É Ï³Ù ³éÝí³½Ý µ³ñóñ³ Ó³ÛÝí»É ³Ù»Ý³Ý»Õ Ùï»ñÙÇÏ ßñç³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ÙÇ³ÛÝ. ËáëùÝ ³ñÑ³íÇñùÇ å³ûù³ýý»ñáõù Ñ³Û»ñÇë û ÝáõÃÛ³Ý Ó»éù Ù»ÏÝ³Í Ãáõñù»ñÇ Ù³ëÇÝ : ä³ïùáõãûáõýý»ñá, áñ Ý»ñÏ³Û³óí³Í»Ý 100 ï³ñç Æñ³Ï³Ý å³ï ÙáõÃÛáõÝÝ»ñ ß³ñùáõÙ, Ñ»Ýó ³Ûë ³ëïÇ íï³ûáõãûáõýý»ý, ³ëï, áñá ë Ù»Ï ³Ý ³Ù ³ÝÑ»ñù»ÉÇ ¹³ñÓÝáõÙ Ñ»ï Û³É ßÙ³ñïáõÃÛáõÝÁ. Ã³ëñïáõÃÛáõÝÁ, ËÇÕ Á ³ñÅ»ùÝ»ñ»Ý, áñ ã»ý ³Ý³ãáõÙ á ã ³½ áõãûáõý, á ã ¹³í³Ý³Ýù, á ã Çñ³Ï³Ý Ï³Ù ÑáñÇÝí³Í áñ ³ÛÉ ë³ñù³ý: ä³ïùáõãûáõýý»ñç ³Ûë ÅáÕáí³ÍáõÝ áñó ³ñÅ³ÝÇÝ Ù³ïáõó»Éáõ µáéáñ ³ÛÝ Ø³ñ¹Ï³Ýó, áíù»ñ ãëáñß»óçý ñïáõãû³ý Ó»éù Ù»ÏÝ»É Ñ³Û»ñÇë ³Ý ³Ù ë» ³Ï³Ý ÏÛ³ÝùÁ íï³ý»éáõ Ýáí: ²ÛÝ Ý³ áñó ³ñÅ³ÝÇÝ Ù³ïáõó»Éáõ ßÙ³ñïáõÃÛ³ÝÁ Ñ³íáõñ å³ïß³ Ç Ý»ñÏ³Û³óÝ»Éáõ Çñ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ, ù³ýç áñ ³Û¹ Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç»Ý»Õ»É ÇÝãå»ë ò»õ³ëå³ýáõãûáõý á ÇñÁ Íñ³ ñáõý»ñý áõ Çñ³Ï³Ý³óÝáÕÝ»ñÁ, ³ÛÝå»ë É ÂáõñùÇ³ÛÇ ³ÛÝ ½³í³ÏÝ»ñÁ, áõù ç³ýù»ñáí ÑÝ³ñ³íáñ»Õ³í áñáß Ñ³Û ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇ Ñ³Ûáñ¹ÇÝ»ñÇ å³ßïå³ý»é áõ ñï»é ³Û¹ Ù»Í ³ñÑ³íÇñùÇó: ²ÝÝ³ ØÏñïãÛ³Ý, ²ñÙ»¹Ç³ ï»õ»ï³ïí³ï³ý, í»ñéáõí³ï³ý áñí³ï³éáõãû³ý ÉË³íáñ ËÙµ³ Çñ ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ

10 Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ ÛáõÕ Øáõñ³ïã³Û Âáõñù Ñ³óÃáõËÁ å³åçïçë å³ñáõù Çñ ï³ýá, Ñ»ïá Ñ³ÝÓÝáõÙ êï³ùµáõéç ³Ù»ñÇÏÛ³Ý áñµ³ýáó ä³ïùáõù ñç áñ ²í»ïÇëÛ³ÝÁ Ð³Ûñ³Ï³Ý å³åçïë` ²í»ïÇëÛ³Ý ²í»ïÇëÁ, ÍÝí»É 1900 Ãí³Ï³ÝÇÝ ¾ëùÇß»ÛÇñÇ ßñç³ÝÇ Øáõñ³ïã³Û (Øáõñ³¹ã³Û) ÛáõÕáõÙ: ÛáõÕÇ ³ÝáõÝÁ Ý»ñÏ³ÛáõÙë áëí»é, Ýáñ ³ÝáõÝÁ ã Çï»Ù: ÛáõÕÝ ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï Ùáï ï³ëá Ñ³½³ñ µý³ïçã áõý»ñ, áíù»ñ ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ ½µ³ÕíáõÙ ÇÝ ³Ý³ëÝ³å³ÑáõÃÛ³Ùµ: Øáõñ³ïã³ÛáõÙ»ñÏáõ»Ï»Õ»óÇ Ï³ñ. Ù»ÏÁ Ï³éáõóí»É ñ ÙÇÝã 1900 Ãí³Ï³ÝÁ, ÇëÏ»ñÏñáñ¹Á Ï³éáõóí»É áõ ß³Ñ³ áñíù³ý ñ Ñ³ÝÓÝí»É ³ñ¹»Ý 1900-ÇÝ: ä³åë ³ßË³ïáõÙ ñ ³Û¹ Ýáñ»Ï»Õ»óáõÙ` áñå»ë Å³ÙÏáã: Æ ï³ñµ»ñáõãûáõý ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ` ²ñ ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝáõÙ»Ï»Õ»óÇÝ»ñÁ ½³Ý ³Ï³ïáõÝ ã»ý áõý»ó»é, Å³Ù»ñ áõãû³ý áõ å³ï³ñ³ Ç Ù³ëÇÝ ÛáõÕÇ å³ï³ýçý»ñý»ý ÛáõÕáí Ù»Ï Ñ³Ûï³ñ³ñ»É ÏáãÝ³ÏÝ»ñÇ û ÝáõÃÛ³Ùµ: 17

11 ìï³û³ï³ý áõéõ³ñç³ûáõù Ñ³óÃáõË ³ßË³ï»Éáõ Ñ³Ù³ñ Ò»é³ Çñ ñ³éáõù Øáõñ³ïã³ÛÇ ÝÏ³ñÇ»ï áõù Ð³Û³ëï³Ý: ØÇ ³Ý ³Ù å³åçïçë Ñ³ñóñ»óÇ, Ã» ³Û¹ áõéý áõ ïáõýá, áñ ÃáÕ»É ñ áõéõ³ñç³ûáõù áõ Ð³Û³ëï³Ý í»ñ³¹³ñó»é, Ùáï³íáñ³å»ë Ç±Ýã Ï³ñÅ»Ý³ñ: ä³åë å³ï³ëë³ý»ó., ÃáÕ ÙÇ ÙÇÉÇáÝ ÁÉÉ³ñ, áõ ÇÙ Ñ³ñóÇÝ, Ã» ÇÝãáõ ³Û¹ù³ÝÁ ÃáÕ»ó áõ»ï³í Ð³Û³ëï³Ý ³ë³ó. ºÏ³ Ñáë áõ ÇÝÁ ÙÇÉÇáÝ ï³ àõ ëïë»ó Ù³ïÝ»ñÇ íñ³ Ñ³ßí»É Çñ ÇÝÁ ÃáéÝ»ñÇÝ, áíù»ñ Ð³Û³ëï³ÝáõÙ Ñ³Û»ñ»Ý ÇÝ ËáëáõÙ áõ Ñ³Û Ù»Í³ÝáõÙ: ä³åçïë Ñ³ ³Ë ñ å³ïùáõù ò»õ³ëå³ýáõãûáõýçó ñïí»éáõ Çñ å³ïùáõãû³ý, ¹ñ³Ý Ñ³çáñ¹³Í ¹Åí³ñÇÝ ï³ñçý»ñç áõ áñóáõãûáõýý»ñç Ù³ëÇÝ: ÂáõñùÇ Ù³ëÇÝ å³ïù»éçë Ý³ Ñ³ ³Ë ñ ÏñÏÝáõÙ, áñ ÇÝã íñ»å áõý»ñ, ÇÝùÝ ³ñ¹»Ý ÉáõÍ»É : áõ ³Ý»ÉÇù ãáõý»ë, - ³ëáõÙ ñ ÇÝÓ: ÐÇÙ³ Ýáñ»Ù Ñ³ëÏ³ÝáõÙ, áñ ³Û¹å»ë ñ ³ëáõÙ, áñ íñ»åëý¹ñáõãû³ùµ Éóí³Í ã³åñ»ù ÏÛ³Ýùë, áñ Ñ³Ý Çëï ³åñ»Ù: ØïùáõÙ áõ ÑÇßáÕáõÃÛ³Ý Ù»ç ÙÇßï í³é å³ñ»éáí ³ÝóÛ³ÉÁ` ß³ï áõ ß³ï áñóáõãûáõýý»ñ Ñ³ÕÃ³Ñ³ñ»Éáõó Ñ»ïá 1977 Ãí³Ï³ÝÇÝ å³åë ÏÝù»ó Çñ Ù³ÑÏ³Ý³óáõÝ: ä³åçïçë å³åá` Ð³ç³í»ï³Ýó ²í»ïÁ, Ùáï 60 ÏÙ Ñ»é³íáñáõÃÛ³Ý íñ³ ïýíáõ ¾ëùÇß»ÛÇñ ù³õ³ùáõù ³Ý³ëáõÝÝ»ñÁ í³ ³éùÇ ï³ý»éçë µ³ñ»ï³ùáõãûáõý ñ Ñ³ëï³ï»É ÙÇ Ñ³óÃáõË ÃáõñùÇ ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï: 1914 Ãí³Ï³ÝÇÝ Ð³ç³í»ï³Ýó ²í»ïÁ Ãáõñù Ñ³óÃáõËÇ Ùáï áñå»ë ³ß³Ï»ñï ï³ýáõù Çñ Ãáé³ÝÁ` å³åçïçë: ºñµ ëïëí»óçý Ñ³Û»ñÇ ½³Ý í³í³ûçý ç³ñ¹»ñý áõ ï»õ³ñ³ýáõãûáõýý»ñá, å³åçïë ÃáõñùÇ ï³ýý ñ: 1915 Ãí³Ï³ÝÇÝ ³Û¹ ÃáõñùÁ ³ëïáñ»Ý ñï»ó å³åçïçë Ïáïáñ³ÍÇó` å³ñ»éáí Çñ ï³ýá µáéáñçó Ã³ùóÝ»Éáí, áñ Ñ³Û, ÇëÏ ³í»ÉÇ áõß Ñ³ÝÓÝ»Éáí êï³ùµáõéç ³Ù»ñÇÏÛ³Ý áñµ³ýáó: ä³åçïë å³ïùáõù ñ, áñ»ñµ ³ñ¹»Ý ³Ýó»É ñ ³Û¹ É³ñí³Í ßñç³ÝÝ áõ ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ ñ ëï»õíí»é Ñ»ï í»ñ³¹³éý³éáõ, ÇÝùÝ ÇëÏáõÛÝ áñáßáõù ÛáõÕ Ý³É ïý»é ÍÝáÕÝ»ñÇÝ: ÛáõÕ í»ñ³¹³éý³éáí` å³åë ïýáõù Ñ³ñ³½³ï Øáõñ³ïã³ÛÝ ³ÙµáÕçáíÇÝ ³í»ñí³Í, Ã³É³Ýí³Í, ÇëÏ µ³ñ»ï³ùý»ñçý` Ïáïáñí³Í: ²Ûë ³Ù»ÝÁ ï»ëý»éáí` å³åë ÝáõÙ ÙÇ³ÝáõÙ ÑáõÝ³Ï³Ý µ³ý³ïçý` áñå»ë ½ÇÝíáñ: Üñ³ Ëáëù»ñáí` ÑáõÝ³Ï³Ý µ³ý³ïç ³é³çÇÝ ÍáõÙ ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ ÏéíáõÙ ÇÝ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý áõå»ñá, ÃÇÏáõÝùÇó ÑáõÛÝ»ñÝ ÇÝ ³ÉÇë: ÐáõÝ³Ï³Ý µ³ý³ïç å³ñïáõãûáõýçó Ñ»ïá ³ñ¹»Ý å³åë ï»õ³ áëíáõù áõéõ³ñç³, Ñ³ëï³ïíáõÙ êï³ñ³ ¼³ áñ³ ù³õ³ùáõù, áñï»õ Í³ÝáÃ³ÝáõÙ ï³ïçïçë Ñ»ï ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ: áõéõ³ñç³ûáõù ³åñ»Éáõ ï³ñçý»ñçý å³åë ³åñáõëïÇ ÙÇçáó í³ëï³ïáõù ñ Ñ³ó ÃË»Éáí. Ñ³óÃáõË ñ ³ßË³ïáõÙ ÙÇ ÃáõñùÇ Ùáï: àñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó å³åë ³ñ¹»Ý Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ïáõý Ý»É, ÝáõÙ Ý³ ³Û¹ ÃáõñùÇ Ñ³óÇ áõéý áõ ¹³ñÓÝáõÙ Çñ»ÝÁ: Üñ³Ýù áõéõ³ñç³ûáõù ³åñáõÙ»Ý ÙÇÝã 1933 Ãí³Ï³ÝÁ, ÇëÏ 1933-ÇÝ»ñÏáõ áñ¹çý»ñç Ñ»ï ï»õ³ áëíáõù ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 19

12 ñ ¹»åÇ Çñ»Ýó ÑáÕ³ï³ñ³ÍùÁ ÙÇ áùñ Ñ»éáõÝ óáõûó ï³éáí` ³ëáõÙ, Ã» Çñ»Ýù ³Û¹ï»Õ»Ý ÙÝáõÙ, áñå»ë½ç ë³ñù³ýá µ³óí»éáõý å»ë Ï³ñáÕ³Ý³Ý ÝáñÇó Ñ»ï Ý³É Çñ»Ýó ïáõý: Ð³Ûñë å³ïùáõù ñ, áñ Çñ»Ýù 3»Õµ³Ûñ 3 ùáõûñ»ý»õ»é ²ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï Ãáõñù áõ Ñ³Û ³åñáõÙ ÇÝ ÙÇ³ëÇÝ: Ð³ñ ³ÝÇ Ñ»ï ß³ï Ùï»ñÇÙ»Ý»Õ»É, ÁÝÏ»ñÝ»ñ ÇÝ, ÙÇ³ëÇÝ Ñ³ó ÇÝ ÏÇëáõÙ, ÙÇ³ëÇÝ ³ßË³ïáõÙ ØÇ ûñ Ñ³Ûñë ½³ñÙ³ÝáõÙ,»ñµ Ñ»Ýó ³Ûë Çñ ÁÝÏ»ñÝ Çñ»Ý ³ëáõÙ, Ã» Ñ³Û ³½ Ç ¹»Ù Ïáïáñ³ÍÇ Íñ³ Çñ Ùß³ÏíáõÙ, Ýñ³Ýù å»ïù ³Ëã»Ý: Ð³Ûñë É Ñ³Û»ñÇó áõù Ñ³ëóÝáõÙ, ½ áõß³óýáõù : îáõý ³é ïáõý ÁÝÏÝ»Éáí` ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï Ñ³Ûñë ß³ï-ß³ï»ñÇÝ ñï»é: Æñ»Õµáñ áõ ùáõûñ»ñç Ñ»ï Ý³ ³ÝóÝáõÙ ²ñ³½Ç ÙÛáõë ³ Á Ñ³ëï³ïíáõÙ ³ÛÝï»Õ: Ðáñ³ùáõÛñÝ»ñë ÙÇÝã Ù³Ñ ³ÛÝï»Õ»Ý ³åñ»É, ÇëÏ Ñ³Ûñë»Ï»É ºñ ³Ý: Ð³Ûñë å³ïù»éçë ÙÇßï ÝßáõÙ ñ, áñ»ã» ãéçý»ñ Çñ Ãáõñù ÁÝÏ»ñÁ, Çñ»Ýó É Ïáïáñ³Í ÏÉÇÝ»ÇÝ ÙÛáõëÝ»ñÇ å»ë: ä³ïùáõù èçù³ ä»ïñáëû³ýá èçù³ ä»ïñáëû³ý ºë ÑÇßáõÙ»Ù Ã» É³íÁ Ã» í³ïá ºñ ³ÝáõÙ Ñ³Ûñë ³ÙáõëÝ³ó»É 2»ñ»Ë³ áõý»ó»é: ØÇÝã ³Û¹ Ý³ ³ÙáõëÝ³ó³Í»Õ»É ÙÇ ÏÝáç Ñ»ï, áí Ù³Ñ³ó»É ÙÇÝã ³ÕÃÁ, Ýñ³ÝÇó Ñ³Ûñë ë»ñïáõ»ñ»ë³ áõý»ó»é: Üñ³Ýó ë å³ñ»é Ù»Í³óñ»É Ù³Ûñë, Ù»Ýù ÙÇ³ÛÝ ï³ñçý»ñ Ñ»ïá»Ýù ÇÙ³ó»É, áñ Ýñ³Ýù Ùáñë»ñ»Ë³Ý»ñÁ ã»ý»õ»é: Ð³Ûñë ÙÇßï ³ëáõÙ ñ, áñ Ãáõñù ÅáÕáíáõñ¹Á Ù»Õ³íáñ ã, ¹³ï»É å»ïù ³ß³Ý»ñÇÝ ºë ÑÇßáõÙ»Ù Ã» É³íÁ Ã» í³ïá: Ð³Ûñë` ä»ïñáëû³ý êçñ»ï³ýá, ²ñ ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇó ñ` å³ïù³ï³ý Æ ¹ÇñÇó: Ü³ ³ÕÃ»É ñ 1914 Ãí³Ï³ÝÇÝ: ò»õ³ëå³ýáõãû³ý Ù³ëÇÝ å³ïù»é»ý Ã» Ñ³Ûñë, Ã» Ñáñ³ùáõÛñÝ»ñë: Ðáñ³ùáõÛñë ³ëáõÙ ñ, áñ ³Ëã»Éáõó Ï áõ áí áëïçý Ã³Õ»É»Ý Çñ»Ýó µ³ïáõù, ÃáÕ»É,»Ï»É: ²ëáõÙ ñ, áñ ÉáõñÝ ÇÙ³Ý³Éáí` ßï³å»É»Ý ³Ëã»É` Çñ»Ýó Ñ»ï áãçýã ãñ³ëóý»éáí í»ñóý»é: Ü³ É³ó ÉÇÝ»Éáí å³ïùáõù ñ, áñ Ï áõ Ý É å³ñ»é»ý` Ùï³Í»Éáí, áñ ¹»é Ïí»ñ³¹³éÝ³Ý: ºÕµ³Ûñë Ñ³ ³Ë ñ Ýñ³Ý Ñ³ñóÝáõÙ Ã» Çñ»Ýó ï³ý ï»õç, Ã» Ó Ç Ù³ëÇÝ` ÑáõÛëáí, áñ ÏÏ³ñáÕ³Ý³ Ý³É ïý»é Ã» å³ñí³í áëïçý»ñá, Ã» ÙÝ³ó³Í Çñ»ñÁ: ºñÏáõ Ñáñ³ùáõÛñÝ»ñë, áñáýóçó Ù»ÏÁ Ù³Ñ³ó»É 65 Ã.-ÇÝ, ÙÛáõëÁ` 85-ÇÝ,»ñÏáõëÝ É ³åñáõÙ ÇÝ ²ñ³½»ïÇ ³ ÇÝ, Ýñ³Ýó Å³é³Ý Ý»ñÁ ÙÇÝã ûñë É ³ÛÝï»Õ»Ý ³åñáõÙ: ºñµ áùñ Ç Ýñ³Ýó Ùáï Ç ÝáõÙ, Ñ³ñóÝáõÙ Ç` µáéáñá ò»õ³ëå³ýáõãûáõýçó Ñ»ïá Ý³ó»É»Ý ³ñï³ë³ÑÙ³Ý, Çñ»Ýù ÇÝãá±õ»Ý»Ï»É, Ñ»Ýó ³Û¹ï»Õ Ñ³ëï³ïí»É: Ðáñ³ùáõÛñë Ç å³ï³ëë³ý Ó»éùÁ å³ñ½áõù ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 21

13 Âáõñù»ñÁ ÛáõÉÇ½³ñÇÝ å³ñáõù»ý ÇÝãå»ë ë» ³Ï³Ý»ñ»Ë³ÛÇÝ Ññ³Å³ñíáõÙ Ñ³ÝÓÝ»É ³Ù»ñÇÏ³óÇÝ»ñÇ ËÝ³ÙùÇÝ ä³ïùáõù èáù»é³ áõéû³ýóá ºë èáù»é³ áõéû³ýóý»ù, ³Ûë å³ïùáõãûáõýá Éë»É»Ù ÏÝù³ÑáñÇóë: Ü³ ÁÝï³Ý»Ï³Ý Ñ³í³ùÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï Ñ³ ³Ë ñ å³ïùáõù Çñ ï³ïçïç` êùµáõéû³ý ÛáõÉÇ½³ñÇ Ù³ëÇÝ, áí ÍÝí»É 1899 Ãí³Ï³ÝÇÝ ê»µ³ëïç³ Ý³Ñ³Ý Ç»Ù»ñ»Ï ÛáõÕáõÙ: Üñ³ Ñ³ÛñÁ»Õ»É Ý³Ñ³Ý Ç áã µ³ñóñ³ëïç ³Ý å³ßïáýû³, ï³ýá»ñ»ù»ñ»ë³»õ»é` ³í³ ¹áõëïñÁ, ÛáõÉÇ½³ñÁ»Õµ³ÛñÁ: ÎÝù³Ñ³Ûñë å³ïùáõù, áñ ç³ñ¹ç ûñ»ñçý Çß»ñáí Ñ»ÍÛ³ÉÝ»ñ»Ý»Ï»É ÛáõÕ ÛáõÉÇ½³ñÇ ÑáñÁ µéýç ï³ñ»é ï³ýçó: ØÇ ù³ýç ûñ ³Ýó ëå³ýí»é Ý³ Ù³ÛñÁ.»ñ»Ë³Ý»ñÁ ÙÝ³ó»É»Ý áñµ, áã áù ãç»õ»é Ýñ³Ýó ÏáÕùÇÝ: ØÇ ù³ýç ûñ Ñ»ïá,»ñµ ÛáõÕÇ íñ³ ë Ù»Ï Ñ³ñÓ³ÏáõÙ ï»õç áõý»ýáõù, Ãáõñù Ñ»ÍÛ³ÉÝ»ñÇó Ù»ÏÝ ³é ³Ý áõù ÛáõÉÇ½³ñÇ»ÕµáñÁ, áõù Ý³ ³ÛÉ ë ãç ï»ëýáõù, Ñ»ÍÛ³ÉÝ»ñÇó ÙÛáõëÝ É ³é ³Ý áõù Çñ»Ý: ²í³ ùñáç ³Ï³ï³ ñç Ù³ëÇÝ ÛáõÉÇ½³ñÁ ï»õ»ïáõãûáõý ³ÛÉ ë ãç áõý»ýáõù: ÎÝù³Ñáñë Ëáëù»ñáí ÉáõÉÇ½³ñÇÝ ³é ³Ý ³Í ÃáõñùÁ Ýñ³Ý ï³ýáõù Çñ ïáõý, ù³ýç áñ ÁÝï³ÝÇùÁ ï³ñçý»ñ ß³ñáõÝ³Ï»ñ»Ë³ ã ñ áõý»ó»é, ÛáõÉÇ½³ñÇÝ ÁÝ¹áõÝáõÙ í»ñ³µ»ñíáõù»ý ÇÝãå»ë ë» ³Ï³Ý»ñ»Ë³ÛÇ, áã ÙÇ ¹»åùáõÙ ã»ý ó³ýï³ýáõù ÝáõÛÝÇëÏ Ù³ÝÏ³ïáõÝ Ñ³ÝÓÝ»É Ýñ³Ý: ØÇ ù³ýç ï³ñç ³Ýó ÃáõñùÇ ÁÝï³ÝÇùáõÙ ³ñáõ ½³í³Ï ÍÝíáõÙ, ¹ñ³ÝÇó Ñ»ïá Ãáõñù»ñÁ Ñ³ ³Ë»Ý ÝßáõÙ, áñ Ñ³Û ³ÕçÝ³ÏÝ Çñ»Ýó Ñ³Ù³ñ ÁÝÍ³»Õ»É ëñµáõãûáõý µ»ñ»é Çñ»Ýó ïáõý, ¹ñ³ Ñ³Ù³ñ É Çñ»Ýù»ñ»Ë³»Ý áõý»ó»é: ÔëÙ³Ãáí»ñ»Ë³ ÛáõÉÇ½³ñÁ,- ÃáõñùÇ ËáëùÁ Ù»çµ»ñáõÙ ñ ÏÝù³Ñ³Ûñë: ÂáõñùÇ ïáõý ï»õ³ áëí»éáõó ÑÇÝ ï³ñç ³Ýó ³Ù»ñÇÏÛ³Ý ¹»ëå³ Ý³ïÝÇó Ù³ñ¹ÇÏ»Ý Å³Ù³ÝáõÙ, ÝïñáõÙ»Ý ò»õ³ëå³ýáõãûáõýçó ñïí³í ÉÛáõÉÇ½³ñ` ³é³çÇÝ ß³ñù, ³ç ÏáÕÙÇó ³é³çÇÝÁ Ñ³Û»ñ»Ë³Ý»ñÇ: ÛáõÕáõÙ Ãáõñù»ñÇó Ù»ÏÇ ï³ýý ³ßË³ïáÕ ÙÇ Ñ³Û ÏÇÝ, áí ³Ý³ãáõÙ ñ êùµáõéû³ýý»ñç ³ÕçÏ³Ý, ¹»ëå³Ý³ï³Ý ³ßË³ï³ÏÇóÝ»ñÇÝ ï»õ»ï³óýáõù ÛáõÉÇ½³ñÇ Ù³ëÇÝ: ØÇ ù³ýç ûñ Ñ»ïá Ýñ³Ýù Çß»ñáí ³ËóÝáõÙ»Ý ÛáõÉÇ½³ñÇÝ, ù³ýç áñ Ãáõñù ÁÝï³ÝÇùÁ Ññ³Å³ñíáõÙ»ñ»Ë³ÛÇÝ Ñ³ÝÓÝ»É ³Ù»ñÇÏ³óÇÝ»ñÇ ËÝ³ÙùÇÝ: Ð³çáñ¹ ûñá Ãáõñù ÁÝï³ÝÇùÁ ÝáõÙ ¹»ëå³Ý³ïáõÝ, ËÝ¹ñáõÙ í»ñ³¹³ñóý»é»ñ»ë³ûçý: ²Ù»ñÇÏ³óÇÝ»ñÁ Ïïñ³Ï³Ý³å»ë Ù»ñÅáõÙ»Ý Ýñ³Ýó, ë³ï³ûý ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ»Ý ï³éçë ÙÇ ù³ýç Å³Ùáí ï»ë³ïó»é ÛáõÉÇ½³ñÇÝ: î»ë³ïóáõãû³ý Å³Ù³Ý³Ï ÃáõñùÁ áõù³ñ Çñ ï³ý Ñ³ëó»Ý ï³éçë»ñ»ë³ûçý ËÝ¹ñáõÙ ó³ýïáõãû³ý ¹»åùáõÙ í»ñ³¹³éý³é ïáõý: ÎÝù³Ñ³Ûñë å³ïùáõù, áñ»ñï³ñ ï³ñçý»ñ ÃáõñùÇ ï³ý Ñ³ëó»Ý ÛáõÉÇ½³ñÇ Ùáï»Õ»É: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 23

14 ÉÛáõÉÇ½³ñ` ³é³çÇÝ ß³ñù, Ó³Ë ÏáÕÙÇó ³é³çÇÝÁ ²Ù»ñÇÏÛ³Ý ¹»ëå³Ý³ïáõÝÁ»ñ»Ë³ÛÇÝ ÂáõñùÇ³ÛÇó ï»õ³ áëáõù ÐáõÝ³ëï³Ý` ÆïÇåëáëÇ Ù³ÝÏ³ïáõÝ, áñï»õ Ý³ áõëáõù ëï³ýáõù, ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ: Üñ³ ëï»ëáõñý ²Ý¹ñ³ÝÇÏ ú½³ýû³ýç Ñáñ³ùñáç ³ÕçÇÏÝ ñ, áí Ïñïë»ñ áñ¹áõ` Ðáíë» Ç Ñ³Ù³ñ Ñ³ñëÝ³óáõ ñ ÝïñáõÙ: ²ÙáõëÝ³Ý³Éáõó Ñ»ïá ÛáõÉÇ½³ñÁ áëáõù Çñ ³ÝáõÝÁ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ð³ëÙÇÏ ³ÝáõÝÝ í»ñóýáõù: Ø»Ï ï³ñç ³Ýó Ðáíë» Á Ð³ëÙÇÏÝ áõý»ýáõù»ý Çñ»Ýó ³é³ç Ý»ÏÇÝ` ñç áñçý: 1936Ã. Ýñ³Ýù ï»õ³ áëíáõù»ý ºñ ³Ý, áñï»õ ÍÝíáõÙ Ý³»ñÏñáñ¹ áñ¹çý` ²ñÙ»Ý³ÏÁ: ºñ ³ÝáõÙ µ³í³ï³ý µ³ñ»ï»óçï ÏÛ³Ýùáí»Ý ³åñáõÙ, ë³ï³ûý ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍÁ Ñ³ÙÁÝÏÝáõÙ ëï³ ÉÇÝÛ³Ý µéý³ ÝßáõÙÝ»ñÇ Ñ»ï, ÁÝï³ÝÇùÁ, í³ë»ý³éáí ³ùëáñÇó áõ Ñ³É³Í³ÝùÝ»ñÇó, í³ ³éáõÙ áõç áõý»óí³íùá, ³ÕÃáõÙ Â³íñÇ½, ÇëÏ»ñµ Ù³Ñ³ÝáõÙ ëï»ëñ³ûñá, ï»õ³ áëíáõù»ý ê³éáýçï` ÐáõÝ³ëï³Ý: Ðáõ Ý³ëï³ÝáõÙ Ðáíë» Á í³õ³å³ù Ù³Ñ³ÝáõÙ, ÁÝï³ÝÇùÇ ³ÙµáÕç Ñá ëý ÁÝÏÝáõÙ Ð³ëÙÇÏÇ íñ³: Ýñ³Ý ¹áõñë µ»ñ»é Ñ³ñÓ³ÏÙ³Ý»ÝÃ³ñÏí³Í ÛáõÕÇó: ºñÏñáñ¹ ³ÙáõëÝáõ Ñ»ï Ð³ëÙÇÏÁ Í³Ýñ ÏÛ³Ýùáí ³åñáõÙ»ññáñ¹»ñ»Ë³ÛÇÝ` Ð³ÏáµÇÝ áõý»ý³éáõó Ñ»ïá ëïçåí³í»ý ÉÇÝáõÙ ê³éáýçïçó ÛáõÕ ï»õ³ áëí»é` ÁÝï³ÝÇùÇ Ï³ñÇùÝ»ñÁ Ñá ³Éáõ Ñ³Ù³ñ: ÐÕÇáõÃÛ³Ý ÁÝÃ³óùáõÙ Ð³ëÙÇÏÁ Ïáõñ³ÝáõÙ Ùáï 5-6 ³ÙÇë Ïáõñ³ó³Í ÉÇÝáõÙ: ºñ»Ë³ÛÇ ÍÝí»Éáõó Ñ»ïá, µ³ñ»µ³ëï³µ³ñ, Ýñ³ ï»ëáõáõãûáõýá í»ñ³ï³ý ÝíáõÙ : ²Û¹ Å³Ù³Ý³Ï Ù»Í ïõ³ý»ñá ï»õ³ áëíáõù»ý»ñù³ýç³` ³ßË³ï»Éáõ, ÁÝï³ÝÇùÇÝ û Ý»Éáõ Ýå³ï³Ïáí: ØÇ ù³ýç ³ÙÇë ³Ýó Ð³ëÙÇÏÝ áõ ³ÙáõëÇÝÁ ÝáõÛÝå»ë ï»õ³ áëíáõù»ý»ñù³ýç³`»ñ»ë³ý»ñç Ùáï: ²Ûë Å³Ù³Ý³ÏÝ É Ñ³Ù ÁÝÏÝáõÙ ºñÏñáñ¹ Ñ³Ù³ßË³ñÑ³ÛÇÝ å³ï»ñ³½ùç ï³ñçý»ñçý, Ýñ³Ýù ëïçåí³í»ý ÉÇÝáõÙ ÝáñÇó í»ñ³¹³éý³é ÐáõÝ³ëï³Ý, áñï»õ ÝáñÇó ã³ ³ ½³Ýó ¹Åí³ñ»Ý ³åñáõÙ: êï½µý³ï³ý ßñç³ÝáõÙ µý³ïíáõù»ý Í³ÝáÃ Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÇó Ù»ÏÇ Ë³ñËÉí³Í Ëñ ÇÃáõÙ, áñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó Ï³ñÇ Ù»ù»Ý³»Ý ÝáõÙ, ³ÙáõëÇÝÁ å³õå³õ³ï å³ïñ³ëï»é ëáíáñáõù ³ëïÇ ³Ý³µ³ñ ëïëáõù»ý áïùç Ï³Ý Ý»É : ²Û¹ Å³Ù³Ý³Ï Ð³ëÙÇÏÇ` áõéõ³ñç³ûáõù µý³ïíáõ ³ÙáõëÝáõ»Õµ³ÛñÁ ï»õ³ áëíáõù Ð³Û³ëï³Ý: Ð³ëÙÇÏÇ ÁÝï³ÝÇùÝ É áñáßáõù Ýñ³Ýó Ñ»ï µý³ïáõãûáõý Ñ³ëï³ï»É Ð³Û³ëï³ÝáõÙ (1947Ã.): Ð³Û³ëï³ÝáõÙ Ð³ëÙÇÏÇ ³ÙáõëÇÝÁ ³ßË³ï³ÝùÇ ³ÝóÝáõÙ Ï³ÑáõÛùÇ áñí³ñ³ýáõù, µý³ïáõãûáõý»ý Ñ³ëï³ïáõÙ ºñ ³ÝÇ ²ñ³µÏÇñ Ã³Õ³Ù³ëáõÙ, ïõ³ý»ñá Ýñ³Ýó ë»ñáõý¹ý»ñá ÙÇÝã ûñë µý³ïíáõù»ý ²í³ÝáõÙ: Ð³ëÙÇÏÝ ³åñáõÙ 107 ï³ñç Ù³Ñ³ÝáõÙ 2006 Ãí³Ï³ÝÇÝ: î»ëý»éáí, áñ Ð³ëÙÇÏÁ ß³ï ã³ñã³ñíáõù` ëï»ëáõñá áñáßáõù Ýñ³Ý ³ÙáõëÝ³óÝ»É: Ð³ëÙÇÏÝ ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ ÝáõÛÝ ù³õ³ùáõù µý³ïíáõ Ñ³Û ³Û» áñíç Ñ»ï, áí ÝáõÛÝå»ë ò»õ³ëå³ýáõãûáõýçó ñïí³í ÉÇÝáõÙ, ë³ï³ûý ³Û¹ ï³ñçý»ñçý ï»õç áõý»ó³íç Ù³ëÇÝ»ñµ ãç ó³ýï³ó»é Ëáë»É: ÎÝù³Ñáñë Ëáëù»ñáí Ýñ³ ¹»ÙùÇÝ ëåç»õ»é, áñá ÙÇ Ãáõñù Ýñ³Ý Ñ³ëóñ»É` óáõûó ï³éáõ Ñ³Ù³ñ, Ã»»ñ»Ë³Ý Ù³Ñ³ó³Í, áñå»ë½ç ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝ áõý»ý³ ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 25

15 êå³ý Ñ³ÛïÝ»É, áñ Ãáõñù³Ï³Ý Ï³é³í³ñáõÃÛáõÝÁ áñáß»é ÂáõñùÇ³ÛáõÙ ³åñáÕ µáéáñ Ñ³Û»ñÇÝ µý³çýç»é ä³ïùáõù È áý ø³ýã³ñû³ýá (Ò³ÛÝ³ ñáõãûáõýá ïñ³ù³¹ñ»é í»ñççýçë ½³ñÙáõÑÇ Ø³¹É»Ý ØÇÝ³ëÛ³ÝÁ) Ð³Ûñë ² ÝÁóÇ ñ: ì³ ³é³Ï³ÝáõÃÛ³Ùµ ñ ½µ³ÕíáõÙ, 4-5 Ë³ÝáõÃ áõý»ñ: Ð³Ûñë å³ïùáõù ñ, áñ ÙÇ ûñ ³é³íáï Ï³ÝáõË,»ñµ Ë³ÝáõÃÁ µ³ó»é, ÙÇ ½ÇÝíáñ³Ï³ÝÇ ï»ë»é, áí ÓÇÝ Ï³Ý Ý»óñ»É Ë³ÝáõÃÇ ³éç : Âáõñù ëå³ ñ: ØÇ íý³ëí³í ³ñÍ³ÃÛ³ ¹ñ³Ù å³ñ½»é` ³ë»Éáí. âáñµ³ßç (µ³ßç` í³ ³é³Ï³Ý), Ï³ñá±Õ»ë áë»é ³Ûë ¹ñ³ÙÁ : Ð³ÛñÇÏÁ ëý¹áõïçó Ñ³Ý»É ÝáõÛÝ ³ñÅ»ùÇ ³ñÍ³ÃÛ³ ÙÇ Ýáñ Ù»ï³Õ³¹ñ³Ù ïí»é ëå³ûçý áñå»ë Ýí»ñ, áõù³ñá ãç í»ñóñ»é: êå³ý ßÝáñÑ³Ï³ÉáõÃÛáõÝ Ñ³ÛïÝ»É áõ Ñ»é³ó»É: Ø³¹É»Ý ØÇÝ³ëÛ³Ý ºñÏáõ ï³ñç ³Ýó` 1892 Ã.-ÇÝ ëïëí»é»ý Ñ³Û»ñÇ ç³ñ¹»ñá: ØÇ ûñ ³é³íáïÛ³Ý ÙÇÝ³ñ»ÃÇ íñ³ûçó ³½¹³Ýß³Ý»Ý ïí»é, Ïáïáñ³ÍÁ ëïëí»é : Ð³Ûñë å³ïùáõù ñ, áñ Ñ³ÝÏ³ñÍ Çñ»Ýó ¹é³Ý Ùáï Ï³Ý Ý³Í ÙÇ ù³ýç ½ÇÝíáñ³Ï³Ý»Ý ï»ë»é: ÊáõÅ³ÝÁ»Ï»É ³Ýó»É ` ç³ñ¹»éáí, Ë³ÝáõÃÝ»ñÁ ÏáÕáåï»Éáí: ºñµ Ù»ñ ¹é³ÝÝ»Ý Ñ³ë»É, ½ÇÝíáñÝ»ñÝ ³ë»É»Ý. Æñ³íáõÝù ãáõý»ýù ³Ûëï»Õ ÏáÕáåï»Éáõ : ²Û¹å»ë ³Ýó»É Ý³ó»É»Ý: ºñ»ÏáÛ³Ý Ñ³ñÓ³ÏáõÙÁ ¹³¹³ñ»É : Ð³Ûñë ³ëáõÙ ` ÙÇ ëå³»ï³í Ý»ñë, ³ë³ó. ³ñÇ ÉáõÛë, ãáñµ³ßç, Çï»±ë, Ã» ÇÝãÇ Ñ³Ù³ñ ¹áõ ³½³ïí»óÇñ : Ð³Ûñë Ñ³ñóÝáõÙ ` ÆÝãá±õ, ³ëáõÙ. ÐÇßáõ±Ù»ë, ÇÝÓ ÙÇ ³ñÍ³Ã ÝíÇñ»óÇñ,»ë ¹³ ãùáé³ó³: ºñÏáõ ï³ñç ³Ýó»Ï³` ³½³ï»Éáõ ù»½ áõ ùá ÁÝï³ÝÇùÁ : êå³ý Ñ³ÛïÝ»É, áñ Ãáõñù³Ï³Ý Ï³é³í³ñáõÃÛáõÝÁ áñáß»é Ï³ÛëñáõÃÛáõÝáõÙ ³åñáÕ µáéáñ Ñ³Û»ñÇÝ µý³çýç»é: Ü³ Ý³ Ñ³ÛïÝ»É, Ã» ù³ýç áñ Ñ³Ûñë µ³ñç Ù³ñ¹ ß³ï µ³ñçù ³ñ»É ù³õ³ùç Ñ³Ù³ñ, Ñ³½³ñ³å»ïÇ ù³õ³ù³ ÉËÇ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ Ýñ³Ý ³é³ç³ñÏáõÙ»Ý Ñ»é³Ý³É áñù³ý µ³ñ»ï³ù áõýç` Ñ»ïÁ ï³ý»é: Ð³Ûñë ³ëáõÙ, Ã» Çñ ãáñë»õµ³ûñý»ñý áõñçß ù³õ³ùý»ñáõù»ý ³åñáõÙ` Ç³ñµ»ùÇñ, Ø³É³ÃÇ³, Ýñ³Ýó Ñ³ñóÝ Ç±Ýã å»ïù ÉÇÝÇ: ¼ÇÝíáñ³Ï³ÝÝ ³ë»É, áñ ³ÝÙÇç³å»ë Ýñ³Ýó ÏÏ³ñ ³¹ñ»Ý ³É ³Û¹ï»Õ: áéáñá Ñ³í³ùí»É»Ý: Þáõñç ï³ëá Å³Ý¹³ñÙ áõç ÁÝï³ÝÇùÇÝ` ÓÇáí, áïùáí, Ñ³ëóñ»É»Ý ê ÍáíÇ ³ Á: ²ÛÝï»Õ Ýëï»óñ»É»Ý Ý³í áõõ³ñï»é èáõë³ëï³ý: ²Û¹å»ë Ýñ³Ýù ³Ýó»É»Ý êáõëáõù ù³õ³ù: ²ÛÝï»Õ ³ñ¹»Ý ³½³ï ÇÝ: èáõë³ï³ý Ñ»Õ³ áëáõãû³ý Å³Ù³Ý³Ï Ñ³Ûñë ÁÝï³ÝÇùáí ï»õ³ áëí»é áõéõ³ñç³: ²ÛÝï»Õ ë í³ ³é³Ï³ÝáõÃÛ³Ùµ ½µ³Õí»É. Ù»Í³ÝáõÝ ÛáõÉµ»ÝÏÛ³ÝÇ áñí³ï³ï³ñý ñ: ºë ³ñ¹»Ý ÍÝí»É»Ù áõéõ³ñç³ûáõù` ì³éý³ ù³õ³ùáõù, 1905 ÃíÇÝ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 27

16 Ð³Ûñë ÙÇÝã ÏÛ³ÝùÇ í»ñç ÑÇßáõÙ ñ ¼³µÇÃ ý»ý¹ççý ä³ïùáõù Ð³Ïáµ Ø³ñ ³ñÛ³ÝÁ Ø»ñ ÇëÏ³Ï³Ý ³½ ³ÝáõÝÁ Ø³ÉË³ëÛ³Ý, ë³ï³ûý ³Ï³ï³ ñç µ»ñáõùáí ¹³ñÓ³Ýù Ø³ñ ³ñÛ³Ý: ÆÙ Ñ³ÛñÁ` Ð³ñáõÃÛáõÝ Ø³ñ ³ñÛ³ÝÁ, ÍÝí»É ì³ýç ¾íçÇÉ»ñ ù³õ³ùáõù 1899Ã.-ÇÝ: Ðáñë Ñ³ÛñÁ` ì³ñ¹³ýá,»ñµ ëïë»é»ý Ï³éáõó»É»éÉÇÝ- ³Õ¹³¹»ñÏ³Ã ÇÍÁ, í»ñ³ï³óáõ»õ»é: ²ÛÝï»Õ ï³ñµ»ñ ³½»ñÇ ³ßË³ïáÕÝ»ñ»Ý»Õ»É` Ñ³Û»ñ, ÑáõÛÝ»ñ, Ãáõñù»ñ, ùñ¹»ñ, ³ñ³µÝ»ñ: ºñµ ³ßË³ï³í³ñÓ ÇÝ ëï³ýáõù, ³ÛÝ µ»ñáõù-å³ñ ÇÝ ï³éçë ï³ïçë` ì³ñ¹áõñáõý: Ü³ µáéáñç ³ÝáõÝÝ»ñÁ ñ³ýóáõù ñ óáõó³ïáõù ³Û¹ áõù³ñý»ñá ¹ÝáõÙ ñ ëý¹áõïáõù: êñµáõñç Ð³ñáõÃÛáõÝ, 1979 Ã. ºñµ ëïëí»é 1915-Ç Ïáïáñ³ÍÁ, ³é³çÇÝÝ»ñÇ ß³ñùáõÙ ï³ñ»é»ý ì³ñ¹³ý å³åçë: ²é³çÇÝ ½áÑ»ñÇó Ù»ÏÁ Ý³»Õ»É: Ü³ áõý»ó»é ÙÇ É³í Ãáõñù ÁÝÏ»ñ` ¼³µÇÃ ý»ý¹çý, áí ³ÙµáÕç ÁÝï³ÝÇùÇÝ ³Ëóñ»É 4-5 ï³ñç å³ñ»é Çñ ï³ýá: î³ïë ñ, Ñ³Ûñë, Ñáñë ³í³»Õµ³Ûñ ØÇÑñ³ÝÁ` ÍÝí³Í 1895Ã., Ð³ÛÏÁ (1898Ã.) Ýñ³Ýó ùáõûñá` ²Õ³íÝÇÝ: Üñ³Ýù ÃáõñùÇ ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï ³åñ»É»Ý, ³ßË³ï»É: ²Û¹ Ù³ñ¹Á»ñµ»ù Çñ ïõ³ý»ñçó ãç ï³ñµ»ñ»é Ñáñë, Ñáñ»Õµ³ÛñÝ»ñÇë Ýñ³Ýó ÝáõÛÝ Ï»ñå Ï»ñ³Ïñ»É, Ñ³ óñ»é ØÇÑñ³ÝÁ` Ù»Í»Õµ³ÛñÁ, ³Û¹ ù³õ³ùç Ë³Õ³ï³ÝÝ ³ßË³ï»É: 1918-ÇÝ ØÇÑñ³ÝÇÝ ï³ýáõù»ý µ³ý³ï: ²Û¹ï»Õ Ýñ³ Ãáõñù Ññ³Ù³Ý³ï³ñÝ ³ëáõÙ. ÎÝáçë áõ»ñ»ë³ûçë í»ñóñá õ, ï³ ñ äáéçë, ³ÛÝï»ÕÇó Ñ»ïá Ï ³Ëã»ë, áõñ Ïáõ½»ë` Ý³, ÙÇ³ÛÝ Ã» ³ÛÉ ë ãí»ñ³¹³éý³ë : ØÇÑñ³ÝÁ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÇ ÁÝï³ÝÇùÁ Ñ³ëóÝáõÙ äáéçë: ²ÛÝï»Õ Ý³í³Ñ³Ý ëïáõù ÙÇ µáõéõ³ñ³ï³ý Ý³í Ï³Ý Ý³Í ÉÇÝáõÙ, ÝáõÙ, ³ëáõÙ, Ã» Ñ³Û»Ù, áõ½áõù»ù ëï»õçó ³Ëã»Ù: Üñ³Ý í»ñóýáõù»ý Ý³íÇ íñ³: ²Ûëå»ë Ý³ Ñ³ÛïÝíáõÙ ÐáõÝ³ëï³ÝáõÙ: ºñµ ëïëíáõù ç³ñ¹ç»ñïñáñ¹ ³ÉÇùÁ, ¼³µÇÃ ý»ý¹çý ³ëáõÙ. ºë ³ÛÉ ë ã»ù Ï³ñáÕ Ó»½ å³ñ»é, å»ïù Ñ»é³Ý³ù : Ü³ ËáõñçÇÝÝ»ñÁ áõï»éçùáí ÉóÝáõÙ, ³Ý³å³ñÑÇ Ñ³Ù³ñ ³Ù»Ý ³ÝÑñ³Å»ßï µ³ý ¹ÝáõÙ, ï³ïçïë Çñ ½³í³ÏÝ»ñÇ Ñ»ï ³Ý³å³ñÑ ÁÝÏÝáõÙ: ÂáõñùÇ ïõ³ý Ñáñë Ñ»ï Ïéí³Í ÉÇÝáõÙ:»,»ñ Ç Ãáõñù»ñÇï³ë³ñ¹ÇÝ ¹áõñ ã ñ ³ÉÇë, áñ Çñ Ñ³ÛñÁ Ñ³Û»ñÇÝ ³Û¹å»ë É³í ñ í»ñ³µ»ñíáõù: ³Ûó ³Ý³å³ñÑ»ÉÇë Ý³ Ùáï»ÝáõÙ Ñáñë, ñïáõù Ýñ³Ý ³ëáõÙ. ÆÙ Ù³ëÇÝ í³ï ãñçß»ë : ²Û¹å»ë Ýñ³Ýù Ñ³ëÝáõÙ»Ý ÙÇÝã ÎÇÉÇÏÇ³`»ñëÇÙ ù³õ³ùá: Ö³Ý³å³ñÑÇÝ ï³ñµ»ñ ¹»åù»ñ»Ý ï»õç áõý»ýáõù, ë³ï³ûý Ýñ³Ýù ³é³Ýó ÏáñáõëïÝ»ñÇ ï»õ»ý Ñ³ëÝáõÙ: Æñ»Ýó Ñ»ï ñ ØÇÑñ³Ý Ñáñ»Õµáñë Ýß³Ý³Í ºåñ³ùëÇ³Ý: Ö³Ý³å³ñÑÇÝ Ý³ ÑÇí³Ý¹³ÝáõÙ µý³ï³ý Í³ÕÇÏáí, ÇÝãÁ ß³ï íï³ý ³íáñ ßñç³å³ïÇ Ñ³Ù³ñ: Üñ³Ý Ù»Ïáõë³óÝáõÙ»Ý: ê³ï³ûý Ñ³Ûñë Çï³É³óÇ µåßïçý áõù³ñ ï³éçë, áñ ³Û¹ ³ÕçÏ³Ý Ï³ñáÕ³Ý³Ý ÑÇí³Ý¹³ÝáóÇó ¹áõñë Ñ³Ý»É: ºí Ýñ³Ý, ¹Ç³ÏÝ»ñÇ Ù»ç ¹ñ³Í, ÑÇí³Ý¹³ÝáóÇó ¹áõñë»Ý Ñ³ÝáõÙ, µ»ñáõù ïáõý: ²Ù»Ý ûñ µåßïçý Ù»Ï áëïç ÇÝ ï³éçë, áñ Ýñ³Ý ï³ýá µáõåç: ºí ºåñ³ùëÇ³Ý Ï»Ý¹³ÝÇ ÙÝáõÙ: Ð³ëÝáõÙ»Ý»ñëÇÙ ù³õ³ùá: ²ÙµáÕç Ý³í³Ñ³Ý ÇëïÁ ¹Ç³ÏÝ»ñáí ñ Éóí³Í, Ù³ñ¹ÇÏ ¹ñ³Ýó íñ³ûáí ù³ûéáõù ÇÝ: ÝáõÙ ÇÝ Ý³í µ³ñóñ³ý³éáõ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 29

17 Ò³ËÇó ³ç` Ð³ñáõÃÛáõÝ Ð³ÛÏ êñµáõñç Ð³ñáõÃÛáõÝ, 1926 Ã. ²ÛÝù³Ý ß³ï ÇÝ, áñ Ý³íÇó Ýñ³Ýó íñ³»éù³ý çáõñ ÇÝ ÉóÝáõÙ, áñ ãµ³ñóñ³ý³ý: Ü³íÇó ÙÇ Ñ³ëï áå³ý»ý óáõù ³ÙµáËÇ Ù»ç: àí áå³ýç ³Ûë ÏáÕÙáõÙ ñ ÙÝáõÙ, Ý³ Ý³í ñ ÝëïáõÙ, áí ÙÛáõë ÏáÕÙáõÙ` ÙÝáõÙ ñ ³ ÇÝ: Ø»Í ¹Åí³ñáõÃÛ³Ùµ, µ³ûó áõç ÁÝï³ÝÇùÇÝ É Ñ³çáÕíáõÙ Ý³í µ³ñóñ³ý³é: Ø»Ï É ³Û¹ ÃáÑáõµáÑÇ Ù»ç ï»ëýáõù»ý, áñ Çñ»Ýó ³Ûï» ³ñÏÕÁ ãï³: ÎÑÇß»ù,»ñ Ç, áõáóáõù ÏáßÇÏ Ù³ùñáÕÝ»ñÝ ³Û¹åÇëÇ ³ñÏÕ áõý»çý: Üñ³Ýù áõç ³Ý³å³ñÑÇÝ ³Û¹å»ë áõ ÇÝ ³ßË³ï»É áëïçý»ñá å³ñ»é ³Û¹ ³ñÏÕÇ ³ÕïÝÇ ¹³ñ³ÏáõÙ: Ð³ÛÏÁ ÝÏ³ïáõÙ, áñ ³ñÏÕÁ çñç Ù»ç ÉáÕáõÙ : Ü»ïíáõÙ çáõñá ³ñÏÕÁ ñï³í` ÝáñÇó Ý³í µ³ñóñ³ýáõù: êï½µáõù»õ»é»ý ¼³ÏÇÝïáë ÏÕ½áõÙ: æ³ñ¹»ñçó Ñ»ïá,»ñµ Ñ³Û»ñÁ ó³ùáõóñçí ÇÝ, Ñ³ÛÏ³Ï³Ý»Ï»Õ»óÇÝ»ñáõÙ Çñ»Ýó Ù³ëÇÝ ï»õ»ïáõãûáõýý»ñ ÇÝ ÃáÕÝáõÙ, Ã» Ù»Ýù ïýíáõù»ýù ³ÛëÇÝã ï»õáõù : ºí ³Ûëå»ë ß³ï»ñÁ ÙÇÙÛ³Ýó ïýáõù ÇÝ: ØÇÑñ³ÝÇ Ýß³Ý³ÍÁ` ºµñ³ùëÇ³Ý,»Ï»Õ»óáõÙ»ñÏïáÕ ÃáÕÝáõÙ` Ù»Ýù ïýíáõù»ýù ¼³ÏÇÝïáë ÏÕ½áõÙ : ºí ÙÇ»Õ»óÇÏ ûñ ¹áõéÁ µ³óíáõù, Ý»ñë ÙïÝáõÙ ØÇÑñ³ÝÁ: ²ÛÝï»Õ ß³ï ³ÕÃ³Ï³ÝÝ»ñ»Ý»Õ»É: ØÇ ûñ Ñáñë ³ë»É»Ý, áñ ß³ï»Õ»óÇÏ ³ÕçÇÏÝ»ñ Ï³Ý: Ð³Ûñë ÝáõÙ áõ ï»ëýáõù ï³ïçë` êñµáõñáõý, áñý ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï 16 ï³ñ»ï³ý ñ: Ð³Ûñë ³ëáõÙ. ²ñÇ Ý³Ýù, ù»½ Ñ»ï³ùñùÇñ µ³ý»ñ óáõûó Ïï³Ù : ²Û¹å»ë ï³ýáõù Çñ»Ýó ïáõý ³ÛÉ ë ÃáõÛÉ ãç ï³éçë Ñ»ï Ý³É: ñ³ýçó Ñ»ïá Ýñ³Ýù ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ»Ý, ¹³ 1926 Ãí³Ï³ÝÝ ñ, ï»õ³ áëíáõù»ý ²Ã»Ýù: ²Ûëï»Õ ÏáßÇÏÇ ³ñÑ»ëï³Ýáó»Ý ÑÇÙÝáõÙ, ³ÛÝáõÑ»ï ` Ë³ÝáõÃ: ØÇ ³Ý ³Ù Ñ³Ûñë å³ý¹áïáõù ËÙáõÙ íç ³µ³ÝáõÃÛ³Ý µéýíáõù ÙÇ ÑáõÛÝÇ Ñ»ï: ê³ ³ëáõÙ. Îáñ» ù, Ý³ó» ù Ó»ñ»ñÏÇñÁ, Ç±Ýã áñí áõý»ù ³Ûëï»Õ : Ð³Ûñë Ñ³ñí³ÍáõÙ ÑáõÛÝÇÝ: ñ³ å³ï ³éáí Ùáï áõã ³ÙÇë µ³ýï ÝëïáõÙ: áõñë ³ÉÇë áñáßáõù, áñ, Çñáù, ³ñ¹»Ý Å³Ù³Ý³ÏÝ Ý³Éáõ Ð³Û³ëï³Ý: Æ ¹»å, Ñ³Ûñë Ü³Ýë»ÝÛ³Ý ³ÝÓÝ³ Çñ áõý»ñ: Ð³ëÝáõÙ»Ý Ý³í³Ñ³Ý Çëï: ²ÛÝï»Õ óáõó³ïáí ³ÝáõÝÝ»ñ ÇÝ Ï³ñ¹áõÙ Ù³ñ¹Ï³Ýó ÃáõÛÉ ï³éçë Ý³í µ³ñóñ³ý³é: Î³ñ¹áõÙ»Ý` Ø³ñ ³ñÛ³Ý, áã áù Ó³ÛÝ ãç Ñ³ÝáõÙ: ÜáñÇó»Ý Ï³ñ¹áõÙ, áã áù ãç ³ñÓ³ ³ÝùáõÙ: ²Û¹ Å³Ù³Ý³Ï Ñ³Ûñë ³ëáõÙ ` Ù»Ýù»Ýù Ø³ñ ³ñÛ³Ý, ÁÝï³ÝÇùáí Ý³í ÝëïáõÙ áõ ³ÉÇë ÎáíÏ³ë: ³ 1932 Ãí³Ï³ÝÝ ñ: ²Ñ³ ³Û¹å»ë Ù»ñ ³½ ³ÝáõÝÁ Ø³ÉË³ëÛ³ÝÇó ¹³ñÓ³í Ø³ñ ³ñÛ³Ý: Ð³Ûñë ÙÇÝã ÏÛ³ÝùÇ í»ñç ÑÇßáõÙ ñ ¼³µÇÃ ¾ý»Ý¹ÇÇÝ, Ë³ã³ÏÝùáõÙ áõ ³ëáõÙ. ÂáÕ ²ëïí³Í Ýñ³Ý ³Ù»Ý³ÛÝ µ³ñçù ï³ ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 31

18 Ð³ÛáõÑÇÝ»ñÇ í³ñë»ñá çñçùáõéý»ñç ÝÙ³Ý Í³Í³ÝíáõÙ ÇÝ ³ÉÇùÝ»ñÇ íñ³ ä³ïùáõù Ü³Çñ³ ØÏñïãÛ³ÝÁ ºë Ïå³ïÙ»Ù ÇÙ Ù³Ûñ³Ï³Ý å³åç` ê³ñ Çë (ê»ñ á) (Î)áõÛáõÙçÛ³ÝÇ ÁÝï³ÝÇùÇ å³ïùáõãûáõýá: ê»ñ á å³åçïçë Ñáñ ³ÝáõÝÁ»Õ»É ñç áñ ( ), Ùáñ ³ÝáõÝÁ` ³Û³ Ý» ( ), áñçý Ü»Ý»»Ý ³ë»É: Üñ³Ýó»ñ»Ë³Ý»ñÝ»Ý»Õ»É ê³ñ ÇëÁ, Ø³ÝáõÏÁ, ì³ñ¹áõñçý êñµáõñçý: ²åñ»É»Ý Æ½ÙÇñ ù³õ³ùáõù: ñç áñá Ýñ³ Ñ³ÛñÁ Ñ³ÛïÝÇ ÇÝÅ»Ý»ñ-Ù»Ë³ÝÇÏÝ»ñ»Ý»Õ»É, ÇëÏ å³åá` áëï»ñçã, ³Ûë ï»õçó É` Ýñ³Ýó ³½ ³ÝáõÝÁ. ÏáõÛáõÙçáõ Ãáõñù»ñ»Ý Ýß³Ý³ÏáõÙ áëï»ñçã : ²ëáõÙ»Ý, áñ Çñ»Ýó ó»õçó»õ»é 19-ñ¹ ¹³ñÇ ³Ýí³ÝÇ»Õ³ÝÏ³ñÇã ²ñËÇå ÎáõÇÝçÇÝ: ÀÝï³ÝÇùÇ ñïí»éáõ å³ïùáõãûáõýá Ï³ñáÕ³ó³ í»ñ³ï³ý Ý»É` í»ññçß»éáí Ùáñë` ³Û³Ý» áõûáõùçû³ýç, ù»éáõë` ñç áñ ÎáõÛáõÙçÛ³ÝÇ (Ø³ÝáõÏÇ áñ¹áõ) å³ïù³íý»ñá, áñ Ýñ³Ýù Éë»É»Ý Çñ»Ýó ñç áñ å³åçó. ²Û¹ ûñá»ï³í Ù»ñ Ñ³ñ ³ÝÁ, áñá ÏÇëáí ã³ Ãáõñù ñ, ÏÇëáí ã³ ` ÎáíÏ³ëÇ ÙáõëáõÉÙ³Ý ÇÝã-áñ ³½ Ç: Ü³ Ãáõñù³Ï³Ý µ³ý³ïç ëå³ ñ: ºÏ³í áõ ³ë³ó, áñ å»ïù ³ñ³ Ñ³í³ùí»É ³Ëã»É, áñáíñ»ï ç³ñ¹ ëå³ëíáõù: Þ³ï ³ñ³ Ñ³í³ùí»óÇÝù, í»ñóñçýù Í³ÍÏáóÝ»ñ` ³Ã³Ãí»Éáõ Ñ³Ù³ñ, áõï»éçù, ï³ýá»õ³í áõù³ñá áõ ³Ë³Ýù: ä³ñ³í áëïçý»ñá Ñ³Ý»Éáõ Å³Ù³Ý³Ï ã»õ³í: Ø»ñ ÁÝï³ÝÇùÇ µáéáñ ³Ý¹³ÙÝ»ñÁ` Ñ³ïÏ³å»ë ³ÕçÇÏÝ»ñÁ, ëçñáõý³ï»ë»ý»õ»é` ëåçï³ï³ù³ßï, ß»Ï-Ï³ñÙñ³íáõÝ Ù³½»ñáí, Ë³Å³ãù: Âáõñù Ñ³ñ ³ÝÝ ³ë»É. ºë ã»ù Ï³ñáÕ ÃáõÛÉ ï³é, áñ ÝÙ³Ý»Õ»óÇÏ Ù³ñ¹Ï³Ýó ëå³ý»ý : Üñ³ ËáñÑñ¹áí ³ÕçÇÏÝ»ñÇ»ñ»ëÇÝ Ùáõñ ùë»óçýù áõ Ý³óÇÝù: ÂáõñùÁ Ù»½ ß»ñÇ íñ³ Ñ³ëóñ»ó ÑáõÝ³Ï³Ý µ³ý³ïç Ùáï: Ü³í³Ñ³Ý Çëï ï³ýáõ ³Ý³å³ñÑÇÝ ³Ù»Ý ù³ûé³ áëç Å³Ý¹³ñÙÝ»ñ ÇÝ Ï³Ý Ý³Í: ²Ù»Ý Ù»ÏÇÝ ñç áñ å³å ê³ñ Çë áõûáõùçû³ý Ñ³ÝáõÙ, ÙÇ áëïç Ç ï³éçë, ï³ñµ»ñ ñå³ýý»ñáõù Ù»Ï³Ï³Ý áëïç Ç ¹ñ»É: ²Û¹å»ë ÙÇ Ï»ñå Ñ³ë³Ýù, Ý³í Ýëï»óÇÝù áõ Ý³óÇÝù ÐáõÝ³ëï³Ý: ²Û¹å»ë Ù»ñ ÁÝï³ÝÇùÁ ñïí»ó: Æ½ÙÇñáõÙ ò»õ³ëå³ýáõãûáõý ñ` Íñ³ ñí³í ³ÝÝÏ³ñ³ ñ»éç ¹³Å³Ýáõ ÃÛáõÝÝ»ñáí, ÇëÏ Ù»Ýù ³Û¹ Ãáõñù Ñ³ñ ³ÝÇ ßÝáñÑÇí Ï³ñáÕ³ó³Ýù Å³Ù³Ý³ÏÇÝ ³Ëã»É: Þ³ï Ñ»ïá Ù»½ å³ïù»óçý, áñ»ñµ ³Û¹ ÃáõñùÁ í»ñ³¹³éýáõù, ÇÙ³ÝáõÙ»Ý, áñ Ý³ Ù»½ û Ý»É, Ýñ³ áõç ÁÝï³ÝÇùÝ Çñ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ ÏáïáñáõÙ»Ý : Ø³Ûñë å³ïùáõù ñ, áñ Çñ ï³ïçïá` Ü»Ý»Ý, ³Ù»Ý ³Ý ³Ù ùý»éçë ÑÇßáõÙ ñ ûññýáõù ³Û¹ ÃáõñùÇÝ: Ü»Ý»Ý å³ïùáõù ñ Ý³, áñ ÑáõÝ³Ï³Ý Ý³íÇ íñ³ûçó ï»ë»é, Ã» ÇÝãå»ë»Ý Ñ³Û»ñÇ ÉáõËÝ»ñÁ ÏïñáõÙ, áñù³ý ¹Ç³ÏÝ»ñ Ï³Ý ÍáíÇ Ù»ç, Ñ³ÛáõÑÇÝ»ñÇ»ñÏ³ñ,»Õ»óÇÏ í³ñë»ñá çñçùáõéý»ñç ÝÙ³Ý Í³Í³ÝíáõÙ ÇÝ ³ÉÇùÝ»ñÇ íñ³ : Ü³ ß³ï ñ ïå³íáñí³í ³Û¹ ï»ë³ñ³ýáí, ÙÇßï áõµ³éáí ¹³ ñ ÑÇßáõÙ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 33

19 ²Ã»ÝùáõÙ áõûáõùçû³ýý»ñç ÁÝï³ÝÇùÝ ³åñ»É ÙÇÝã 1932 Ã.: ñç áñý ³ßË³ïáõÙ ñ Î»ÝïñáÝ³Ï³Ý µ³ýïáõù ãññïç½íáõ å³ñ³ñ³ýý»ñç ëå³ë³ñïù³ý Íáí: Ü³ Ñ³ÛïÝÇ ñ Ýñ³Ýáí, áñ áã ÙÇ³ÛÝ ß³ï É³í í³ñå»ï ñ` áëïç Ó»éù»ñ áõý»ñ, ³ÛÉ ß³ï µ³ñç áõ ³½ÝÇí Ù³ñ¹ ñ: ØÇ ³Ý ³Ù Ý³ ï»ëýáõù, áñ µ³ïáõù ãññïç½íáõ ÙÇ å³ñ³ñ³ý ¹ñí³Í: Ð³ñóÝáõÙ, Ã» ÇÝãáõ ³ÛÝ ã»ý û ï³ áñíáõù: ³ÝÏÇ ³ßË³ïáÕÝ»ñÝ ³ëáõÙ»Ý, áñ ³ÛÝ í³õáõó ³Û¹ï»Õ, ù³ýç áñ ¹ñ³ ³ÕïÝÇ ³Ï³ÝùÁ áã áù ãç Ï³ñáÕ³ÝáõÙ µ³ó»é: ñç áñá Ñ³ÝÓÝ ³éÝáõÙ áñó»é µ³ó»é: ØÇ ù³ýç ûñ ã³ñã³ñí»éáõó Ñ»ïá å³ñ³ñ³ýá µ³óíáõù : ä³ñáõý³ïáõãûáõýá ï»ëý»éáí` ñç áñý áõß³ Ã³ íáõù. ³ÛÝ ÉÇ ñ ¹ñ³ÙÝ»ñáí, áëï»õ»ýáí áñ³ñ»õ»ýáí: ì³ñå»ïá áõç ï³íáý Ñ³ÝÓÝáõÙ µ³ýïçý: ²Ûë Ù³ëÇÝ ñáõù»ý ²Ã»ÝùÇ µáéáñ Ã»ñÃ»ñÁ: 1932Ã.-ÇÝ áõûáõùçû³ýý»ñç ÁÝï³ÝÇùÁ ï»õ³ áëíáõù Ð³Û³ëï³Ý` ºñ ³Ý: ê³ñ Çë áõûáõùçû³ýá»õ»é Ð³ÛÏ³Ï³Ý êêð í³ëï³ï³íáñ é³óçá Ý³ÉÇ½³ ïáñ, Ðñáõß³Ï»Õ»ÝÇ Ï³ñ³Ù»ÉÇ áñí³ñ³ýç ÉË³ íáñ Ù»Ë³ÝÇÏÁ, ëáóç ³ÉÇëï³Ï³Ý ³ßË³ï³ÝùÇ Ñ»ñáë, êêðø é³óçáý³éç ½³ïáñÝ»ñÇ Ûáõï³ ñ³ñý»ñç ÁÝÏ»ñáõÃÛ³Ý ³Ý¹³Ù: ³ÏáõÙ ê»ñ á å³åçïçë ³Ýí³ÝáõÙ ÇÝ ßáÏáÉ³¹ å³åçï, áñáíñ»ï Ýñ³ Ùáï»ñ»Ë³Ý»ñÇ Ñ³Ù³ñ ÙÇßï É ù³õóñ»õ»ý Ï ïýí»ñ: ÀÝï³ÝÇùÁ µý³ïíáõù ñ»ñï³ãáõõ³ûçý Ï³Û³ñ³Ý ãñ³ë³í`»ïç ³ ÇÝ` ÐáÏï»Ùµ»ñÛ³Ý åáõáï³ûç íñ³ (³ÛÅÙ` îç ñ³ý Ø»Í)` í»ñ»ïýû³»ñï³ ÃáõÕ³ÛÇÝ Ï³ÙñçÇ Ùáï: Üñ³Ýó ïý»ñç ï»õáõù ³ÛÅÙ ³ñÑ»ëï³Ï³Ý É ³Ï : ØÇ ûñ ê»ñ áý ÉëáõÙ ßá»ù³ñßÇ ï³ Ý³å³ÉÇ ßã³ÏÁ: áõñë ³ÉÇë ï³ýçó, ï»ëýáõù ` Ý³óùÁ Ï³Ý Ý»É Ï³ÙñçÇ íñ³, ÝãáõÙ, ë ÍáõË ¹áõñë ³ÉÇë, Ù³ñ¹ÇÏ Çñ³ñ»Ý ³Ýó»É, Ù»ù»Ý³í³ñÝ É Ý³óùÝ ³Û¹ íç ³ÏáõÙ ÃáÕÝáõÙ, ³ËãáõÙ : ê»ñ áý Çñ»Õµ³Ûñ Ø³ÝáõÏÇ Ñ»ï áñíçùý»ñá í»ñóýáõù í³½áõù ¹»åÇ ßá»ù³ñßÁ: Ø»Í ¹Åí³ñáõÃÛ³Ùµ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ»Ý µ³ó»é µ³ñóñ ï³ùáõãûáõýçó ßÇÏ³ó³Í ßá»Ï³Ãë³Ý, áéáñßçý áõç áõåáí ¹áõñë Ñáñ¹áõÙ: ºÃ» ÙÇ áùñ áõß³ý³ûçý, ³ÛÝ Ï³ñáÕ ñ å³ûã»é` Ñ³Ý»óÝ»Éáí µ³½ù³ãçí Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ½áÑ»ñÇ: Âáõñù Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÁ, Ñ³ëÏ³Ý³Éáí, Ã» ÇÝã ³Ï³ï³ Çñ ëå³ëíáõù»ñç ÁÝÏ³Í Ñ³Û»ñÇÝ, û ÝáõÙ ÇÝ Ýñ³Ýó ³Ëã»É ä³ïùáõù ²Ý³ÑÇï ä³ñïç½å³ýû³ýá ²Ý³ÑÇï ä³ñïç½å³ýû³ý ºñµ»ë ÍÝí»É»Ù, å³åë ³ñ¹»Ý Ù³Ñ³ó³Í»Õ»É, ³Û¹ å³ï ³éáí, ó³íáù, å³åçë Ñáõß»ñÁ ã»ù Éë»É, ÙÇ³ÛÝ ï³ïçïçë` ²ñß³ÉáõÛë ø³ýù³ýû³ýçý»ù ï»ë»é: î³ïçïë ß³ï ñ å³ïùáõù ²ñ ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ Ù³ëÇÝ: ²ëáõÙ ñ, áñ ß³ï É³í å³ûù³ýý»ñáõù»ý ³åñ»É, É³í ïý»ñ»ý áõý»ó»é, ë³ï³ûý ëïçåí³í»ý»õ»é ³ÕÃ»É: âý³û³í ÇÝùÁ áùñ»õ»é,»ñµ ³ÕÃ»É»Ý` 14 ï³ñ»ï³ý, ÙÇßï ß³ï ¹ñ³Ï³Ý ïå³íáñáõãûáõýý»ñáí ñ ËáëáõÙ Çñ»Ýó ï³ý, Ñ³Ûñ»ÝÇùÇ»Õ»óÇÏ µýáõãû³ý Ù³ëÇÝ: ²Û¹ Å³Ù³Ý³Ï å³åë` ä³ñïç½å³ýû³ý Ø³Ýí»ÉÁ, 20 ï³ñ»ï³ý»õ»é: ì³ý ù³õ³ùçó»ý»õ»é: ÆÝãå»ë Ñ³ëÏ³ÝáõÙ»Ù` ³ÛÝï»Õ Ñ³ÛáõÃÛáõÝÁ ß³ï É³í ³åñ»É, ÁÝ¹Ñáõå` ï³ýý ³ßË³ïáÕÝ»ñ»Ý å³ñ»é, Ù»Í Ñ³ñëïáõÃÛáõÝ»Ý áõý»ó»é, ë³ï³ûý ³ÕÃÇ Å³Ù³Ý³Ï ß³ï ùçã µ³ý»ý Ï³ñáÕ³ó»É µ»ñ»é: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 35

20 ØÇ ÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï Ù»Ï ³ÛÉ ß³ï Ï³ñ áñ Ñ³Ý ³Ù³Ýù»Õ»É. ï³ïçïçë ÁÝï³ÝÇùÇ Ãáõñù Í³é³Ý»ñÝ ³ÛÝù³Ý Ñ³í³ï³ñÇÙ»Ý»Õ»É, áñ ÇÙ³Ý³Éáí Ñ³Û»ñÇ ¹»Ù Íñ³ ñíáõ ç³ñ¹ç Ù³ëÇÝ`»Ï»É ½ áõß³óñ»é»ý Ýñ³Ýó, áñ ³Ëã»Ý: ê³ï³ûý ï³ïë ÑÇßáõÙ ñ Ý³ ç³ñ¹ç ë³ñë³ Ý»ñÁ. Ã» ÇÝãå»ë»Ý Çñ»Ýó ³ãùÇ ³éç ÑÕÇ Ï³Ý³Ýó ëñáí Ëáó»É, ïõ³ù³ñ¹ï³ýó` ÉË³ï»É,»ñÇï³ë³ñ¹ ³ÕçÇÏÝ»ñÇÝ` µéý³µ³ñ»é: ²ëáõÙ ñ` Ñ³Û ³ÕçÇÏÝ»ñÝ Çñ»Ýó ÉÇ Ý ÇÝ Ý»ïáõÙ` Ý³ËÁÝïñ»Éáí Ù³Ñ³Ý³É, ù³ý ÁÝÏÝ»É ÃßÝ³Ùáõ Ó»éùÁ: ²ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï ³ÕçÇÏÝ»ñÁ í³õ ÇÝ ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ` ï³ñ»ï³ýáõù: î³ïë ÝáõÛÝå»ë 14 ï³ñ»ï³ýáõù ³ÙáõëÝ³ó»É: Ü³ å³åçë Ñ»ï»Ï»É Ð³ Û³ëï³Ý Ñ³ëï³ïí»É ºñ ³ÝáõÙ: Æñ»Ýó µ»ñ³í áñáß áõù³ñáí Ï³ñá Õ³ó»É»Ý Çñ»Ýó áñíá ÑÇÙÝ»É ³Ûëï»Õ µ³í³ï³ýçý É³í å³ûù³ýý»ñáõù ³åñ»É: ºñ»ù áñ¹ç»ý áõý»ó»é: ²ñß³ÉáõÛë ø³ýù³ýû³ýá Ø³Ýí»É ä³ñïç½å³ýû³ýá` ÃáéÝÇÏÝ»ñÇÝ ñï³í ºñµ ¹åñáó³Ï³Ý Ç, ï³ïë å³ïùáõù ñ, áñ ³ÕÃ»ÉÇë å³ï»ñç Ù»ç µ³í³ï³ý Ù»Í Ñ³ñëïáõÃÛáõÝ»Ý å³ñ»é, áã áù ãç Ùï³Í»É Ã» Ñ»é³ÝáõÙ»Ý ÁÝ¹ ÙÇßï, Ù³ñ¹ÇÏ ÑáõÛë»Ý áõý»ó»é, áñ ÙÇ ûñ ¹»é Ï³ñáÕ»Ý í»ñ³¹³éý³é ïáõý: î³ïë å³ïùáõù ñ, áñ Çñ»Ýó Ãáõñù Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÝ»Ý ñï»é, ³ëáõÙ ñ`»ã» ¹³ ãéçý»ñ, áõó» Ù»Ýù É Ï»Ý¹³ÝÇ ãéçý»çýù: ³ÕÃ»Éáõ Å³Ù³Ý³Ï»ñáõÃÛ³Ý Ù»ç»Ý ÁÝÏ»É µ³í³ï³ýçý Ù»Í ËÙµáí: áéáñ Ñ³Û»ñÇÝ Ñ³í³ù»É áõ ³Ï»É»Ý ÙÇ í³ûñáõù: Ð»ï³ùñùÇñ, áñ ³Û¹ ÁÝÃ³óùáõÙ Ýñ³Ýó û ÝáõÃÛ³Ý»Ý Ñ³ë»É Ñ»Ýó ï»õç Ãáõñù Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÁ: ì»ñççýý»ñë, ï»ëý»éáí»ñç Ñ³Û»ñÇ ³Ï³ï³ ñ»ñá, Ñ³ëÏ³Ý³Éáí, áñ»ñáõãû³ý Ù»ç ÁÝÏ³ÍÝ»ñÇÝ ëáíáñ³µ³ñ ãç Ñ³çáÕíáõÙ áõç ÙÝ³É, áã ÙÇ³ÛÝ ï³ïçïçë ÁÝï³ÝÇùÇÝ, ³ÛÉ ³ÙµáÕç ËÙµÇÝ û ÝáõÙ»Ý ³Ëã»É: Üñ³Ýó ï³ýçáõù ñ Ñ³Ûñ»ÝÇùÇ ³Ýí»ñç Ï³ñáïÁ: î³ïçïë ß³ï ñ ëçñáõù ÃáéÝ»ñÇÝ Çñ ßáõñçÁ Ñ³í³ù»É å³ïù»é ²ñ ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ Ù³ëÇÝ: âý³û³í ÁÝ¹³Ù»ÝÁ 14 ï³ñ»ï³ý»õ»é,»ñµ ³ÕÃ»É»Ý, ³ÕÃ»Éáõó Ç í»ñ ºñ ³ÝáõÙ ³åñ»É, ÙÇÝã ÏÛ³ÝùÇ í»ñç ³ñ Ùï³Ñ³Û»ñ»Ýáí ñ ËáëáõÙ: Üñ³ÝÇó ß³ï»Ù Éë»É ì³ý³ ï³é»ëç Ù³ëÇÝ, ì³ý³ çñç, û¹ç Ù³ëÇÝ, ãý³û³í Çñ»Ýù ºñ ³ÝáõÙ É í³ï å³ûù³ýý»ñáõù ã»ý ³åñ»É, ÙÇßï Ï³ñáïáí å³ïùáõù ñ Çñ»Ýó Éù³Í ïý»ñç Ù³ëÇÝ: Ø»Í ÁÝï³ÝÇù»Ý áõý»ó»é, ë³ï³ûý ³Û¹å»ë É ãï³ñáõ³ó³ý ÇÙ³Ý³É, Ã» Çñ»Ýó Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÝ ÇÝã ³Ï³ï³ ñç»ý ³ñÅ³Ý³ó»É: î³ïçïë ÙÇßï ³ëáõÙ ñ. Ö³Ý³å³ñÑÁ µ³óíç, Ý³Ù, ÇÙ ïáõýá ïý»ù : ê³ï³ûý ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï ¹ñ³ Ù³ëÇÝ Ùï³Í»É ³Ý ³Ù ÑÝ³ñ³íáñ ã ñ: Þ³ï ñ³»ï ÏÇÝ ñ ³Ýí»ñç Ï³ñ¹áõÙ ñ. 85 ï³ñ»ï³ý ñ,»ñµ Ù³Ñ³ó³í. ³Û¹ ï³ñçùáõù É ³é³Ýó ³ÏÝáó ñ Ï³ñ¹áõÙ: ²Ûëûñ É ¹»é áñóáõù»ýù Ù»ñ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇÝ ïý»é: Ä³Ù³Ý³ÏÇ ï»ëýáéá Ç³Ý»ñÇ ßÝáñÑÇí ß³ï ³í»ÉÇ Ñ»ßï ¹³ ³Ý»É: Ø»ñ ³½ ³ÝáõÝÁ Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ ` ä³ñïç½å³ýû³ý, Çï»Ýù, áñ ³Û¹ ³½ ³Ýí³Ý µáéáñ ÏñáÕ Ý»ñÁ ²ñ ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇó»Ý: Þ³ï»ñÝ Çñ»Ýù»Ý Ï³åÇ Ù»ç ÙïÝáõÙ, áñóáõù»ýù å³ñ½»é, Ã» ³ñ¹Ûáù ³½ ³ÏÇó»Ýù: î³ïçïë å³ïùáõù ñ, áñ ß³ï É³í Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»ç»Ý»Õ»É Çñ»Ýó Ãáõñù Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÇ Ñ»ï: ä³ïùáõù ñ, áñ ÏáÕù ÏáÕùÇ»Ý ³åñ»É ß³ï ç»ñù í»ñ³µ»ñí»é ÙÇÙÛ³Ýó: ä³ïùáõù ñ, áñ Çñ ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï»ñ»í³ñí³ÍÝ»ñÇ ÃíáõÙ»Õ»É Ý³ êçéí³ Î³åáõïÇÏÛ³ÝÇ Ù³ÛñÁ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 37

21 ä³åë ÑáõÛë áõý»ñ, áñ»ñµ Çñ ÁÝï³ÝÇùÁ ÏñÏÇÝ Ïí»ñ³¹³éÝ³ Çñ ûç³ëá ä³ïùáõù ³Û³Ý» ä»ïñáëû³ýá ºñµ»ë áùñ Ç, ÙÇßï ½³ñÙ³ÝáõÙ Ç, Ã» ÇÙ ì³ñ¹³ýáõß ï³ïý Çñ áñ¹çý»ñç ³ñï³ëáíáñ ³ÝáõÝÝ»ñÁ áñï»õçó ï»é: ³Ûó»ñµ Ù»Í³ó³, áõ ï³ïë, Ñ³Ûñë, Ñáñ»Õµ³ÛñÝ»ñë å³ïù»óçý ê³ùëáý å³åçë ÁÝï³ÝÇùÇ å³ï Ùáõ ÃÛáõÝÁ, Ñ³ëÏ³ó³, áñ ¹ñ³Ýù áã ÙÇ³ÛÝ å³ï³ñ³ï³ý ³ÝáõÝÝ»ñ ã»ý, ³Û É ïëáõñ å³ïùáõãûáõý áõý»ý: ê³ùëáý ä»ïñáëû³ýá Ñáñë` ì³ñ¹ ³ÝÇ Ñ³ÛñÝ, áí ³åñ»É Î³Õ½í³Ý ù³õ³ùáõù: ä³åçë Ñ³ÛñÁ` ïçñ³óáõ ä»ïñáëá, ³Ý³ãí³Í, Ñ³ñ í³í áõ Ù»Í³Ñ³ñáõëï ³ÝÓÝ³íáñáõÃÛáõÝ»Õ»É Î³Õ½í³ÝáõÙ, áõù ÑáñÁ ñç áñ»ý Ïáã»É: 1915 Ãí³Ï³ÝÇ ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ûñ»ñý ÇÝ: ê³ùëáý å³åë ïáõý í»ñ³¹³éýáõù ÁÝï³ÝÇùÇÝ ï³ýá ã ïý»éáí` ³Ï³Ù³ÛÇó ÑÇßáõÙ Çñ Ñáñ µ³é»ñá` áõõõí³í áñ¹çý»ñçý. ºÃ» áñ Ñ»é³íáñ ï»õçó ïáõý í»ñ³¹³éý³ù áõ ¹áõéÁ ³Ï ï»ëý»ù, Ï Ý³ù Ù»ñ ÁÝÏáõÛ½Ç Í³éÇ ï³ïá Ï áñ»ù,»ã» ¹ñ³ ï³ï Ã³Õí³Í ÉÇÝÇ Ù»ñ ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ³ñëïáõÃÛáõÝÁ, áõñ»ùý ³Ë»É»Ýù áõ Éù»É»Ýù Ù»ñ ÛáõÕÁ : ä³åë áñáõù ÁÝÏáõÛ½Ç Í³éÇ ï³ïý áõ»ñµ ï»ëýáõù Ï áõ áí áëïçý, ÑáÝ áõñ-ñáý áõñ É³ó ÉÇÝáõÙ, ÝáñÇó ÑáÕáí Í³ÍÏáõÙ ³ÛÝ` ÑáõÛë áõý»ý³éáí, áñ»ñµ µáéáñá ÏñÏÇÝ Ïí»ñ³¹³éÝ³Ý Çñ»Ýó ûç³ëá: ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ûñ»ñçý Ãáõñù»ÝÇã»ñÇÝ»ñÁ Ñ³ïáõÏ Ñ³í³ù ÇÝ ³ÝáõÙ` Çµñ Ã» Ñ³Û»ñÇï³ë³ñ¹Ý»ñÇÝ µ³ý³ï ï³ý»éáõ Ýå³ï³Ïáí, µ³ûó Çñ³Ï³ÝáõÙ ³Û¹»ñÇï³ë³ñ¹Ý»ñÇÝ µ³ýï ÇÝ Ý»ïáõÙ, áñå»ë½ç ãï³ñáõ³ Ý³Ý Ïáïáñ³ÍÇ Å³Ù³Ý³Ï å³ßïå³ý»é Çñ»Ýó ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇÝ: ³ÝïáõÙ Ñ»ñÃáí ³ÝáõÝ, ³½ ³ÝáõÝÝ»ñÁ Ï³ñ¹³Éáí`»ñÇï³ë³ñ¹Ý»ñÇÝ ¹áõñë ÇÝ Ï³ÝãáõÙ áõ ëå³ýáõù: ØÇ ûñ É å³åçë ³ÝáõÝÝ»Ý Ï³ñ¹áõÙ: ºÝÇã»ñÇÝ»ñÇ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÁ ÙÇ»ÝÇã»ñÇÇ å³ïíçñáõù ¹ Û³íáõñÇ ÉáõËÁ Ïïñ»É, ßáñ»ñÝ ³ñÛ³Ý Ù»ç Ã³Ã³Ë»É áõ Çñ»Ý ï³é: ºÝÇã»ñÇÝ å³åçë ï³ýáõù ³Ù³ÛÇ ÙÇ ï»õ, áñ ëå³ýç: ì»ñççý ³Ý ³Ù ÑáÕÇÝ Ññ³Å»ßï ï³éáõ Ñ³Ù³ñ å³åë Ïé³ÝáõÙ áõ ÙÇ ùçã ÑáÕ óáõù µ»ñ³ýá: Ð»Ýó ³Û¹ å³ñçý,»ñµ å³åë Ïé³ó³Í ñ,»ýçã»ñççý ß³ï Í³ÝáÃ ÃíáõÙ Ýñ³ ÃÇÏáõÝùÁ: Ü³ Ñ³ñóÝáõÙ å³åçë áñï»õçó ÉÇÝ»ÉÝ áõ»ñµ ÇÙ³ÝáõÙ, áñ Î³Õ½í³ÝÇ ïçñ³óáõ ä»ïñáëç ïõ³ ê³ùëáýý, Ññ³ó³ÝÁ ó³í óáõù, ³Ã³ÃíáõÙ å³åçë` ³ë»Éáí, Ã» ÇÝùÁ Ýñ³ Ñáñ ï³ýá Í³é³ÛáõÃÛáõÝ ³ñ»É, áõ Çñ ÁÝï³ÝÇùÇÝ ëáíçó ñï»é Ýñ³ Ñ³ÛñÁ` ä»ïñáëá: Ü³ å³åçë ÑÇß»óÝáõÙ, áñ ÇÝùÁ ²ÉÇÝ áñ å³åçë áùñ Å³Ù³Ý³Ï Çñ áõë»ñçý Ù³Ý ïí»é: ä³åë ÑÇßáõÙ Ýñ³Ý: ²ÉÇÝ ê³ùëáý å³åçë ãç ëå³ýáõù: Ü³ ëå³ëáõù ÙÇÝã ÙáõÃÝ ÁÝÏÝÇ, ³å³ å³åçë ï³ýáõù Çñ ïáõý, ÙÇ Ùá½Ç ÙáñÃáõÙ, å³åçë ßáñ»ñÁ Ã³Ã³ËáõÙ ³ñÛ³Ý Ù»ç áõ ï³éçë Çñ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÇÝ: Âáõñù»ÝÇã»ñÇÝ å³åçë í»ñ³µ»ñíáõù ÇÝãå»ë Çñ Ñ³ñ³½³ï áñ¹áõý, Ñ³ óýáõù Çñ` ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝÇó Ù³Ñ³ó³Í áñ¹áõ ßáñ»ñÁ: ²Ûëå»ë, Ãáõñù» ñçó ³ÕïÝÇ ÙÇ ù³ýç ³ÙÇë Ý³ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ê³ùëáý å³åçë Çñ ï³ýá å³ñ»é, ë³ï³ûý ³Ûë ³ÙµáÕç Å³Ù³Ý³Ï³Ñ³ïí³ÍáõÙ å³åë ³ÝÁÝ¹Ñ³ï ËÝ¹ ñáõù ²ÉÇÇÝ, áñ Çñ»Ý Ð³Û³ëï³Ý áõõ³ñïç: ²ÉÇÇ Ù³Ñ³ó³Í áñ¹çý ÏÇÝ áõý»ñ, áí ³åñáõÙ ñ ²ÉÇÇ ï³ýá: ä³åë å³ï Ù»É, áñ ³Û¹ ÏÇÝÁ ³ÝÝÏ³ñ³ ñ»éç»õ»óïáõãûáõý áõý»ó»é, ²ÉÇÝ Ùßï³å»ë Ñ³Ùá½»É å³åçë ³ÙáõëÝ³Ý³É Çñ Ñ³ñëÇ Ñ»ï áõ Çñ ïõ³ý ¹³éÝ³É: ³Ûó å³åë ³Ù»Ý ³Ý ³Ù Ù»ñÅ»É Ýñ³Ý: ºñµ ²ÉÇÝ ÙÇ ³Ý ³Ù É áñó»é Ñ³Ùá½»É, å³åë ³ÛÝù³Ý Ñ³Ù³ñÓ³ÏáõÃÛáõÝ áõý»ó»é, áñ ³ë»É. àõ½áõù»ë Ñ»Ýó ëï»õ ÇÝÓ ëå³ýç, µ³ûó Ãáõñù ÏÇÝ ã»ù ³éÝÇ : ²ÉÇÝ í»ñç³å»ë Ñ³ëÏ³ ÝáõÙ, áñ å³åçë Ñ³Ùá½»ÉÝ ³ÝÇÙ³ëï, Çß»ñáí Ýñ³Ý ³ÝóÏ³óÝáõÙ ë³ñù³ýá: ì»ñç³å»ë å³åë Ñ³ëÝáõÙ ¾çÙÇ³ÍÇÝ, áñï»õ ³Ï³ï³ ñç µ»ñáõùáí Ñ³Ý¹ÇåáõÙ Çñ Ñáñ»Õµ³Ûñ ØÇÝ³ëÇÝ, áõù Ñ»ï ÙÇ Ï»ñå, ³Ûëï»Õ-³ÛÝï»Õ Íí³ñ»Éáí` ³ÝóÏ³óÝáõÙ»Ý Çß»ñÝ»ñÁ: î»ëý»éáí, áñ ³Û¹å»ë ß³ñáõÝ³Ïí»É ãç Ï³ñáÕ` Ñáñ»Õµ³ÛñÁ Ñ³Ùá½áõÙ ê³ùëáý å³åçë Ñ»é³Ý³É ¾çÙÇ³ÍÝÇó áõ Ý³É ÛáõÕ»ñáõÙ ³ßË³ï³Ýù Ýïñ»Éáõ: ä³åë Ã³ ³é»Éáí Ñ³ëÝáõÙ Îáß ÛáõÕ (ÑÝáõÙ` Îí³ß³í³Ý), áñï»õ ëï»õíáõù Çñ ïáõýý áõ ÁÝï³ÝÇùÁ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 39

22 ºñµ Ãáõñù ½ÇÝíáñÇÝ Ññ³Ñ³Ý»É»Ý Ïñ³Ï»É ³ÕÃ³Ï³ÝÝ»ñÇ íñ³, Ý³ û¹ Ïñ³Ï»É * ä³ïùáõù î³ã ÇÏ ñç áñû³ýá Ø³ÛñÇÏÇë ï³ïçïá` ³Û³Ý» Ç³ÃÛ³ÝÁ, Ù»ñ ÁÝï³ÝÇùÇ ÙÇ³Ï»ñÏ³ ñ³ ÏÛ³óÝ ñ: Ü³ Ù³Ñ³ó»É 2004 Ã.-ÇÝ` 93 ï³ñ»ï³ý Ñ³ë³ÏáõÙ: Ý³Ï³Ý³µ³ñ, Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñë Ýñ³ Ñ³Ý¹»å Ñ³ïáõÏ Ñ³ñ ³Ýù ÇÝù ï³íáõù: ò³íáù`»ë ÁÝ¹³Ù»ÝÁ 14 ï³ñ»ï³ý Ç,»ñµ Ý³ Ù³Ñ³ó³í, ß³ï µ³ý Ëáñ³å»ë ã»ù Çï³Ïó»É: ÐÇÙ³»Ù Ï³ñáÕ³ÝáõÙ Ñ»ï³¹³ñÓ Ñ³Û³óù Ý»ï»É áõ Ñ³ëÏ³Ý³É, áñ Ý³ ëáíáñ³ï³ý Ù»ÏÁ ã ñ, ³ÛÉ Ù³ñ¹, áí áõý»ñ Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ ³Ï³ï³ Çñ, áõù ³Ï³ï³ ñç íñ³ ò»õ³ëå³ýáõãûáõýá ÃáÕ»É ñ Çñ Ñ»ïùÁ: Øáñë ï³ïç ÍÝáÕÝ»ñÁ` ²ñáõëÛ³Ï áõ ÐÙ³Û³Ï Ç³ÃÛ³ÝÝ»ñÁ,»ñÏáõ ¹ëïñ» ñç Ñ»ï Î³ñëáõÙ»Ý ³åñ»É: Èë»É»Ù, áñ Ýñ³Ýù Î³ñëáõÙ µ³í³ï³ý Ñ³ñáõëï»Ý»Õ»É,»ÝÃ³¹ñáõÙ»Ù` ³é ïñáí»ý ½µ³Õí»É: î³ïçïçë Ù³ÛñÁ` ³Û³Ý»Ý, ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ï³ñçý»ñçý áùñ»õ»é` 4 ï³ñ»ï³ý, Ýñ³ ³í³ ùáõûñá` Ü³½ÇÏÁ, Éë»É»Ù, áñ ß³ï»Õ»óÇÏ»Õ»É, Ýñ³Ý ÙÇßï Ã³ùóñ»É»Ý Ãáõñù»ñÇó: ²Ûë å³ïùáõãû³ý Ù»ç Ñ»ï³ùñùÇñÝ ³ÛÝ, áñ, ÇëÏ³å»ë, ³ÝÏ³Ë ³ÛÝ µá Éáñ ¹³Å³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇó áõ í³ûñ³ áõãûáõýý»ñçó, áñ Ù»½ Ñ³ÛïÝÇ»Ý, ³Ûë å³ï ÙáõÃÛ³Ý Ù»ç Ï³ Ý³ Ñáõ½³Ï³Ý ÙÇ ÏáÕÙ Î³ñëÇó ³ÕÃÇ ³Ý³å³ñÑÇÝ (Ù³Ýñ³Ù³ëÝ»ñÁ ã Çï»Ù, Ã» ÇÝã Ñ³Ý ³Ù³ÝùÝ»ñáõÙ),»ñµ Ãáõñù ½ÇÝíáñÇÝ Ññ³Ñ³Ý»É»Ý Ïñ³Ï»É ³ÕÃ³Ï³ÝÝ»ñÇ áõõõáõãû³ùµ, Ý³ û¹ Ïñ³Ï»É ³Ù áõßïý»ñá... È³í ÑÇßáõÙ»Ù, ³Û³Ý» ï³ïë ³Û¹ Ù³ëÇÝ ÙÇßï å³ïùáõù ñ ÏÇë³Ã³ó ³ãù»ñáí: ²ÛÝáõÑ»ï, ß³ñáõÝ³Ï»Éáí ³ÕÃÇ ³Ù ³Ý, Ýñ³Ýó ÁÝï³ÝÇùÁ Ñ³ëï³ï í»é æ³í³ëùáõù: Ü³ Ñ³Û»ñ»ÝÇ áõëáõóãáõñç ¹³ñÓ»É Ù»Í ¹Åí³ñáõ ÃÛáõÝÝ»ñáí ÉÇ ÏÛ³Ýù ³åñ»É: Ý³Ï³Ý³µ³ñ, ³Ûë å³ïùáõãûáõýá ã»ë Ï³ñáÕ ãñçß»é, ã»ë Ï³ñáÕ ¹ñ³Ï³ÝÁ ùáõ³ñï»é: ³Ûó ³ÛÝå»ë, ³ÝÏ³Ë ³Ù»Ý ÇÝãÇó, Ïáïáñ³ÍÝ»ñÇ Ñ»ï ³ÝùÝ»ñÝ ³í»ÉÇ Ù»Í»Ý ºë ãáññáñ¹ ë»ñáõý¹ý»ù ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ³Ï³Ý³ï»ë í»ñ³åñáõý»ñç: Ø³ÝÏáõó Çï»Ç, áñ ÇÙ ï³ïçïç Ù³ÛñÝ áõ Ñ³ÛñÁ»ñÏáõëÝ É Ñ»ï³ùñùÇñ Ç³ÃÛ³ÝÝ»ñÇ ÁÝï³ÝÇùÁ Î³ñëáõÙ ³Û³Ý» Ç³ÃÛ³Ý å³ïùáõãûáõý áõý»ý, ÇÝÓ Ñ³Ù³ñ ò»õ³ëå³ýáõãû³ý Ã»Ù³Ý Ùßï³å»ë Ù»Í Ï³ñ áñáõãûáõý áõý»ó»é: ²Û¹ å³ï ³éáí É, ÇÝùë` áñå»ë Éñ³ ñáõ, ½µ³Õí»É»Ù ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ³Ï³Ý³ï»ëÝ»ñÇ å³ïùáõãûáõýý»ñç Ñ³í³ù³ ñù³ùµ: Úáõñ³ù³ÝãÛáõñ å³ïùáõãûáõý Çñ Ù»ç Ù»Í Ñáõ½³Ï³ÝáõÃÛáõÝ áõ Ù»Í íçßï áõýç: ºí ß³ï Ñ»ï³ùñùÇñ, áñ ò»õ³ëå³ýáõãûáõýá í»ñ³åñ³íý»ñá ÙÇßï å³ñå³ýáõù»ý Çñ»Ýó Ñ³Ûñ»ÝÇù í»ñ³¹³éý³éáõ Ó ïáõùá, Î³ñëáõÙ, Øáõë³É»éáõÙ ÃáÕ³Í ïáõýý ³Ù»Ý³É³íÝ Ýñ³Ýó Ñ³Ù³ñ *î³ã ÇÏ ñç áñû³ýç å³ïùáõãûáõýá Ññ³å³ñ³Ïí»É Ý³ ²ñÙ»Ýåñ»ë ï»õ»ï³ïí³ï³ý áñí³ï³éáõãû³ý Ï³ÛùáõÙ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 41

23 î³ïçïçë Ï³ñáïÇó ÙÇ Ù³ëÝÇÏ ÙÝ³ó Ù»ñ Ù»ç ²ÝÝ³ Ð³Ëí»ñ¹Û³Ý ä³ïùáõù ²Ý³ÑÇï Ô³½³ñÛ³ÝÁ Âáõñù Í³é³Ý»ñÇ ½ áõß³óáõùá ñï»é ¼ñí³Ý¹Û³ÝÝ»ñÇ ÏÛ³ÝùÁ... ä³ïùáõù ³ëïÕ³µ³Ý ²ÝÝ³ Ð³Ëí»ñ¹Û³ÝÁ ºë Ïå³ïÙ»Ù ÇÙ Ùáñ å³åç ÁÝï³ÝÇùÇ` ¼ñí³Ý¹Û³ÝÝ»ñÇ å³ïùáõãûáõýá: Üñ³Ýù ³åñ»É»Ý ì³ýáõù ³ÏïÇíáñ»Ý Ù³ëÝ³Ïó»É»Ý ù³õ³ùç ÇÝùÝ³å³ßïå³ÝáõÃÛ³ÝÁ: Øáñë å³åá` îç ñ³ý ¼ñí³Ý¹Û³ÝÁ, ³ÙáõëÝ³ó³Í» Õ»É ²ñß³ÉáõÛë ¾ñçÛ³ÝÇ Ñ»ï: ¼ñí³Ý¹Û³ÝÝ»ñÁ Ñ³ñ í³í ÁÝï³ÝÇù»Ý»Õ»É ì³ýáõù: îç ñ³ýç Ñ³ÛñÁ Ñ³ñáõëï í³ ³é³Ï³Ý ñ ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï ù³ Õ³ù³å»ïÇ ËáñÑñ¹³Ï³Ý: Ü³ ÁÝ¹áõÝ»É ºíñáå³ÛÇó Å³Ù³ÝáÕ å³ïíçñ³ ÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: ¼ñí³Ý¹Û³ÝÝ»ñÁ»ñ»ùÑ³ñÏ³ÝÇ ³é³ÝÓÝ³ïáõÝ»Ý áõý»ó»é Ñ»Ýó ì³ýç Ï»ÝïñáÝ³Ï³Ý áõáóý»ñçó Ù»ÏáõÙ ëå³ë³íáñý»ñ»ý áõý»ó»é, ³Û¹ ÃíáõÙ Ý³ Ãáõñù»ñ: Ð»Ýó ³Û¹ Ãáõñù ëå³ë³íáñý»ñý É ¼ñí³Ý¹Û³ÝÝ»ñÇ ÁÝï³ÝÇùÇÝ ½ áõß³óñ»é»ý ëå³ëíáõ ç³ñ¹»ñç Ù³ëÇÝ, Ã» ì³ýáõù ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ³ñ¹»Ý ËÅ¹ÅáõÃÛáõÝÝ»ñ»Ý»Õ»É: îç ñ³ýá ÏÝáç` ²ñß³ÉáõÛëÇ 3»ñ»Ë³Ý»ñÇ Ñ»ï 1914 Ãí³Ï³ÝÇ ¹»Ïï»Ùµ»ñÇÝ ³ÕÃ»É ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³Ý: îç ñ³ýç ÍÝáÕ Ý» ñá, áíù»ñ ³ñ¹»Ý å³ïï³é»éç ï³ñçùç»ý»õ»é, Ññ³Å³ñí»É»Ý Ñ»é³Ý³É ì³ýçó, ÙÝ³ó»É»Ý ù³õ³ùáõù Ù³ëÝ³Ïó»É ù³õ³ùç ÇÝùÝ³å³ßïå³ÝáõÃÛ³ÝÁ, Ýñ³Ýù ½áÑí»É»Ý ÇÝùÝ³å³ßïå³Ý³Ï³Ý Ù³ñï»ñÇó Ù»ÏÇ Å³Ù³Ý³Ï: îç ñ³ýý áõ Ýñ³ ÁÝï³ÝÇùÁ ß³ï ½ñÏ³ÝùÝ»ñ»Ý Ïñ»É ³ÕÃÇ ³Ý³å³ñÑÇÝ: Æñ»Ýó Ñ»ï í»ñóñ»é»ý ÙÇ³ÛÝ ³é³çÇÝ ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛ³Ý Çñ» ñá áëïçý»ñ, áñáýó ßÝáñÑÇí É ëï½µý³ï³ý ßñç³ÝáõÙ Ï³ñáÕ³ó»É»Ý á Û³ ï»é: ³Õ ÃÇ ³Ý³å³ñÑÇÝ Ïáñóñ»É»Ý Ý³ Çñ»Ýó»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ: Øáñë Ñ³ÛñÝ ³ñ¹»Ý ÍÝí»É ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝáõÙ 1918 Ãí³Ï³ÝÇÝ` ³Ûëï»Õ Ñ³ëï³ïí»Éáõó 4 ï³ñç ³Ýó: êñµáõñç ï³ïçïë ÍÝí»É 1906 Ãí³Ï³ÝÇÝ ì³ýç ²ÉÛáõñ ÛáõÕáõÙ, áñá ïýíáõù ì³ý³ É Ç ³ñ»ÉÛ³Ý ³ ÇÝ: ÜáõÛÝ ÛáõÕáõÙ ñ ÍÝí»É Ý³ Ø³Ù ñ» å³åë:»é Ù³ÝÏáõó Ýñ³Ýó ³Ï³ï³ ÇñÁ áñáßí³í»õ»é. ÍÝáÕÝ»ñÁ Ýñ³Ýó µ³ßçùû³ñãù³ ÇÝ ³ñ»É: Ø³Ù ñ» å³åçë Ù³ëÇÝ ÇÙ áõý»ó³í ï»õ»ïáõãûáõýý»ñá ß³ï ã»ý, Ý³ ã ñ ëçñáõù Ëáë»É: ²Ù»Ý ³Ý ³Ù,»ñµ ï³ïçïë å³ïùáõù ñ ò»õ³ëå³ýáõãû³ý Ù³ëÇÝ, Ý³ ÍËáõÙ ñ ëñïç ËáñùÇó Ñá áó Ñ³ÝáõÙ: ²í»ÉÇ ß³ï ï»õ»ïáõãûáõýý»ñ áõý»ù êñµáõñç ï³ïçïçë Ù³ëÇÝ: Ü³ Ñ³ ³Ë ñ å³ïùáõù, Ï³ñÍ»ë ã ñ Ñ³Ý ëï³ýáõù: ²Ý³Ýó Ï³ñáï ñ ½ áõù Çñ Ñ³Ûñ»ÝÇ ÛáõÕÇ Ñ³Ý¹»å ÙÇÝã ÏÛ³ÝùÇ í»ñççý å³ñý ³ÝÁÝ¹Ñ³ï ³ëáõÙ ñ. úñ ÙÁ Ï»ñÃ³Ù ÇÙ Ëáñ ïáõý :»åù»ñç Ý³Ëûñ»ÇÝ ²ÉÛáõñ ÛáõÕÁ ëáíáñ³ï³ý ³éûñÛ³Ûáí ³åñ»É: î³ïçïçë ïáõý ³Ûó»É»É Ýñ³ Ñáñ` Ø³ñ ³ñ å³åçïçë Ãáõñù Í³ÝáÃÝ»ñÇó Ù»ÏÁ, áñå»ë½ç ½ áõß³óýç ëå³ëíáõ Ñ³ñÓ³ÏÙ³Ý Ù³ëÇÝ: ²Û¹ å³ñçý ï³ ÝÁ»Õ»É»Ý ï³ïçïë, Ýñ³ Ñáñ³ùáõÛñ ÜáÛ»Ù½³ñÁ, áí ¹»é ³ÙáõëÝ³ó³Í ã ñ, Ýñ³ Ù³ÛñÁ` ºÝ Çµ³ñÁ: ºñµ Ãáõñù ÁÝÏ»ñÁ ï»ë»é, áñ Ù»Í å³åçïë ï³ýá ã, ³é³ç³ñÏ»É Ýñ³Ýó Çñ ï³ýý ³å³ëï³Ý»É: Üñ³Ýù Ý³ó»É»Ý áñáß Å³Ù³Ý³Ï Ã³ùÝí»É ³ÛÝï»Õ, ë³ï³ûý Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÁ ÝÏ³ï»É»Ý, áñ ï³ýá Ñ³Û»ñ Ï³Ý, áõëïç ï³ýïçñáçý É ñ íï³ý ëå³éýáõù: êïçåí³í ¹áõñë»Ý»Ï»É ³Û¹ï»ÕÇó: ³ ½áõ ³¹Çå»É ³ÛÝ å³ñçý,»ñµ ²ÉÛáõñ ÛáõÕáõÙ ëïëí»é»ý ë³ñë³»éç Ïáïáñ³ÍÝ»ñ: Æ ¹»å, ²ÉÛáõñÁ Ñ³Ù³ñí»É ï³ñ³íùç ³Ù»Ý³ Ù»Í ³Ù»Ý³Ñ³Û³ß³ï ÛáõÕÁ, áõý»ó»é»ñïáõ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý»Ï»Õ»óÇ,»ñ Ï ë»é í³ñå³ñ³ý: ³Ûó ³ÙµáÕç ÛáõÕÁ ÙÇÝã Éáõë³µ³ó ÙáËñÇ í»ñ³íí»é: îõ³ù³ñ¹çï, áíù»ñ Ñ³ëóñ»É»Ý ³Ëã»É, ñïí»é»ý, ÙÛáõëÝ»ñÇÝ Ïáïáñ»É»Ý, ³Ûñ»É, ëå³ý»é Î³Ý³Ýó áõ»ñ»ë³ý»ñçý Éóñ»É»Ý»Ï»Õ»óÇÝ áõ ¹éÝ»ñÝ ³Ùáõñ ³Ï»É: Þáõñç 40 ûñ ³ÝÑ³ó áõ ³Ýçáõñ ÙÝ³ó»É»Ý»Ï»Õ»óáõÙ: 41- ñ¹ ûñá ¹éÝ»ñÁ µ³óí»é»ý: ³Ýï³ñÏí³ÍÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÁ ëáí³ù³ñ»õ»é: Î»Ý¹³ÝÇ ÙÝ³ó³ÍÝ»ñÇÝ ëïçå»é»ý µéý»é ³ùëáñÇ ³Ù ³Ý: ì³ý³ É Ç Ùáïáí ³ÝóÝ»ÉÇë»ñÏáõ ÏÇÝ Ë³ã³ÏÝùí»É»Ý áõ Å³ÛéÇó Ý»ïí»É ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 43

24 êñµáõñç ³Éáõ½Û³Ý`Ï»ÝïñáÝáõÙ ²Ù»ñÇÏ³ÛáõÙ µý³ïíáõ êñµáõñáõ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇ Ý³Ù³ÏÝ»ñÁ ³ÕÃ³Ï³ÝÝ»ñÇ ËÙµÇÝ ï³ñ»é»ý ê³éù³ëï: ²Ûëï»Õ áñáß Å³Ù³Ý³Ï ÙÝ³ó»É»Ý íñ³ýý»ñáõù: ³ÕÃÇ ³Ý³å³ñÑÇÝ` Ý³Ëù³Ý ê³éù³ëï Ñ³ëÝ»ÉÁ, ï³ïçïçë Ù³ÛñÁ ãç ¹ÇÙ³ó»É ³Ý³å³ñÑÇ ¹Åí³ñáõÃÛ³ÝÁ, ÑÇí³Ý¹³ó»É ï»ý¹áí: î³ïçïë ³Ã³Ãí»É ÙáñÁ, ËÝ¹ñ»É, áñ í»ñ Ï»Ý³, áñó»é ï³ù³óý»é, ë³ï³ûý Ù³ÛñÁ Ù³Ñ³ó»É : Ðáñ³ùáõÛñÁ ¹Åí³ñáõÃÛ³Ùµ Ï³ñá Õ³ó»É»ñ»Ë³ÛÇÝ µ³å³ý»é ³ñ¹»Ý ³ÝßÝã³ó³Í ÙáñÇó ï³ý»é: Ðáñ³ùáõÛñ ÜáÛ»Ù½³ñÁ»ñ»Ë³ÛÇ Ñ»ï Ýëï»É å³ï³ñ³ï³ý ÙÇ å³ïç ï³ï: øçã Ñ»ïá ¹³ñå³ëÁ µ³óí»é, ã³¹ñ³ûáí ÙÇ ÏÇÝ Ýñ³Ýó Ý»ñë Ï³Ýã»É, Ï»ñ³Ïñ»É: ØÇ áùñ Ñ³Ý ëï³ý³éáõó Ñ»ïá ï³ïçïë Ýñ³ Ñáñ³ùáõÛñÁ ³Ý³å³ñÑÁ ß³ñáõÝ³Ï»É»Ý ³ÕÃ³Ï³ÝÝ»ñÇ ÙÛáõë ËÙµÇ Ñ»ï: ²Ûëå»ë Ñ³ë»É»Ý ê³éù³ëï: ê³éù³ëïçó Ù»ÏÝ»É»Ý ³Õ¹³¹: î³ïë å³ïùáõù ñ, áñ Çñ»Ýù ³ñÙ³í»Ýáõ Í³é»ñÇ ï³ï ÇÝ ùýáõù: ³Õ¹³¹Çó Ýñ³Ýó Ý³íáí ï»õ³ áë»é»ý ³ÃáõÙ: ²Ù»Ý³í³ïÝ ³ÛÝ, áñ ³ÃáõÙáõÙ ï³ïë ÜáÛ»Ù½³ñ Ñáñ³ùáõÛñÁ Ïáñóñ»É»Ý ÙÇÙÛ³Ýó: ²Ûë ÁÝÃ³óùáõÙ Ø³ñ ³ñ å³åë ³ÉÇë ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ïù»ñáí, ³Ï³ï³ ñç µ»ñáõùáí Ýñ³Ýó Ý³í»ñÁ ñ»ã» ÙÇ³Å³Ù³Ý³Ï Å³Ù³ÝáõÙ»Ý ³ÃáõÙ: ²Ûëï»Õ Ý³ ïýáõù ÜáÛ»Ù½³ñÇÝ: Üñ³Ýù ÙÇ³ëÇÝ»ñÏ³ñ Å³ Ù³Ý³Ï ÝïñáõÙ»Ý ï³ïçïçë` êñµáõñáõý, µ³ûó ³å³ñ¹ÛáõÝ: ²ñ¹»Ý µá ÉáñáíÇÝ Ñáõë³Éùí³Í` Ý³ Çñ ùñáç Ñ»ï Ù»ÏÝáõÙ ²Ù»ñÇÏ³: ²Û¹ ÁÝÃ³óùáõÙ êñµáõñçý Ë³éÝíáõÙ ³ÕÃ³Ï³ÝÝ»ñÇ ÙÇ ËÙµÇ: ³ÕÃ³Ï³ÝÝ»ñÇ ß³ñùáõÙ ³Ï³ï³ ñç µ»ñáõùáí Ý³ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ Ø³Ù ñ» å³åçïçë: ºñÏáõëáí ÝïñáõÙ»Ý Ñáñ³ùñáçÁ, ë³ï³ûý Ýñ³Ýó ³Ý³å³ñÑÝ»ñÁ ã»ý Ë³ãíáõÙ: î³ïçïë Ø³Ù ñ» å³åçïçë Ñ»ï ³ÉÇë ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³Ý` ²ñï³ß³ï: Ð³çáñ¹ ï³ñç` 1921 Ãí³Ï³ÝÇ ³ßÝ³ÝÁ, Å³Ù³ÝáõÙ»Ý ³í³Éáõ: ä³åçïë ï³ïçïë ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ»Ý, ë³ï³ûý ÝïñïáõùÝ»ñÁ ß³ñáõÝ³ÏíáõÙ»Ý: ÆÝãáñ Ññ³ßùáí Ù»Í å³åçïë Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ßï»É ï³ïçïçë ïýí»éáõ í³ûñá: î³ïçïçë áõñ³ëáõãûáõýý ³Û¹ ûñ»ñçý ÝÏ³ñ³ ñ»é ÑÝ³ñ³íáñ ã ê³ï³ûý Ýñ³Ýù ãï³ñáõ³ó³ý Ñ³Ý¹Çå»É: ²Û¹å»ë É, Ñ³í»ñÅ Ï³ñáïÁ ëñïáõù, ï³ïçïë Ññ³Å»ßï ïí»ó ÏÛ³ÝùÇÝ` ³Ýí»ñç å³ïù»éáí, µ³ñóñ³ó³ûý»éáí Çñ íßïç Ù³ëÇÝ ²Û¹ Ï³ñáïÇó ÙÇ Ù³ëÝÇÏ ÙÝ³ó Ù»ñ Ù»ç, Ù»ñ ³ñÙ³ïÝ»ñáõÙ ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 45

25 ùáõûñ»ñçý,»õµ³ûñý»ñçý, ÑáñÁ, ÙáñÁ, ÙÛáõëÝ»ñÇÝ Ð³í³Ý³µ³ñ ï»ë³íç ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ å³åë Ïáñóñ»É Çï³ÏóáõÃÛáõÝÁ,»ñµ áõßùç»ï»é, ëå³ýí³í ï»ë»é µáéáñçý: ÐáñÝ áõ ÙÛáõëÝ»ñÇÝ ï»é ë³ñë³»éç íç ³ÏáõÙ: ²Û¹ Å³Ù³Ý³Ï Ýñ³Ýó Ãáõñù Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÁ, áíù»ñ ÙÇÝã ³Û¹ ¹Ç³ÏÝ»ñÁ Ñ³ßí»ÉÇë ÝÏ³ï»É ÇÝ, áñ ï³ý Ïñïë»ñ ïõ³ý ãï³, ï»é»ý Ýñ³Ý, í»ñóñ»é Ã³ùóñ»É Çñ»Ýó ï³ý ÝÏáõÕáõÙ: Âáõñù Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÁ å³åçë å³ñ»é»ý ÙÇ ù³ýç ûñ: ê³ï³ûý ÇÝãå»ë å³åë ñ å³ïùáõù, ³Û¹ ÝáõÛÝ Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÝ Çñ»Ýù»Ý ÙÇ ù³ýç ³Ý ³Ù íï³ý ³íáñ Çñ³íÇ ³ÏáõÙ Ñ³ÛïÝí»É: ²Ù»Ý ÇÝã ³ÛÝù³Ý É³í Ñ³ßí³ñÏí³Í»Õ»É å»ï³ï³ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó, áñ ³Ý ³Ù Ñ³Û»ñÇ Ñ³ñ ³Ý Ãáõñù»ñÇ ïý»ñá Å³Ù³Ý³Ï ³é Å³Ù³Ý³Ï Ëáõ½³ñÏí»É»Ý` ÑÝ³ñ³íáñ Ã³ùóí³Í Ñ³Û»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ ïý»éáõ Ñ³Ù³ñ: ØÇ ù³ýç ÝÙ³Ý Ëáõ½³ñÏáõÃÛáõÝÇó Ñ»ïá Ãáõñù ÁÝï³ÝÇùÁ ëïë»é í³ë»ý³é: Èáõñ»ñ»Ý ï³ñ³íí»é Ý³, áñ Ñ³Û»ñÇÝ Ã³ùóÝ»Éáõ Ñ³Ù³ñ ÇÝã-áñ Ãáõñù»ñ å³ïåç»ý»ýã³ñïí»é,»õ»é»ý ÉË³ïíáÕÝ»ñ` Ñ³Û»ñÇÝ û Ý»Éáõ Ñ³Ù³ñ: ÂáõñùÇ³ÛÇ»ñÏáõ ¹»Ùù»ñÁ ä³ïùáõù èáõ½³ý»ù³ñû³ýá Î³ñ³å»ï»ù³ñÛ³Ý ²Ûë å³ïùáõãûáõýý ÁÝï³ÝÇùáõÙ µáéáñá Çï»ÇÝ, ³ÛÅÙ É Çï»Ý: Ð³Ûñ³Ï³Ý å³åë` Î³ñ³å»ïÁ, ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ÙÇ³Ï í»ñ³åñ³íý ñ áõç Ù»Í»ñ¹³ëï³ÝÇó: ä³ïùáõãû³ý ¹ñí³ Ý»ñÁ µ³½ùçóë Éë»É ÇÝ áõ Çï»ÇÝ ï³ïë, Ñ³Ûñë, Ñáñ»Õµ³Ûñë, Ã» ã ÇÝ ëçñáõù ³Û¹ Ù³ëÇÝ Ëáë»É: ÆëÏ»ñµ å³ïù»éáõ ³éÇÃ ñ ÉÇÝáõÙ, Ñ³Ûñë` è³ýçï Î³ñ³å»ïÇ»ù³ñÛ³ÝÁ, Ñáñ»Õµ³Ûñë` Ø³ÝáõÏ Î³ñ³å»ïÇ»ù³ñÛ³ÝÁ, áùñ»ñ»ë³ûç å»ë ³ñï³ëíáõÙ ÇÝ: àõëïç ï³ýï»ñá ÙÇ ù³ýç ûñ ³Ýó Çß»ñáí å³åçë Ã³ùáõÝ ï³ñ»é, Ñ³ÝÓÝ»É Âáù³ïÇ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý áñµ³ýáó, áñï»õçó É Ýñ³Ý ï»õ³ áë»é»ý ê³éáýçï: ²Ûëå»ë Ý³ ñïí»é : ä³åë å³ïùáõù ñ, áñ»ñµ Ýñ³Ýó å³ïñ³ëïí»é»ý Ý³í Ýëï»óÝ»É, Ãáõñù ½ÇÝíáñ³Ï³ÝÝ»ñ»Ý Ùáï»ó»É ³ë»É, áñ ïõ³ý»ñçý ËÙµ»ñáí å»ïù ï³ý»ý µåßï³ï³ý ½ÝÝÙ³Ý: êï½µáõù ï³ñ»é»ý ïõ³ý»ñç, Ñ»ïá` ë Ù»Ï ËÙµÇ: ä³åë ß³ï ³ñåÇÏ»ñ»Ë³»Õ»É, Ñ»ï³ùñùñáõÃÛáõÝÇó µ³ñóñ³ó»é Ý³íÇ Ï³ÛÙ³ÓáÕÇ íñ³: ²ÛÝï»ÕÇó ï»ë»é, áñ ïõ³ý»ñçý Ï³Ý Ý»óÝáõÙ»Ý Ùáï³Ï³ å³ïç ï³ï Ý¹³Ï³Ñ³ñáõÙ: ä³åë í³ëçó ³ÕÙáõÏ µ³ñóñ³óñ»é, ÇÝãÇó Ñ»ïá Ñ³ëÏ³ó»É»Ý, Ã» áõñ»ý ï³ýáõù ïõ³ý»ñçý, Ý³íÇ ³ÝÓÝ³Ï³½ÙÇ ç³ýù»ñáí Ï³ñáÕ³ó»É»Ý Ï³ÝË»É ÙÛáõëÝ»ñÇ Ù³ÑÁ: Âáù³ïÇó å³åë Ñ³ÛïÝí»É ê³éáýçïáõù: Ü³ Ïáñóñ»É ñ ³Ù»Ý ÇÝã` Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇÝ, áõý»ó³í áõç áõûùá Ü³, ë» ³Ï³Ý ³ãù»ñáí ï»ëý» Éáí Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇ ëå³ýáõãûáõýá, Ýñ³Ýó ¹Ç³ÏÝ»ñÁ, ÑáõÛë ãç áõý»ó»é, áñ ÏÏ³ñáÕ³Ý³ ïý»é ³ñÑ³íÇñùÁ í»ñ³åñ³í Çñ Ã»Ïáõ½ ³í»ÉÇ Ñ»éáõ µ³ñ»ï³ùý»ñçó áñ Ù»ÏÇÝ: ¼³ñÙ³Ý³ÉÇ ã, áñ å³åçë ï»ë³íý áõ í» ñ³åñ³íá µ»ñ»é ÇÝ áñáß³ïç Ñá»Ï³Ý Ë³Ý ³ñÙ³Ý, áñç ¹ñë áñáõùý»ñá ÙÇÝã ÏÛ³ÝùÇ í»ñç É Ç Ñ³Ûï ÇÝ ³ÉÇë: ºñµ ç³ñ¹»ñá ëïëí»é»ý, å³åë Âáù³ï ÛáõÕáõÙ»Õ»É (Âáù³ïáõÙ ³Ù³é³Ýáó áõý»çý, µý³ïíáõù ÇÝ ê»µ³ëïç³ûáõù): Ð³ñÓ³ÏÙ³Ý ûñá Ýñ³ Ñ³ÛñÁ áõç ÁÝï³ÝÇùÁ ³ñïáõÙ»Ý»Õ»É: Ð³ÛñÁ Ñ³ëóñ»É µéý»é áñ¹áõ` å³åçë Ó»éùÇó Ýñ³Ý Ý»ï»É ËáïÇ ¹»½Ç Ù»ç` ³ë»Éáí, áñ Ó³ÛÝ ãñ³ýç, ÇÝã É áñ ï»ëýç: ö³ëï³óç å³åçë ³ãùÇ ³éç ÙáñÃ»É»Ý áõç ÁÝï³ÝÇùÇÝ` ²Ù»Ý ³Ý ³Ù í»ñ³åñ»éáí ³Û¹ Ù»Í ³ñÑ³íÇñùÁ` ó³í ñ ³åñáõÙ Ý³ ³ÛÝ å³ï ³éáí, áñ ³Û¹ ÁÝÃ³óùáõÙ Ïáñóñ»É ï³ý êáõñµ ÇñùÁ` ²ëïí³Í³ßáõÝãÁ: ²ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï µáéáñ Ñ³Û ÁÝï³ÝÇùÝ»ñáõÙ ÁÝ¹áõÝí³Í»Õ»É ï³ýá êáõñµ Çñù áõý»ý³é, áñç í»ñççý Ñ³ïí³ÍáõÙ Ù³Ýñ³Ù³ëÝ ñí³í»ý»õ»é ïáñùç,»ñ¹³ëï³ýç, ÁÝï³ÝÇùÇ Í³ Ù³Ý å³ïùáõãûáõýá, ³ÛÉ Ï»ñå ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 47

26 ³ë³Í` ÁÝï³ÝÇùÇ ïáñù³í³éá: ä³åë Ù»Í ó³í ³ ëáë³ýù ñ ³åñáõÙ Çñ»Ýó ÁÝï³Ý»Ï³Ý êáõñµ ñùç ÏáñëïÛ³Ý Ñ³Ù³ñ: Øßï³å»ë ÑáõÛë áõý»ñ, áñ»ñµ ÏÏ³ñáÕ³Ý³ ïý»é ³ÛÝ, ë³ï³ûý ³å³ñ¹ÛáõÝ: ³Ûó å³åë áñáß µ³ý³íáñ å³ïùáõãûáõýý»ñ ñ ÑÇßáõÙ, áñ Çñ»Ý áë³ýó»é ÇÝ ï³ý Ù»Í»ñÁ, ù³ýç áñ Ñ³Û ÁÝï³ÝÇùÝ»ñáõÙ ÁÝ¹áõÝí³Í»Õ»É áùñ»ñçý 5-6 ï³ñ»ï³ýçó Í³ÝáÃ³óÝ»É Ý³ËÝÇÝ»ñÇ,»ñ¹³ëï³ÝÇ å³ïùáõãû³ýá: ä³åçë ³Û¹ ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ³ÏÝÑ³Ûï ñ, áñ ¹³ Çñ»Ýó ïáñùç í»ñ³åñ³í ³é³çÇÝ ³ñÑ³íÇñùÁ ã ñ»õ»é: Ü³ å³ïùáõù ñ, áñ Ù»ñ ïáñùá ë»ñ»é ÎÇÉÇÏÇ³ÛÇ í»ñççý Ã³ ³íáñ È áýç ÁÝï³ÝÇùÇó` Ýñ³»Õµ³ÛñÝ»ñÇó Ù»ÏÇ ³ÕçÏ³ ýñ³ýëç³ï³ý ¹ùëÇ ³ÙáõëÝáõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ: ³ñ»ñ ³é³ç Ù»ñ Ý³ËÝÇÝ»ñÁ ÏñÏÇÝ Ñ³ñÏ³¹ñ³µ³ñ, Ù³½³åáõñÍ Éù»É»Ý ÎÇÉÇÏÇ³Ý: ö³ëïáñ»ý, Ýñ³Ýù ê»µ³ëïç³ûáõù Ñ³ÛïÝí»É ÇÝ ÎÇÉÇÏÇ³ÛÇó ³ÕÃ»Éáõó Ñ»ïá Ð³ñáõÃÛáõÝ»ñµ»ñÛ³Ý öñïí»éáí å³åë ³ÙáõëÝ³ó»É ÝáõÛÝ áñµ³ýáóçó ê³éáýçï ï»õ³ áëíáõ ï³ïçë Ñ»ï: Ü³ Ï³Ù³íáñ Ù³ëÝ³Ïó»É ñ Ð³Ûñ»Ý³Ï³Ý Ù»Í å³ï»ñ³½ùçý,»ñïáõ-»ñ»ù ³Ý ³Ù íçñ³íáñí»é, ß³ï ¹Åí³ñ ÏÛ³Ýù ³åñ»É: î³ñçý»ñ ³Ýó Ñ»Ýó å³ï»ñ³½ùçó ÙÝ³ó³Í µ»ïáñý»ñç Ñ»ï ³Ýùáí É å³åë Ù³Ñ³ó»É : Ð³Ûñë Ñáñ»Õµ³Ûñë ³Ûë å³ïùáõãûáõýá ÑÇß»ÉÇë ÙÇßï Ùï³µ»ñáõÙ ÇÝ Çñ»Ýó Ñáñ Ëáëù»ñÁ, áí ³ñÑ³íÇñùÇÝ ½áõ ³Ñ»é ÙÇßï ÑÇß»É Ý³ Ãáõñù Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÇÝ, Ýñ³Ýó óáõó³µ»ñ³í í»ñ³µ»ñùáõýùá, ³ÛÝ, áñ Ýñ³Ýù ³ëïáñ»Ý ñï»é»ý Çñ ÏÛ³ÝùÁ: ä³åë ÙÇßï ³ë»É ` ÂáõñùÇ³Ý Çñ Ñ³Ù³ñ»ñÏáõ ¹»Ùù áõýç` ó»õ³ëå³ý` Ç ¹»Ùë å»ïáõãû³ý ³Û¹ ³Ù»ÝÁ Ï³½Ù³Ï»ñåáÕÝ»ñÇ, Ø³ñ¹ Ãáõñù»ñÇ, áíù»ñ ³Û¹ ³ñÑ³íÇñùÇ ÁÝÃ³óùáõÙ ÏÛ³Ýù»ñ ÇÝ ñïáõù: ä³åë Ùßï³å»ë ÏñÏÝáõÙ ñ. ºñ³ÝÇ Ýñ³Ýó, áíù»ñ ï³ï áõ å³å»ý áõý»ýáõù, Ù»Í ÁÝï³ÝÇù»Ý áõý»ýáõù, áã áù Ýñ³ÝóÇó ãç ËÉáõÙ Çñ»Ýó ÁÝï³ÝÇùÁ: ºí ï³ ²ëïí³Í, áñ Ù»ñ ë»ñáõý¹ý»ñá ß í»ý ÂáõñùÇ³ÛÇ ÙÛáõë ¹»ÙùÇ Ñ»ï, áã Ã» Ýñ³, áñçý Ù»ñ å³å»ñý ³Ï³Ý³ï»ë»Õ³Ý 1915 Ãí³Ï³ÝÇÝ, áã É Ýñ³, áñ áõñ³ýáõù ò»õ³ëå³ýáõãûáõýá : ÐÝ³ñ³íáñ ã ÝÏ³ñ³ ñ»é` áñù³ý Ù»Í ÉÇÝáõÙ Ð³ñáõÃÛáõÝ å³åç ó³íý áõ Ñáõë³Ñ³ïáõÃÛáõÝÁ,»ñµ Çñ ÛáõÕÁ ïýáõù ³í»ñí³Í ä³ïùáõù Ð³ñáõÃÛáõÝ»ñµ»ñÛ³ÝÁ Ð³ñáõÃÛáõÝ Ø³ñÇ³Ù Ð³ñáõÃÛáõÝ»ñµ»ñÛ³ÝÁ, áõù ³ÝáõÝÝ áõ ³½ ³ÝáõÝÁ ÏñáõÙ»Ù»ë, Ù³ÛñÇÏÇë å³åý : Üñ³ å³ïùáõãûáõýá ß³ï áõµ»ñ ³Ï³Ý áõ ³Ýã³ Ñáõ½Çã: ²ñ Ù³ïÝ»ñáí Ýñ³Ýù»Õ»É»Ý ì³ýçó, µ³ûó Ñ»ïá ï»õ³ áëí»é»ý ²ÝÏ³ñ³ÛÇ Úá½ ³Ã ³í³Ý: â Çï»Ù, Ã» ÇÝãáõ Ýñ³Ýó ³½ ³ÝáõÝÁ áëí»é áõ ¹³ñÓ»É»ñµ»ñÛ³Ý, µ³ûó å³ïù»é»ý, áñ Ýñ³Ýù Ý³ËÏÇÝáõÙ î»ñ- ³µñÇ»ÉÛ³Ý ³½ ³ÝáõÝÝ»Ý áõý»ó»é, ù³ýç áñ Ð³ñáõÃÛáõÝ å³åá å³åç å³åá»õ»é»ý ù³ñ³ý³ý»ñ:»ñµ»ñû³ý ³½ ³Ýí³Ý Í³ Ù³Ý ÙÇ í³ñï³í Ï³: Ø³ÛñÇÏÇë å³åç` Ð³ñáõÃÛáõÝÇ Ñáñ»Õµ³ÛñÁ ÇÝã-áñ Å³Ù³Ý³Ï êï³ùµáõéáõù ³ßË³ï»É ë³ ñçã, Ãáõñù»ñ»Ý` µ»ñµ»ñ : ºñ Ç Ã» Ñ»Ýó ³Ûëï»ÕÇó É ³é³ç³ó»É»ñµ»ñÛ³Ý ³½ ³ÝáõÝÁ: Ð³ñáõÃÛáõÝ»ñµ»Û³ÝÁ»ñÇï³ë³ñ¹ ï³ñçý»ñçý Ý³ó»É êï³ùµáõé` ëáíáñ»éáõ: Ü³ ß³ï ÏñÃí³Í Ù³ñ¹»Õ»É: îçñ³å»ï»é ÙÇ ù³ýç É»½íÇ, É³í Ù³Ã»Ù³ïÇÏ³ ÇÙ³ó»É: Ð³Û³ëï³Ý ³ÕÃ»Éáõó Ñ»ïá É ³ßË³ï»É ¹åñáóáõÙ ³Ýí³ÝÇ áõ Ñ³ñ í³í Ù³ñ¹»Õ»É: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 49

27 Ð»Ýó áõë³ý»éáõ ï³ñçý»ñçý` ò»õ³ëå³ýáõãû³ý Å³Ù³Ý³Ï, ÇÝã-áñ ÙÇ Ãáõñù (Ñ³í³Ý³µ³ñ Ù»ÏÁ, áí Ñëï³Ï ï»õ»ïáõãû³ý ïçñ³å»ï»é), ½ áõß³óýáõù Ð³ñáõÃÛáõÝ å³åçý, áñ ç³ñ¹»ñ»ý ÉÇÝ»Éáõ: Ð³ñáõÃÛáõÝ å³åá, Ï³ñáÕ³Ý³Éáí Ëáõë³»É ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Ñ³í³ù³ ñáõùçó, ßï³åáõÙ Çñ Ñ³Ûñ»ÝÇ ÛáõÕ` ÚáÕ½É³Ã` ïý»éáõ áõ ½ áõß³óý»éáõ ëå³ëíáõ íï³ý Ç Ù³ëÇÝ»Õµ³ÛñÝ»ñÇÝ áõ ÍÝáÕÝ»ñÇÝ: ÆÑ³ñÏ», Ýñ³Ý ã ñ Ñ³çáÕíÇ áõç ³éáÕç ¹áõñë ³É êï³ùµáõéçó,»ã» ãéçý»ñ Ãáõñù»ñÇ û ÝáõÃÛáõÝÁ: ì»ñççýý»ñë Ð³ñáõÃÛáõÝ å³åç Ñ³Ù³ñ Ï»ÕÍ ³ëï³ÃÕÃ»ñ»Ý å³ïñ³ëïáõù, ÇÝãÇ ßÝáñÑÇí É Ý³ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ Ñ³ëÝ»É Çñ Ñ³Ûñ»ÝÇ ÛáõÕ: Â» áñù³ý Ù»Í ÉÇÝáõÙ Ð³ñáõÃÛáõÝ å³åç ó³íý áõ Ñáõë³Ñ³ïáõÃÛáõÝÁ,»ñµ Ý³ ÛáõÕÁ ïýáõù ³í»ñí³Í, ÑÝ³ñ³íáñ ã ÝÏ³ñ³ ñ»é: ÛáõÕáõÙ áã áù ãï³ñ` ³Û¹ ÃíáõÙ Ýñ³ ÁÝï³ÝÇùÁ: âçù³ý³éáí ÇÝã ³Ý»É` Ð³ñáõÃÛáõÝ å³åá ÝáõÙ ÏáÕùÇ ÛáõÕ, áñï»õ ³åñáõÙ ñ Ýñ³ Ñáñ ÁÝÏ»ñÁ` ÑáõÛë áõý»ý³éáí, áñ ÁÝï³ÝÇùÇÝ Ï³ñáÕ ³ÛÝï»Õ ïý»é: ØïÝ»Éáí ÏáÕùÇ ÛáõÕ` Ýñ³ ³éç µ³óíáõù ¹³Å³Ý ÙÇ ï»ë³ñ³ý. ³ÙµáÕçáíÇÝ ³í»ñí³Í ïý»ñ áõ áõáóý»ñáõù ÁÝÏ³Í ¹Ç³ÏÝ»ñ: Î³Ý³Ýó ¹Ç³ÏÝ»ñÇ ÏáõÛïÇ Ùáï Ð³ñáõÃÛáõÝ å³åá ÙÇ ³ÕçÇÏ»ñ»Ë³ÛÇ ï»ëýáõù (Ùáï ï³ñ»ï³ý), áí Ï»Ý¹³ÝáõÃÛ³Ý Ýß³ÝÝ»ñ ñ óáõûó ï³éçë: ì»ñóý»éáí»ñ»ë³ûçý Ó»éù»ñÇ Ù»ç` Ð³ñáõÃÛáõÝ å³åá ÝÏ³ïáõÙ, áñ Ý³ áñ í»ñù ãáõýç ³ñÛ³Ý Ñ»ïù»ñ É ãï³ý: Ð³ëÏ³Ý³Éáí, áñ ³ÕçÇÏÁ ÃáõÛÝ ËÙ»É` Ý³»ñ»Ë³ ÛÇÝ ï³ýáõù ÙÇ áù, Ù³ÍáõÝ ËÙ»óÝáõÙ áõ áïù»ñçó Ï³ËáõÙ áùç»ñ¹çïçó ³ÛÝù³Ý Å³Ù³Ý³Ï, ÙÇÝã ³Û¹ ³ÙµáÕç É»ÕÇÝ áõ ÃáõÛÝÁ ³ÉÇë, Ã³ íáõù»ý ëï³ùáùëçó: öñï»éáí»ñ»ë³ûç ÏÛ³ÝùÁ` Ð³ñáõÃÛáõÝ å³åá ëï³ýóýáõù ³Û¹»ñ»Ë³ÛÇ Ù³ëÇÝ Ñá ³Éáõ å³ï³ëë³ý³ïíáõãûáõýá Ýñ³ Ñ»ï ³Ý³å³ñÑ ÁÝÏÝáõÙ` Ýïñ»Éáõ Çñ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇÝ: Ö³Ý³å³ñÑÇÝ Ýñ³Ý Ñ³ÛïÝáõÙ»Ý, áñ»õµ³ûñý»ñçó Ù»ÏÁ ¾ñ½ñáõÙáõÙ : ÐáõÛëáí Éóí³Í` Ð³ñáõÃÛáõÝ å³åý áõ ³Û¹ áùñçï ³ÕçÇÏÁ` Ø³ñÇ³ÙÁ, áõõ áñíáõù»ý ¾ñ½ñáõÙ, ë³ï³ûý»õµáñá ïý»éáõ Ð³ñáõÃÛáõÝÇ µáéáñ ç³ýù»ñý ³å³ñ¹ÛáõÝ»Ý ³ÝóÝáõÙ: ØÇ³ÛÝ ß³ï ï³ñçý»ñ Ñ»ïá Ýñ³Ý Ñ³çáÕíáõÙ»ÕµáñÁ ïý»é, áí ³Ë»É ñ Ü³ËÇç ³Ý, ³ÛÝï»ÕÇó É ÈÇµ³Ý³Ý: ÐáõÛëÁ Ïïñ³Í` Ð³ñáõÃÛáõÝ å³åá»ñ»ë³ûç Ñ»ï ³ÝóÝáõÙ ë³ñù³ýá Ñ³ëÝáõÙ ºñ ³Ý, áñï»õçó É áõõ áñíáõù ì³ñ¹»ýçë: ØÇ ù³ýç ï³ñç ³Ýó,»ñµ Ø³ñÇ³ÙÁ Ù»Í³ÝáõÙ, Ð³ñáõÃÛáõÝÝ ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ Ýñ³ Ñ»ï: Üñ³Ýù áõý» ÝáõÙ»Ý ÑÇÝ ³ÕçÇÏ:»ñµ»ñÛ³ÝÝ»ñÇ ³½ ³ÝáõÝÁ å³ñå³ý»éáõ»ñ ¹³ë ï³ýá ß³ñáõÝ³Ï»Éáõ Ñ³Ù³ñ É,»ñµ áñ ÍÝíáõÙ»Ù»ë, ÍÝáÕÝ»ñÇë ËÝ¹ ñáõù»ý, áñå»ë½ç ÇÝÓ ³Ýí³Ý»Ý Ð³ñáõÃÛáõÝ áõ ï³ý Ñ»Ýó»ñµ»ñÛ³Ý ³½ ³ÝáõÝÁ: Ðáñ³ùñáçë Ñ»ï ³ÙáõëÝ³Ý³Éáõ Ñ³Ù³ñ Ø»ÑÙ»¹Ç ÝÏ³ïÙ³Ùµ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÁ Ù³Ñ³ áñó»ý Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ä³ïùáõù Üáõµ³ñ â³éáùû³ýá ²½ÝÇí â³éáùû³ý ÆÙ Ý³Ë³Ñ³Ûñ»ñÁ Í³ áõùáí ²ñ ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ îç ñ³ý³ï»ñï ù³õ³ùçó»ý: àñ Ï³å ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ Ñ»ï»ñµ Çó» ã»ýù áõý»ó»é: ÆÝùë ÍÝí»É»Ù Æñ³ùáõÙ: 11 ï³ñ»ï³ý Ç,»ñµ Ý»ñ ³ÕÃ»óÇÝù ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³Ý: ä³åçë Ñáñ Ï³Ù Ùáñ Ù³ëÇÝ ï»õ»ïáõãûáõý»ë ãáõý»ù, ÝáõÛÝÇëÏ ³ÝáõÝÝ»ñÁ ã Çï»Ù, áñáíñ»ï 15 Ãí³Ï³ÝÇ ò»õ³ëå³ýáõãû³ý Å³Ù³Ý³Ï ÇÙ Ñ³ÛñÝ ÁÝ¹³Ù»ÝÁ 3 ï³ñ»ï³ý»õ»é: Ü³ ã ñ ÑÇßáõÙ Çñ ÑáñÁ,»ñµ ÝáõÛÝÇëÏ Ýñ³ ÝÏ³ñÁ ã ñ ï»ë»é, ù³ýç áñ Ññáë³ÏÝ»ñÁ ½³íÃ»É ÇÝ Ýñ³Ýó áõç áõý»óí³íùá ³ÛÝ Ï³åáóáõÙ, áñç Ù»ç ß³ï áõ ß³ï Çñ»ñ»Ý»Õ»É,»Õ»É Ý³ Ýñ³Ýó ÁÝï³Ý»Ï³Ý Éáõë³ÝÏ³ñÝ»ñÇ ³ÉµáÙÁ: ä³åçë ï»ë»é ÑÇßáõÙ ñ ÙÇ³ÛÝ ³í³ Ñáñ³ùáõÛñë, áõù Ù³ëÇÝ É Ïå³ïÙ»Ù: ò»õ³ëå³ýáõãû³ý Å³Ù³Ý³Ï Ý³ ³éÝí³½Ý ï³ñ»ï³ý ³ÕçÝ³Ï»Õ»É: ò»õ³ëå³ýáõãûáõýçó Ù³½³åáõñÍ»Õ³Í ï³ïçïçë` êáéáù»çý,»ë ÇÝùë É ï»ë»é»ù: Ü³ ³½ áõãû³ùµ ÏÇëáí ã³ ³ëáñÇ ñ: â³éáùû³ýý»ñá µ³í³ï³ýçý Ù»Í ïáñù»ý»õ»é:»ñ¹³ëï³ýç ÙÇ Ù³ëÁ` å³åçïçë ÁÝï³ÝÇùÁ, Ñ³Û ³é³ù»É³Ï³Ý»Ï»Õ»óáõ Ñ»ï áñ¹ý»ñ»ý»õ»é: ØÛáõë Ù³ëÁ Ñ³ñ»É µáõáù³ï³ýý»ñçý. ÇÝãå»ë Çï»Ýù, îç ñ³ý³ï»ñïáõù ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 51

28 ²½ÝÇíÇ áñ¹çý Ñ³ñëÁ áñíáõù ñ Ý³ ³í»ï³ñ³Ýã³Ï³Ý»Ï»Õ»óÇ: áõáù³ï³ýý»ñçý Ñ³ñáÕ Ù³ëÁ ò»õ³ëå³ýáõãûáõýçó Ù»Ï ï³ñç ³é³ç` 1914 Ãí³Ï³ÝÇÝ, Ñ»é³ó»É ÂáõñùÇ³ÛÇó` Ù»ÏÝ»Éáí ºíñáå³: â»ù Ï³ñáÕ ³ë»É` Ýñ³Ýù ³í»ÉÇ ßáõï»Ý ½ ³ó»É ³Û¹ íï³ý Á, Ã» áã, µ³ûó ³ëïÁ ÙÝáõÙ ³ëï, áñ Ýñ³Ýù ñ»ã» Ïáñáõëï ã»ý áõý»ó»é: ÆëÏ å³åçïë Ýñ³»Õµ³ÛñÝ»ñÁ ëå³ýí»é»ý 1915 Ãí³Ï³ÝÇ ¹»åù»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï: ³í³Ï³ÝÇÝ»ñÏ³ñ Å³Ù³Ý³Ï Ýñ³Ýó Ó»éù ã»ý ïí»é, ù³ýç áñ ³ñÑ»ëï³íáñÝ»ñ»Ý»Õ»É, Çñ»Ýó ³ñÑ»ëïÇ ßÝáñÑÇí áñáß Å³Ù³Ý³Ï Ï³ñáÕ³ó»É»Ý ñïí»é Ïáïáñ³ÍÝ»ñÇó: Ðáñë ÁÝï³ÝÇùÁ µý³ï³ý³µ³ñ ³éÝãí»É îç ñ³ý³ï»ñïáõù ³åñáÕ Ãáõñù»ñÇ Ñ»ï, Ýñ³Ýù µáéáñá ÑÇ³Ý³ÉÇ ïçñ³å»ïáõù ÇÝ Ãáõñù»ñ»ÝÇÝ: Ø»ÑÙ»¹ ³ÝáõÝáí ÙÇ Ãáõñù, áñçý»ë ã»ù ÑÇßáõÙ, ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ÁÝÃ³óùáõÙ Ñáñë ÁÝï³ÝÇùÇÝ Ã³ùóñ»É : ²Û¹ ÃáõñùÇÝ Ñ»ï³åÝ¹»É»Ý Çñ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÁ, áñå»ë½ç ëå³ý»ý, ù³ýç áñ Ý³ û Ý»É ñ Û³íáõñÝ»ñÇÝ : Ð»ïá Ý³ ³ÙáõëÝ³ó»É ÇÙ»ñ»ù Ñáñ³ùáõÛñÝ»ñÇó Ù»ÍÇ` ²½ÝÇí â³éáùû³ýç Ñ»ï, ãý³û³í Ý³ Ñáñ³ùñáçÇóë ï³ñáí Ù»Í»Õ»É: Üñ³Ýù ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ»Ý áñáßáõù»ý ÃáÕÝ»É îç ñ³ý³ï»ñïý áõ Ñ³ëï³ïí»É Æñ³ùáõÙ: Ø»ÑÙ»¹Ç Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÁ` Ù³ëÝ³íáñ³å»ë»Õµ³ÛñÝ»ñÁ, ã»ý Ñ³ßïíáõÙ ³ÛÝ ÙïùÇ Ñ»ï, áñ Çñ»Ýó»Õµ³ÛñÝ ³ÙáõëÝ³ó»É Ñ³ÛáõÑáõ Ñ»ï áñáßáõù»ý Ñ»ï³åÝ¹»É áõ ëå³ý»é Ýñ³Ý: Üñ³Ýù Íåïí³Í ³ÉÇë»Ý Æñ³ù, Çß»ñÁ Ù³Ñ³ áñó ²½ÝÇíÇ ¹áõëïñÁ»Ý Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ, ë³ï³ûý ³ÝÑ³çáÕ: Ø»ÑÙ»¹Á ÙÇ³ÛÝ íý³ëí³íùý»ñ ëï³ýáõù: Ø»ÑÙ»¹Ý áõ Ñáñ³ùáõÛñë áõý»ýáõù»ý»ñïáõ ½³í³Ï` ÙÇ ïõ³ ÙÇ ³ÕçÇÏ: Üñ³Ýù µáéáñý É áõý»ó»é»ý ÂáõñùÇ³ÛÇ ù³õ³ù³óçáõãûáõý: Ðáñ³ùñáçë ïõ³ý ÑÇ³ëù³Ýã ïçñ³å»ïáõù ñ Ñ³Û»ñ»ÝÇÝ, Ñáñë Ñ»ï»ñÏ³ñ ï³ñçý»ñ Ý³Ù³Ï³ ñáõãû³ý Ù»ç ñ: ²½ÝÇí Ñáñ³ùáõÛñë Ù³Ñ³ó»É êï³ùµáõéáõù, áõñ Ýñ³Ýó ÁÝï³ÝÇùÁ ï»õ³ áëí»é ñ Ý³Ëù³Ý Çñ³Ý³-Çñ³ùÛ³Ý å³ï»ñ³½ùá: ò³íáù` ãáõý»ù ³Û¹ Ãáõñù Ù³ñ¹áõ ÝÏ³ñÁ, áí ³ëïáñ»Ý ñï»é Ù»ñ ÁÝï³ÝÇùÁ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 53

29 êïçåí³í ÇÙ ³ÝáõßÇÏ Ñ³Û Ù³Ù³ÛÇë ÙáõëáõÉÙ³Ý³Ï³Ý Ã³ÕáõÙ ïíçýù ä³ïùáõù êçéí³ Ê³ñã³ýãÛ³ÝÁ ºë Ïå³ïÙ»Ù Þ³ýÇù³ è³ù½çç å³ïùáõãûáõýá: ²ë ÁÝï³ÝÇùÁ Ð³É»åáõÙ Ù»ñ Ñ³ñ ³ÝÝ ñ, Ù»Ýù ÁÝï³ÝÇùÝ»ñáí ß³ï Ùáï ÇÝù: Þ³ýÇù³Ý áõý»ñ»ñïáõ ¹áõëïñ` Ç¹³ñ (1925) àõéùû³ñ (1930): Ç¹³ñÁ Ñ³Ù³Éë³ñ³ÝáõÙ ýç½çï³ûç ¹³ë³Ëáë ñ, ß³ï Ë»É³óÇ ³ÕçÇÏ ñ: øáõûñá ÇÝã-áñ ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝ áõý»ñ, ³Û¹å»ë É áõç ÏÛ³ÝùáõÙ ã³ßë³ï»ó, µ³ûó Ý³ É Ë»É³óÇ ñ: î³ýá Ýëï³Í` µ³ñóñ Ý³Ñ³ï³Ï³ÝÝ»ñáí ³í³ñï»ó ùáé»çá: Ø»ñ ÁÝï³ÝÇùÁ 1974-ÇÝ Ù»ÏÝ»ó Î³Ý³¹³` í»ñ³µý³ïáõãû³ý: ²ÙáõëÝ³ó³ 1978-ÇÝ ÏñÏÇÝ»Ï³ Ð³É»å: ²ÙáõëÝáõë Ñ»ï Ý³óÇÝù Þ³ýÇù³Û»Ýó ïáõý: Ü»ñÏ³Û³óñÇ` ë³ áñ Ý ` ÇÙ ³ÙáõëÇÝÁ: ºí Þ³ýÇù³Ý Ù³ùáõñ Ñ³Û»ñ»Ýáí ³ë³ó. á ñ, Çï»±ë,»ë ³ É Ñ³Û»Ù, ³Ûëå»ë»ë ³é³çÇÝ ³Ý ³Ù Éë»óÇ Ýñ³ Ñ³Û»ñ»ÝÁ: ²Û¹ù³Ý ï³ñç Ù»Ýù Ñ³ñ³µ»ñíáõÙ ÇÝù,»ñµ»ù ÇñÙ» Ñ³Û»ñ»Ý ã Ç Éë³Í, ã Çï»Ç, áñ ³Ýáñ ÇëÏ³Ï³Ý ³ÝáõÝÁ ²ñáõëÛ³Ï : Þ³ýÇù³ è³ù½ç ÇÝÓ»ñµ»ù ã»ù å³ïù³í Ó»ñ Ù³Ù³ÛÇ å³ïùáõãûáõýá: ºí Ç¹³ñÁ å³ïù»ó, áñ Ù³ÛñÁ ÍÝí»É 1911 Ã. Æ½ÙÇñáõÙ: 1915 Ã. û áëïáëç 6-9-Á 4000 Ñ³Û»ñ Æ½ÙÇñ»Ý µéýç íï³ñí»é»ý, Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³Õ³Ù³ëÝ É Ãáõñù»ñÝ ³Ûñ»É»Ý: 1999-ÇÝ Ýáñ»Ý Ð³É»å ³Ûó»É»óÇ, ÇÙ³ó³, áñ ²ñáõëÛ³ÏÁ Ù³Ñ³ó»É : Ç¹³ñÁ ÑáÝ áõñ-ñáý áõñ É³ó ñ ÉÇÝáõÙ, Çñ»Ý ÏáïáñáõÙ: ¼ ³óÇ, áñ ÙÇ µ³ý Ýñ³Ý ï³ýçáõù: - Ç¹³ ñ, Ç±Ýã»Õ»É: - ²Ëñ ¹áõÝ ã»ë Ñ³ëÏÝ³ñ, Ù»Ýù ëïçåí»ó³ýù Ù³Ù³ÛÇë ï³éáõ ÙáõëáõÉ Ù³Ý³Ï³Ý Ã³ÕáõÙ: áõù ³Ëñ å»ïù ëï»õ ÉÇÝ»Çù, áõ Ù»Ýù Ù³Ù³ÛÇë Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ùñçëïáý»³ï³ý Ã³ÕáõÙ Ïï³ÛÇÝù: Â» ã Ù»Ýù Ó»½³ÝÇó µ³óç áõñçß Ñ³ÛÇ ã»ýù ³Ý³ãáõÙ, ÇÙ µáéáñ ßñç³å³ïÁ ÙáõëáõÉÙ³Ý : êïçåí³í ÇÙ Ë»Õ ³ÝáõßÇÏ Ñ³Û Ù³Ù³ÛÇë ÙáõëáõÉÙ³Ý³Ï³Ý Ã³ÕáõÙ ÁñÇÝù: Ç¹³ñÁ ùçã ³Ýó ³ë³ó. - ³Ûó Çï»±ë, ÇÙ Ãáõñù Ñ³ÛñÁ ÇÙ Ãáõñù Ù»Í Ù³ÛñÁ ß³ï É³í Ù³ñ¹ÇÏ ÇÝ ß³ï É³í Ý³Û»ñ»Ý ÇÙ Ù³Ù³ÛÇÝ: ²Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ³ë³óÇ Ýñ³Ý. - ÊÝ¹ñáõÙ»Ù, å³ïù» ÇÝÓ: ²Ûëù³Ý ï³ñç Ñ³ñ³µ»ñí»É»Ýù, ë³ï³ûý ¹áõù ²Û¹ Å³Ù³Ý³Ï Ù³ÛñÁ»Õ»É 4 ï³ñ»ï³ý: ÈñÇí Ù»Ý³Ï ÙÝ³ó»É, Ï³Ý Ý³Í»Õ»É»ïÇ ³ ÇÝ: Ð³ÛñÁ` Ø³ëáõ¹ è³ù½çý,»õ»é ½áñùÇ Ññ³Ù³Ý³ï³ñ, ÓÇáõ íñ³ ³ÝóÝ»ÉÇë»Õ»É, ï»ë»é»ñ»ë³ûçý, Ëáë»óñ»É: ²Û¹ áùñ Ñ³ë³ÏáõÙ»ñ»Ë³Ý Ï³ñáÕ³ÝáõÙ å³ïù»é, áñ Çñ ÙáñÁ 2 ï³ñ»ï³ý»õµáñá ëå³ý»é»ý, ÇÝùÁ ÉñÇí Ù»Ý³Ï ÙÝ³ó»É: ²Û¹ Ù³ñ¹Á Ýñ³Ý í»ñóýáõù, ï³ýáõù Çñ»Ýó ïáõý ÙáñÝ ³ëáõÙ. - Ø³Ù³, ³ë»ñ»Ë³Ý Ñ³Û, ³ñÇ, ÇÝãù³Ý Ï³ñáÕ»Ýù, ³ÕïÝÇ å³ñ»ýù: Âáõñù Ù³ÛñÁ å³ñáõù»ñ»ë³ûçý, ³ÝáõÝÝ É áëáõù, ¹ÝáõÙ Þ³ýÇù³, ÇÝãÁ Ýß³Ý³ÏáõÙ Ï³ñ»Ïó³Ýù : ²Û¹ Ãáõñù ÏÇÝÁ Çï»ñ, Ã» áõù ï³ýá Ñ³Û Ï³ñ: Ü³»ñ»Ë³ÛÇ Ó»éùÁ µéý³í ÝáõÙ ñ ³Û¹ ïý»ñá, Ñ³Û»ñÇÝ áõï»éçù ï³éçë, ßáñ ï³éçë ³ÛÝù³Ý Å³Ù³Ý³Ï, ÙÇÝã Ýñ³Ýù ÏÏ³ñáÕ³Ý³ÛÇÝ Ñ»é³Ý³É: ÆëÏ ³Ûë ³ÕçÇÏÝ ³Û¹å»ë É ëñ³ýó ï³ýý ÙÝáõÙ, Ýñ³Ý å³ñáõù-ù»í³óýáõù»ý: ²Û¹ Ãáõñù ½ÇÝíáñ³Ï³ÝÝ ³ÙáõëÝ³ó³Í ÉÇÝáõÙ,»ñ»Ë³Ý»ñ áõý»ýáõù: Þ³ýÇù³Ý ³ñ¹»Ý ï³ñ»ï³ý ÉÇÝáõÙ, ³Û¹ Ù³ñ¹Ý ³ëáõÙ ÙáñÁ. Æ±Ýã ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 55

30 Ç¹³ñ»Ýù ³Ý»Éáõ ³ë ³ÕçÏ³Ý: àõñçß ÃáõñùÇ ÙÁ ï³éáõ áë³ñ»ý, ³ñÇ»ë Ýñ³ Ñ»ï ³ÙáõëÝ³Ý³Ù: Ø»ñ ï³ýá Ù»Í³ó³Í, Ù»ñ å³ñ³í ³ÕçÇÏÝ :», ÙáõëáõÉÙ³Ý³Ï³Ý ëáíáñáõãû³ùµ Ï³ñ»ÉÇ»ñÏñáñ¹ ÏÇÝ áõý»ý³é, Ýñ³Ýù ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ»Ý: àñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó Ëáë³ÏóáõÃÛáõÝÝ»ñ»Ý ï³ñ³ííáõù Æ½ÙÇñáõÙ, Ã» ³Ûë Ù³ñ¹Á` Ø³ëáõ¹Á, Ñ³Ûáõ Ñ»ï Ï³åñÇ, Ñ³Û ³ÕçÏ³ Ñ»ï ³ÙáõëÝ³ó»ñ: ºí áñå»ë½ç ÁÝï³ÝÇùÁ ËÝ¹ÇñÝ»ñ ãáõý»ý³, Ýñ³Ýó ³éÝáõÙ, ³ÉÇë Ð³É»å: ÆëÏ ³é³çÇÝ ÁÝï³ÝÇùÁ ÙÝáõÙ Æ½ÙÇñáõÙ: êáõë³ýý³ Ø³ÝáõÏÛ³Ý ä³åë Çß»ñÝ»ñÁ Ñ³ ³Ë ³ñÃÝ³ÝáõÙ áõ É³óáõÙ ñ` ÑÇß»Éáí»Õµáñ ¹³Å³Ý Ù³ÑÁ Ð³É»åáõÙ 1930 Ã.-ÇÝ ÍÝíáõÙ»ñÏñáñ¹ ¹áõëïñÁ: Ü³ ÉÇÝáõÙ 2-3 ï³ñ»ï³ý,»ñµ Ñ³ÛñÁ Ù³Ñ³ÝáõÙ : Ð³ÛñÁ Ð³É»åáõÙ áõëáõóçã ñ ³ßË³ïáõÙ: ºñµ Ø³ëáõ¹Á Ù³Ñ³ÝáõÙ, ²ñáõëÛ³ÏÁ ãç ÇÙ³ÝáõÙ` ÇÝã ³Ý»: ºñ»Ë»ùÇÝ í»ñóýáõù, ÝáõÙ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý áñµ³ýáó: ²ÛÝï»Õ»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ í»ñóýáõù»ý, ²ñáõëÛ³ÏÇÝ É ÁÝ¹áõÝáõÙ ³ßË³ï³ÝùÇ` áñå»ë ïýï»ë-ù³ûñçï: ²Û¹ï»Õ ÇÙ ï³ïçïý É ïýï»ë-ù³ûñçï ÉÇÝáõÙ, ³Û¹å»ë Ýñ³Ýù ÁÝÏ»ñ³ÝáõÙ»Ý: Ø»ñ ÁÝÏ»ñáõÃÛáõÝÝ ³Û¹ï»ÕÇó ³ÉÇë: ²ñáõëÛ³ÏÁ Ñ³Û»ñ»Ý ÉñÇí Ñ³ëÏ³ÝáõÙ ñ: ²Ûë ³ÕçÇÏÝ»ñÁ á ã ÇëÉ³Ù ÇÝ, á ã É Ãáõñù, ß³ï Ñ³ñ áõù ÇÝ Çñ»Ýó Ù³Ù³ÛÇÝ, µ³ûó á ã»ï»õ»óç ÇÝ ÝáõÙ, á ã Ù½ÏÇÃ: ºñµ Ññ³íÇñáõÙ ÇÝù Ù»ñ ³éÇÃÝ»ñÇÝ` ÏÝáõÝù, Ñ³ñë³ÝÇù, ÙÇßï ³ÉÇë ÇÝ: Üñ³Ýù ³Û¹å»ë É ã³ùáõëý³ó³ý: ºñ Ç Ñá»µ³Ý³Ï³Ý ËÝ¹ÇñÝ»ñ Ï³ÛÇÝ... ä³ïùáõù êáõë³ýý³ Ø³ÝáõÏÛ³ÝÁ ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ï³ñçý»ñçý å³åë` ²ñÙ»Ý³Ï ØÏñïãÛ³ÝÁ, ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï ³åñáõÙ ñ Þ»ñí³Ýß»Ë ÛáõÕáõÙ: Ü³ ÏñÃí³Í Ù³ñ¹ ñ, ïçñ³å»ïáõù ñ»ñ»ù ûï³ñ É»½íÇ` ³Ý É»ñ»ÝÇ, Ãáõñù»ñ»ÝÇ, ùñ¹»ñ»ýç: ²ßË³ïáõÙ ñ Ûáõ ÕÇ ¹åñáóáõÙ, áñï»õ Ñ³Û»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ Ù³Ûñ»ÝÇ É»½áõ ñ³ï³ýáõãûáõý ñ ¹³ë³í³Ý¹áõÙ: 1915 Ãí³Ï³ÝÇ ç³ñ¹»ñç Å³Ù³Ý³Ï Ãáõñù»ñÁ Ý»ñËáõÅáõÙ»Ý ÛáõÕ, µ³å³ý»éáí ïõ³ù³ñ¹ï³ýó, Ï³Ý³Ýó»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ, ³ùëáñáõÙ»Ý ï³ñµ»ñ áõõõáõãûáõýý»ñáí: ä³åë, ß³ï É³í Çï³Ïó»Éáí, áñ ³ùëáñÇ Å³Ù³Ý³Ï Ãáõñ ù» ñá Ñ³Û ïõ³ù³ñ¹ï³ýó Ù³Ñí³Ý ¹áõéÝ»Ý ï³ý»éáõ, áñáßáõù, ÇÝãå»ë ÇÝùÝ ñ ³ëáõÙ, áãë³ñç å»ë ëå³ý¹³ýáó Ý³Éáõ áë³ñ»ý í»ñóý»é ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 57

31 Çñ` ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ÝáõÛÝ ÛáõÕáõÙ ïýíáõ ïçýáí ÑÇí³Ý¹»ÕµáñÁ` ÎÝÛ³½ ØÏñïãÛ³ÝÇÝ, ³Ëã»É Ñ³ñ ³Ý ÛáõÕ êçùáý` ³å³ëï³Ý ïý»éáõ Çñ»Ýó Ãáõñù µ³ñ»ï³ùý»ñçó áùý úëù³ý ³Õ³ÛÇ ï³ýá: Üñ³Ýó Ù»Í ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñáí Ñ³çáÕíáõÙ Ñ³ëÝ»É ³å³ëï³Ý»É Çñ»Ýó Ãáõñù µ³ñ»ï³ùç ï³ýá: úëù³ý ³Õ³ÛÇ Ýñ³ ÁÝï³ÝÇùÇ Ñá ³ï³ñ í»ñ³µ»ñùáõýùç ßÝáñÑÇí å³åçë»õµ³ûñá ßáõïáí ³å³ùÇÝíáõÙ : ä³åçïë å³ïùáõù ñ, áñ Ãáõñù»ñÁ ß³ï Ñ³ ³Ë ÇÝ ³ÉÇë ÛáõÕ Ñ»ï³Ëáõ½áõÙ ³ÛÝï»ÕÇ Ãáõñù»ñÇ ïý»ñá, ù³ýç áñ Çï»ÇÝ, áñ Ãáõñù ÛáõÕ³óÇÝ»ñÁ, É³í Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»ç ÉÇÝ»Éáí Çñ»Ýó Ñ³Û Í³ÝáÃÝ»ñÇ Ñ»ï, Ñ³ ³Ë ÇÝ áñó ³ÝáõÙ Ã³ùóÝ»É Ñ³Û»ñÇÝ Çñ»Ýó ï³ýá` ç³ý³éáí Ýñ³Ýó ñï»é Ñ³Û»ñÇ ¹»Ù Ï³½Ù³Ï»ñåí³Í ò»õ³ëå³ýáõãûáõýçó: ØÇ ûñ É,»ñµ Ãáõñù»ñÁ ÏñÏÇÝ ³ÉÇë»Ý Ñ»ï³Ëáõ½»Éáõ úëù³ý ³Õ³ÛÇ µý³ Ï³ ñ³ýá, å³åçïë Çñ»Õµáñ Ñ»ï Ã³ùÝíáõÙ áùáõù: ºñµ Ãáõñù»ñÁ ³ÛÝï»ÕÇó ïýáõù»ý Ã³ùÝí³ÍÝ»ñÇÝ, úëù³ý ³Õ³Ý Ï³Ý ÝáõÙ áùç ¹é³Ý ³éç å³ñ½»éáí Ó»éù»ñÁ` ÃáõÛÉ ãç ï³éçë, áñ å³åçïçë áõ»õµáñá ï³ý»ý: ²ÛÝ µ³ýçó Ñ»ïá,»ñµ Ãáõñù»ñÇÝ Ñ³çáÕíáõÙ ï³ý»é å³åçïçë»õµáñá` ÎÝÛ³½ÇÝ, úëù³ý ³Õ³Ý ÁÝÏÝáõÙ Ãáõñù»ñÇ ËÙµÇ Ñ»ï Çó, áíù»ñ Ùáï ï³ëý»ñïáõ Ñ³Û»ñÇ, ùßáõù ÇÝ ¹»åÇ ëå³ý¹³ýáó, å³õ³ïáõù ³½³ï»É ÎÝÛ³½ÇÝ: Ü³ ³Ý ³Ù ¹ÇÙáõÙ Ãáõñù å³ßïáýû³ý»ñç Ñ»ï Ñ³ñó»ñ Ï³ñ ³íáñ»ÉÇë Ñ³ ³Ë ³ßË³ïáÕ ÙÇçáóÇ Ýñ³Ýó Ï³ß³éù ³é³ç³ñÏáõÙ: ê³ï³ûý Ãáõñù»ñÝ ³Ý¹ñ¹í»ÉÇ»Ý ÙÝáõÙ` ëå³éý³éáí Ñ³Ù³é»Éáõ ¹»åùáõÙ ÝáõÛÝ µ³ëïçý ³ñÅ³Ý³óÝ»É Ý³ úëù³ý ³Õ³ÛÇÝ: ²ñ¹ÛáõÝùáõÙ å³åçïë ³Ï³Ý³ï»ë ÉÇÝáõÙ, Ã» ÇÝãå»ë»Ý Çñ»ÕµáñÁ ï³ëýù»ï Ñ³Û ïõ³ù³ñ¹ï³ýó Ý¹³Ï³Ñ³ñáõÙ ÊÝáõë»ïÇ íñ³: ÐÇßáõÙ»Ù, áñ å³åçïë Ñ³ ³Ë Çß»ñÝ»ñÝ ³ñÃÝ³ÝáõÙ É³ó ñ ÉÇÝáõÙ: ºñµ Ñ³ñóÝáõÙ ÇÝù Ýñ³Ý` ÇÝãÝ Çñ íßïç å³ï ³éÁ, Ý³ å³ï³ëë³ýáõù ñ, áñ Çñ»Õµáñ ¹³Å³Ý Ù³ÑÝ ÑÇß»É: ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ï³ñçý»ñçý å³åë, µ³óç Çñ»ÕµáñÇó, ÏáñóÝáõÙ Ý³ ÍÝáÕÝ»ñÇÝ, áíù»ñ ³ùëáñÇ Å³Ù³Ý³Ï ÑÇí³Ý¹³ÝáõÙ»Ý ïçýáí Ù³Ñ³ÝáõÙ, ÇÝãå»ë Ý³ Çñ áõã ³Ùë³Ï³Ý ³ÕçÏ³Ý, áí ÝáõÛÝå»ë, ã¹çù³ý³éáí ³ùëáñÇ ï³ýç³ýùý»ñçý, Ù³Ñ³ÝáõÙ : ³ñ»µ³Ëï³µ³ñ, úëù³ý ²Õ³ÛÇ ÁÝï³ÝÇùÁ û ÝáõÙ å³åçë ³Ëã»É Ð³Û³ëï³Ý: ä³åë ïýáõù Çñ ÏÝáçÁ` ï³ïçë` êçñ³ýáõûß ØÏñïãÛ³ÝÇÝ: Üñ³Ýù ß³ñáõÝ³ÏáõÙ»Ý ÙÇ³ëÇÝ ³åñ»É: ä³åë, áõý» Ý³ Éáí ÛáÃ ½³í³Ï, Ï³ï³ñáõÙ Çñ Ùáñ å³ï ³ÙÁ. îõ³ ë, ÛáÃ áñ¹áí ë»õ³ý ÏÝëï» ë : LáõëÛ³ ÐáíÑ³ÝÝÇëÛ³ÝÇ ÁÝï³ÝÇùÁ Ø³Ù³, Ù³Ù³,»ÉÇ ñ, åçïç ³ßË³ï»Ýù, ã ±. Ù³Ûñë ã ñ Ñ³í³ïáõÙ, áñ ï³ïçïë É»ñµ»ù ãç ³ñÃÝ³Ý³ ä³ïùáõù êáý³ â³é áõßû³ýá ÈáõëÛ³ ÐáíÑ³ÝÝÇëÛ³ÝÝ áõ êáý³ â³é áõßû³ýá î³ïçïë` ÈáõëÛ³ ÐáíÑ³ÝÝÇëÛ³ÝÁ, ³ÙáõëÝáõ` áñ ÐáíÑ³ÝÝÇëÛ³ÝÇ` å³ï» ñ³½ù Ù»ÏÝ»Éáõó Ñ»ïá ÁÝ¹³Ù»ÝÁ»ñÏáõ ï³ñ»ï³ý Ù³ÛñÇÏÇë` Ð³ÛÏ³ ÝáõßÇ ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ¹»é ãíýí³í ù»éáõë` Ü³åáÉ»áÝÇ Ñ»ï ß³ñáõÝ³ÏáõÙ ³åñ»É ²¹³Ý³ÛáõÙ` Çñ Ñáñ ï³ýá: Ø»Í å³åçïë áõý»óí³íùç ï»ñ»õ»é í³û»é»é Çñ Ãáõñù é³ùçïý»ñç Ñ³ñ ³ÝùÁ: Ø³Ûñë Ñ³ ³Ë ÝßáõÙ, áñ»ã» Ù»Í å³åë ³Ï³Ýç³Éáõñ ÉÇÝ»ñ Çñ Ãáõñù é³ùçïý»ñç ½ áõß³óáõùý»ñçý ³ÛÝ Ù³ëÇÝ, áñ Ñ³Û»ñÇ ¹»Ù ¹³í Íñ³ ñíáõù Ãáõñù Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó, ÙÇ áõó» ³Ù»Ý ÇÝã ³í»ÉÇ É³í ³í³ñïí»ñ: ºñµ ²¹³Ý³ÛáõÙ Ãáõñù»ñÁ Íñ³ ñáõù»ý Ñ³Û»ñÇ ç³ñ¹»ñá, Ýñ³Ýù Ñ³í³ùáõÙ»Ý ù³õ³ùç µáéáñ Ñ³Û ïõ³ý»ñçý` ³ÝÏ³Ë ï³ñçùçó, µáéáñ Ýñ³Ýó, áíù»ñ Ï³ñáÕ ÇÝ ½»Ýù Ïñ»É, Ù»Ïáõë³óÝáõÙ ÙÇ ÓÇ³ÝáóáõÙ: Ø³Ûñë ÑÇßáõÙ, Ã» ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 59

32 ÇÝãå»ë ÙÇ ûñ Çñ å³åçïý Çñ»Ý ñï»ó ³ë³ó, Ã» Çñ»Ýó ÃáõÛÉ»Ý ïí»é ³Ûó»É»É ÓÇ³ÝáóáõÙ ïýíáõ Çñ ù»éçý»ñçý: ²ÛÝ µ³ýçó Ñ»ïá,»ñµ ù³õóñ³í»ýçù»ý í»ñóýáõù áõ ³Ûó»ÉáõÙ Ýñ³Ýó, Ù³Ûñë ³ÛÉ ë»ñµ»ù ãç ï»ëýáõù Çñ ù»éçý»ñçý: ØÛáõë ûñý ³é³íáïÛ³Ý Ãáõñù»ñÁ ÓÇ³ÝáóÁ Ññ¹»ÑáõÙ»Ý: ØÇ ûñ ï³ïçïë áñáßáõù Ñ³í³ù»É Ñ³Û Ï³Ý³Ýó ÙÇ ËáõÙµ Ý³É Ù³ëÝ³Ïó»Éáõ Ãáõñù»ñÇ ÏáÕÙÇó Çñ³Ï³Ý³óíáÕ»ñÏ³Ã ÍÇ Ï³éáõóÙ³Ý ³ßË³ï³ÝùÝ»ñÇÝ` áõù³ñ í³ëï³ï»éáõ Ýå³ï³Ïáí: Î³Ý³Ûù, ³ÛÝ µ³ýçó Ñ»ïá,»ñµ Ï³é³í³ñáõÃÛáõÝÝ ³½³ïí»É ñ Ñ³Û ïõ³ù³ñ¹ï³ýó Ù»Í Ù³ëÇó, ³ÛÉ»Éù ãáõý»ý³éáí, ï³å³ý³ïçñ ³ßË³ï³ÝùÝ»ñÇ ÇÝ ³ÝóÝáõÙ Ãáõñù»ñÇ Ùáï, ÇÝãåÇëÇÝ, ûñçý³ï, ù³ñ Ïïñ»ÉÁ: ºñµ ï³ïçïë ëïçåí³í ÉÇÝáõÙ ³ßË³ï³ÝùÇ µ»ñáõùáí ³í»ÉÇ Ñ»é³Ý³É ²¹³Ý³ÛáõÙ ïýíáõ Çñ»Ýó ïýçó, áñáßáõù»ñ»ë³ý»ñçý ë í»ñóý»é Çñ Ñ»ï: ê³ï³ûý ÙÇ ûñ, Ùï³Í»Éáí, áñ ³ÙáõëÇÝÁ Ï³ñáÕ í»ñ³¹³éý³é å³ï»ñ³½ùçó Ýïñ»É Çñ»Ýó` áñáßáõù Ñ»ï ¹³éÝ³É: Üñ³ ³ßË³ï³Ýù³ÛÇÝ ËáõÙµÁ, áñá ÙÇ³ÛÝ Ï³Ý³ÝóÇó»ñ»Ë³Ý»ñÇó ñ Ï³½Ùí³Í, íëï³ñ»éáí ï³ïçë ãó³ýï³ý³éáí Ýñ³ÝÇó µ³å³ýí»é, ÝáõÛÝå»ë áñáßáõù Ñ»ï í»ñ³¹³éý³é: Æ ¹»å, ³ßË³ï³Ýù³ÛÇÝ ³Û¹ ËÙµáõÙ Ï³ÛÇÝ ïõ³»ñ»ë³ý»ñ, áõù Ù³½»ñÁ Ï³Ý³Ûù ã ÇÝ ÏïñáõÙ` í³ë»ý³éáí, áñ Ãáõñù»ñÁ Ýñ³Ýó É Ïëå³Ý»Ý: Ð»ï¹³ñÓÇ ³Ý³å³ñÑÇÝ Ýñ³Ýó íñ³ Ñ³ñÓ³ÏíáõÙ Ãáõñù³Ï³Ý ÙÇ Ë³éÝ³ÙµáË ëå³ýáõù µáéáñçý: Ø³Ûñë ÑÇßáõÙ, Ã» ÇÝãå»ë Ãáõñù»ñÇó Ù»ÏÁ Çñ ½»ÝùÁ ¹ñ»ó»Õµáñ ëñïçý áñó»ó Ïñ³Ï»É: ³ñ»µ³Ëï³µ³ñ, ½»ÝùÁ ãç Ïñ³ÏáõÙ,»ñ»Ë³ÛÇÝ Ñ³çáÕíáõÙ ³Ëã»É: Ø³Ûñë ÝáõÛÝå»ë, áí ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ³ñ¹»Ý í»ó ï³ñ»ï³ý ñ, Ï³ñáÕ³ÝáõÙ Ññ³ßùáí ñïí»é` ³Ýß³ñÅ å³éï»éáí Çñ Ù³Ñ³ó³Í Ùáñ ÏáÕùÇÝ: ºñµ Ãáõñù»ñÁ Ñ»é³ÝáõÙ»Ý, Ý³ Ó³ÛÝ ï³éçë ÙáñÁ. Ø³Ù³, Ù³Ù³,»ÉÇ ñ ³ÛÉ ë, åçïç ³ßË³ï»Ýù, ã ± : Ø³Ûñë ã ñ Ñ³í³ïáõÙ, áñ ÈáõëÛ³ ï³ïçïë É»ñµ»ù ãç ³ñÃÝ³Ý³: ³ñ»µ³Ëï³µ³ñ, ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï Ñ³Û Ï³Ù³íáñ³Ï³ÝÝ»ñÇ ÙÇ çáï³ï, áñç Ù»ç ñ Ý³ Ù³ÛñÇÏÇë Ñáñ»Õµáñ ïõ³ý` ³íÇÃ Âáõç³ñÛ³ÝÁ, ÝáõÛÝ ï» Õáí ³ÝóÝ»ÉÇë ÉÇÝáõÙ: Üñ³Ýù Ã³ÕáõÙ»Ý µáéáñ Ù³Ñ³ó³ÍÝ»ñÇÝ, ÇëÏ áõç ÙÝ³ó³Í»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ í»ñóýáõù Çñ»Ýó Ñ»ï: Ø³ñ ³ñÇï³ ØÏñïãÛ³Ý î³ïçïçë Ñáñ ÁÝï³ÝÇùÇÝ Ãáõñù»ñÝ»Ý û Ý»É Ñ³ëÝ»É ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ ë³ñù³ýçý ä³ïùáõù Ø³ñ ³ñÇï³ ØÏñïãÛ³ÝÁ ºë` ØÏñïãÛ³Ý Ø³ñ ³ñÇï³ë, ³Ûë å³ïùáõãûáõýá Éë»É»Ù ï³ïçïçóë: ò»õ³ëå³ýáõãû³ý í»ñ³µ»ñû³é Ýñ³ ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÑÇÙÝí³Í»Ý Çñ Ùáñ` ÛáõÉÇ½³ñÇ, Ñ³Ûñ³Ï³Ý ï³ïçïç` ²Õ³íÝáõ å³ïùáõãûáõýý»ñç íñ³: î³ïçïçë Ù³ÛñÁ ÍÝí»É 1908 Ãí³Ï³ÝÇÝ ì³ýç ²ñï³Ù»ï ÛáõÕáõÙ: Üñ³Ýó ÁÝï³ÝÇùÁ»Õ»É µ³½ù³ý¹³ù µ³í³ï³ýçý Ñ³ñáõëï: Æñ áõç ÏÛ³ÝùÇ ÁÝÃ³óùáõÙ Ýñ³Ý Ñ»ï³åÝ¹»É ÙÇ ÙÇïù. ä»ïù í»ñ³ ¹³éÝ³É Ñ³Ûñ»ÝÇ ÛáõÕ í»ñ³¹³ñóý»é ³ÛÝ ³Ù»ÝÁ, ÇÝã Ù»½ ñ å³ïï³ýáõù : ³íÇÃ ù»éçý, ß³ï É³í Ñ³ëÏ³Ý³Éáí, áñ»ñ»ë³ý»ñçý Çñ Ùáï å³ñ»éá ³Ýíï³Ý ã, Ýñ³Ýó íëï³ñáõù Çñ Ãáõñù ÁÝÏ»ñáçÁ, áí»ñ¹íáõù ³ñÛ³Ý Ýáí»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ ñï»é á ñ³ áñíý»ñçó áõ Ñ³ÝÓÝáõÙ»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ áñµ³ Ýáó: Ø³Ûñë å³ïùáõù, áñ ³íÇÃ ù»éáõ Ãáõñù ÁÝÏ»ñÝ Çñ»Ýó ß³ï É³í ñ í»ñ³µ»ñíáõù. ÇÝùÁ Ñ³óÁ ã ñ áõïáõù, ï³éçë ñ Ýñ³Ýó: Üñ³Ý Ñ³çáÕíáõÙ»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ ³å³Ñáí ³ÝóÏ³óÝ»É ë³ñù³ýá Ñ³ÝÓÝ»É ýñ³ýëç³óçý»ñçý, áíù»ñ»ñ»ë³ý»ñçý ï³ýáõù»ý áñµ³ýáó: ²ÛëåÇëáí` Ùáñë ù»éáõë Ñ³çáÕíáõÙ Ññ³ßùáí ñïí»é ò»õ³ëå³ Ýáõ ÃÛáõÝÇó Ø»ñ Ù»Í ï³ïçïá` ÛáõÉÇ½³ñÁ, ò»õ³ëå³ýáõãûáõýá í»ñ³åñ³í ³ÛÝ áùñ³ãçí Ù³ñ¹Ï³ÝóÇó ñ, áí Ñ³ ³Ë ñ Çñ ó³íá Ù»ÕÙ»Éáõ Ñ³Ù³ñ å³ïùáõù Ñ³Ûñ»ÝÇ ÛáõÕÇ ³ÛÝ ³Ù»ÝÇ Ù³ëÇÝ, ÇÝã ÃáÕ»É ñ ³ÛÝï»Õ: ä³ïùáõù ñ Ý³ ³ÛÝ µáéáñ ï³ýç³ýùý»ñç Ù³ëÇÝ, áñáýó»ýã³ñï»é ÇÝ Çñ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇÝ, µ³ñ»ï³ùý»ñçý î³ïçïçë ï³ïý É` ²Õ³íÝÇÝ, ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïáõÏ ó³íáí ÙÇßï ÑÇß»É, Ã» ÇÝãå»ë ç³ñ¹ç ï³ñçý»ñçý, å³ï ³é³µ³Ý»Éáí, Ã» ÛáõÕÇ Ñ³Û»ñÇÝ ñï»éáõ Ñ³Ù³ñ ÅáÕáí»Ý Ñ³í³ùáõÙ, ÙÇ ï»õ»ý Ñ³í³ù»É 137 Ñ³Û»ñÇ áõç-áõç ³Ûñ»É àã-áùç ãç Ñ³çáÕí»É ñïí»é: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 61

33 ñ³ýçó Ñ»ïá ëïëí»é Ñ³Û»ñÇ ï³ñ»ñ³ûçý ³ÕÃÁ, áñç Å³Ù³Ý³Ï Ñ³Û Ï³Ï³Ý ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÁ Ù³ëÝ³ïí»É»Ý, ÁÝï³ÝÇùÇ ß³ï ³Ý¹³ÙÝ»ñ` ³ÝÑ»ï Ïáñ»É: ÛáõÉÇ½³ñÁ ë Ïáñóñ»É ÁÝï³ÝÇùÁ, ë³ï³ûý µ³ñ»µ³ëï³µ³ñ Ï³ñáÕ³ó»É ³ÝóÝ»É ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³Ý: ²Ûëï»Õ Ý³ Ñ³ÛïÝíáõÙ ¾çÙÇ³ÍÝÇ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ù³ÝÏ³ï³ÝÁ ëïëáõù Ñ³ñóáõ áñó ³Ý»É Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇó: Üñ³Ý Ñ³çáÕíáõÙ å³ñ½»é, áñ ²ýáÝ ³ÝáõÝáí Çñ»Õµ³ÛñÁ ë ³Û¹ Ù³ÝÏ³ï³ÝÝ»Õ»É, ë³ï³ûý»ñµ áñóáõù ïý»é Ýñ³Ý, å³ñ½íáõù, áñ ³Ù»ñÇÏ³óÇÝ»ñÁ»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ ï»õ³ áë»é»ý ³ñï»ñÏÇñ: ²ÛÉ ë áã ÙÇ Éáõñ Çñ»Õµáñ Ù³ëÇÝ Ý³ ãç ëï³ýáõù: Ø³ÝÏ³ï³Ý ³ßË³ï³ÏÇóÝ»ñÇó Ù»ÏÁ»Õ»É Â³ÃáõÉ ²ÉÃáõÝÛ³ÝÇ ùáõûñá` Þáõß³ÝÇÏÁ, áí Ñ³Ù³Ïñ³Ýùáí í»ñ³µ»ñí»é ÛáõÉÇ½³ñÇÝ: ØÇ ù³ýç ï³ñç ³Ýó Ñ»Ýó Ý³ ï³ïçïçë Ñáñ` Ù»Í å³åçë ÁÝï³ÝÇùÇÝ ËáñÑáõñ¹ ïí»é áñå»ë Ñ³ñëÝ³óáõ ÁÝïñ»É Ñ»Ýó ÛáõÉÇ½³ñÇÝ: î³ïçïçë Ñáñ ÁÝï³ÝÇùÁ ë ³ÕÃ³Í»Õ»É ÝáõÛÝ ÛáõÕÇó` ì³ýç ²ñï³Ù»ïÇó: î³ïçïë å³ïùáõù ñ, áñ Ç ï³ñµ»ñáõãûáõý ÛáõÉÇ½³ñÇ` Ýñ³Ýù Ëáõë³ áõù ÇÝ ÑÇß»É ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ³ñÑ³íÇñùÝ»ñÁ: ºñµ»ÙÝ, ë³ï³ûý, Ëáë» Éáí ç³ñ ¹Ç ï³ñçý»ñçó, å³ïù»é»ý ¹»åù»ñ, Ã» ÇÝãå»ë»Ý áñáß Ãáõñù»ñ ùñ¹»ñ û Ý»É Ñ³Û»ñÇÝ: Üñ³Ýó É Ãáõñù»ñÝ»Ý û Ý»É Ñ³ëÝ»É ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³Ý: ²Õ³í Ýáõ ³ÙáõëÝáõÝ Ãáõñù»ñÝ û Ý»É»Ý ÙÇÝã ë³ñù³ý Ñ³ëóÝ»É ÁÝï³ÝÇùÇÝ í»ñ Ù³ÏÝ»ñÇ Ù»ç Ã³ùóñ³Í Çñ»Ýó áëïçý: âý³û³í ï³ïçïçë Ñáñ ÁÝï³ÝÇùÁ Ï³ñáÕ³ó»É µ³ñ»ñ³çáõ Ñ³ëÝ»É ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³Ý, ï³ïçïçë å³åá` ²Õ³íÝáõ ³ÙáõëÇÝÁ, Ñ³Ûñ»ÝÇ ïáõýá ÏáñóÝ»Éáõ íßïçó ßáõïáí ëñïç Ï³Ãí³Í ëï³ó»é Ù³Ñ³ó»É: ²Õ³íÝÇ ï³ïçïá å³ïù»é Ý³ ÙÇ ¹»åùÇ Ù³ëÇÝ,»ñµ ç³ñ¹çó ñï»éáõ Ýå³ï³Ïáí Ñ³ñ ³Ý Ãáõñù»ñÇó Ù»ÏÝ Çñ ï³ýá Ã³ùóñ»É ÙÇ Ñ³Û ³ÕçÏ³, Ýñ³Ý ÃáõñùÇ ßáñ»ñ»Ý Ñ³ óñ»é å³ñ»é ³ÛÝù³Ý Å³Ù³Ý³Ï, ÙÇÝã áñ Ñ³ñÙ³ñ»Õ»É ë³ñù³ýý ³ÝóÏ³óÝ»É ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³Ý áõõ³ñï»é: ²Õ³íÝÇ ï³ïçïá ÙÇßï å³ïù»é, Ã» ÇÝãå»ë»Ý ëïçåí³í»õ»é ÃáÕÝ»É Ñ³Ûñ»ÝÇ ÛáõÕÁ: Üñ³ ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñáõÙ ïå³íáñí»é ÇÝ ²ñï³Ù»ïÇ ËÝÓáñÇ ³Û ÇÝ»ñÁ, áñáýóáí ÛáõÕÁ Ñ³ÛïÝÇ ñ, ³Û¹ ËÝÓáñÝ»ñÇ Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ µáõûñá: ²Õ³íÝÇ ï³ïçïý áõãû³ùµ ß³ï å³ñ½ ÏÇÝ ñ. ³åñ»É 127 ï³ñç: ÎÛ³ÝùÇ áõç ÁÝÃ³óùáõÙ Ý³ ë»ñ³½áõù ñ í»ñ³¹³éý³é Ñ³Ûñ»ÝÇ ÛáõÕ: ØÇ ³Ý ³Ù Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇó Ù»ÏÇÝ ³Ý ³Ù ³ë»É. àñù³±ý Ï³ñÙÇñ áõ ï³ù, áñ ÇÝÓ ï³ý»ý ÇÙ ÛáõÕ, ÇÙ ãñ»ñá Ñ»ï µ»ñ»ù : Ø»Ï ûñáõù Ù»Í å³åçïçë ÁÝï³ÝÇùÁ ÏáñóÝáõÙ ³Ù»Ý ÇÝã ä³ïùáõù ³íÇÃ ²í»ïÇëÛ³ÝÁ ³íÇÃ ²í»ïÇëÛ³Ý ²Ûë å³ïùáõãûáõýý ÇÝÓ å³ïù»é ï³ïçïë` Â»ñ»½³ Ü³Éµ³Ý¹Û³ÝÁ, Çñ å³åçïç Ù³ëÇÝ: ºñµ Ý³ å³ïùáõù ñ, ÉëáõÙ Ç áõß³¹çñ áõ ïëñáõù, ÇëÏ ÑÇÙ³,»ñµ»ë»Ù å³ïùáõù, Ù³ñÙÝáíë ¹áÕ ³ÝóÝáõÙ. Ï³ñÍ»ë` ÇÝùë Ý»ñÏ³»Ù»Õ»É áõ ë» ³Ï³Ý ³ãù»ñáí ò»õ³ëå³ýáõãûáõý ³ëí³Í ³ñÑ³íÇñùÁ ï»ë»é: î³ïçïçë å³åá` ²µ³çÛ³Ý Ø³ñïÇñáëÁ, Ùï³íáñ³Ï³ÝÇ ÁÝï³ÝÇùÇó ñ: Ü³ ÍÝí»É Ù»Í³ó»É ñ Î³ñëáõÙ: Ø³ñïÇñáëÝ ³ÙáõëÝ³ó³Í ñ áõý»ñ 6»ñ»Ë³: Î³ñëáõÙ Ù»Í å³åçïë Øß³Ï Ã»ñÃÇ ËÙµ³ ÇñÝ ñ: Ü³ ß³ï Ï»Ýëáõñ³Ë µ³ñç Ù³ñ¹ ñ: Üñ³Ý µáéáñý ÇÝ ëçñáõù: 1915 Ãí³Ï³ÝÝ ñ Ø»Í å³åçë Ñ³ñ ³ÝáõÃÛ³Ùµ ³åñáõÙ ñ ÛáõÉÇ½³ñ ³ÝáõÝáí ÙÇ Ãáõñù ÏÇÝ, áí Ãáõñù ³ß³ÛÇ ùáõûñý ñ: ØÇ ûñ, å³ï³ñ³µ³ñ Éë»Éáí»Õµáñ Ëáë³ÏóáõÃÛáõÝÁ, Ã» Çß»ñÁ Ñ³Û»ñÇÝ Ïáïáñ»Éáõ»Ý, ÛáõÉÇ½³ñÁ ßï³åáõÙ ½ áõß³óý»é ³Û¹ Ù³ëÇÝ ²µ³çÛ³ÝÝ»ñÇ ÁÝï³ÝÇùÇÝ, áõù ÝÏ³ïÙ³Ùµ Ù»Í Ñ³ñ ³Ýù ñ ï³íáõù: Ø»Í å³åë É Çñ Ñ»ñÃÇÝ ½ áõß³óýáõù ` áõù Ï³ñá Õ³ÝáõÙ,, ½ ³Éáí, áñ ãç Ï³ñáÕ³Ý³ å³ßïå³ý»é Çñ ÁÝï³ÝÇùÇÝ áõ»ñ¹³ëï³ýçý Ãáõñù»ñÇó, ³é³ç³ñÏáõÙ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇÝ ³ËáõëïÇ ¹ÇÙ»É: Üñ³Ýù ß³ï Ñ³ñáõëï ÇÝ áõ ß³ï áëïç áõý»çý, Ï áõ Ý»ñáí ï³ý å³ï»ñç Ù»ç ÇÝ å³ñáõù, ë³ï³ûý ñïí»éáõ áõ ³åñ»Éáõ ó³ýïáõãûáõýý ³í»ÉÇ ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 63

34 ²µ³çÛ³ÝÇ ÝÏ³ñÇ Ñ»ï Ç Ñ³ïí³ÍÁ Ãáõñù³Ï³Ý ÏÝÇùÝ»ñáí ²µ³çÛ³Ý Ø³ñïÇñáëÝ áõ Ýñ³ ÏÇÝÁ Ù»Í ñ: Ä³Ù³Ý³Ï ãïáñóý»éáí` Ø³ñïÇñáë å³åá ÃáÕÝáõÙ ³Ù»ÝÁ, í»ñóýáõù ÁÝï³ÝÇùÇÝ áõ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇÝ ³Ý³å³ñÑ ÁÝÏÝáõÙ: ö³ëáõëïç ³Ý³å³ñÑÇÝ Ýñ³Ýó ³éç ë³ñë³»éç ï»ë³ñ³ý µ³óíáõù: öáõáóý»ñáõù Ù»Í»ñÇ áõ Ù³ÝáõÏÝ»ñÇ ¹Ç³ÏÝ»ñ ÇÝ: Üñ³Ýù ë³ñë³ ³Ñ³ñ ÝáõÙ ÇÝ ³é³ç` ãçù³ý³éáí` ÇÝã Çñ»Ýó ëå³ëíáõù ³éç áõù: ²Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ï³ïçïçë Ù³ÛñÝ áõ Ñ³ÛñÝ ³ñ¹»Ý ³ÙáõëÝ³ó³Í ÇÝ, ÍÝí³Í ÇÝ ï³ïçïçë ³í³ ùáõûñ áõ»õµ³ûñá: ö³ëáõëïç Å³Ù³Ý³Ï ï³ïçïçë Ù³ÛñÁ»ñ»Ë³Ý» ñçý å³ñ³ýáí Ï³åáõÙ Çñ³ñ` Ù»ÏÇÝ Ù»çùÇó, ÙÛáõëÇÝ` ÏñÍùÇó, áñå»ë½ç ãïáñóý»ý Çñ³ñ: ê³ï³ûý ³Ý³å³ñÑÇÝ` ³Û¹ ÃáÑáõµáÑÇ Ù»ç,»ñ»Ë³Ý»ñÁ»ñÏáõëÝ É ÏáñãáõÙ»Ý, áõ ³Û¹å»ë É ã»ý ïýáõù Ýñ³Ýó: ØÇ³ÛÝ ï³ñçý»ñ Ñ»ïá Ñ³çáÕíáõÙ å³ñ½»é, áñ ÇÝã-áñ ³Ù»ñÇÏ³óÇÝ»ñ í»ñóñ»é»ý Ýñ³Ýó, Ñ»ïá ï»õ³ áë»é ²Ù»ñÇÏ³: Æ í»ñçá, ù³ýç Å³Ù ³Ý³å³ñÑ ³ÝóÝ»Éáõó Ñ»ïá Ýñ³Ýù Ñ³ÛïÝíáõÙ»Ý Ãáõñù»ñÇ ßñç³ ³ÏÙ³Ý Ù»ç: Ø³ñïÇñáë å³åý áõ Ýñ³ ÁÝï³ÝÇùÁ ã»ý ÇÙ³ ÝáõÙ` ÇÝã ³Ý»É: ºÃ» ³ç Ý³ÛÇÝ,»ïáõÙ ÏË»Õ¹í»ÇÝ, Ó³Ë Ý³ÛÇÝ, ÏÁÝÏÝ»ÇÝ ÃáõñùÇ ëñç ï³ï: âçù³ý³éáí, Ã» ÇÝã ³Ý»É` Ø³ñïÇñáë å³åá Ëáõ ³å³Ñ³ñ ÍÝÏÇ ³ÉÇë ³Õ³ãáõÙ Ãáõñù»ñÇÝ, áñ í»ñóý»ý ³ÛÝ ³Ù»ÝÁ, ÇÝã áõý»ý, ÙÇ³ÛÝ Ã» Ó»éù ãï³ý»ñ»ë³ý»ñçý: Âáõñù ½ÇÝíáñÝ»ñÇ å³ï³ëë³ýá Ñ»ï Û³ÉÝ ÉÇÝáõÙ. à ã, Ù»éÝ»Éáõ»ù µáéáñ¹ : ²ÛÝ å³ñçý,»ñµ ÃáõñùÁ, µ³ñóñ³óý»éáí ëáõñá, å³ïñ³ëïíáõù ÉË³ï»É Ø³ñïÇñáëÇÝ, ã Çï»ë Ã» áñï»õçó Ñ³Û ï ÝíáõÙ Ýñ³Ýó Ñ³ñ ³ÝáõÑÇÝ` ÛáõÉÇ½³ñÁ, áí, Ã»ñ ë Çï³Ïó»Éáí, áñ ²µ³çÛ³ÝÝ»ñÁ ã»ý Ï³ñáÕ³Ý³Éáõ ³Ýíï³Ý ³ËáõëïÇ ¹ÇÙ»É, ßï³å»É ñ Ýñ³Ýó û ÝáõÃÛ³Ý: Ü³ ÏïñáõÙ Ãáõñù ½ÇÝíáñÝ»ñÇ ³éç Á, Ñ³ÝáõÙ ÉË³ßáñÁ Ý»ïáõÙ»ïÝÇÝ` ½ÇÝíáñÝ»ñÇ ³éç : Âáõñù»ñÁ Ýñ³Ý ³Ý³ãáõÙ»Ý: ÛáõÉÇ ½³ñÁ Ññ³Ù³ÛáõÙ ½áñùÇÝ, áñ Ó»éù ãï³ý ³Û¹ï»Õ Ï³Ý Ý³Í Ù³ñ¹Ï³Ýó ³Ý³å³ñÑ ï³ý, áñ ³ÝóÝ»Ý: Âáõñù ½ÇÝíáñÝ»ñÁ ëñ»ñý Çç»óÝáõÙ»Ý, Ø³ñïÇñáë å³åý áõ Çñ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÝ ³ÝóÝáõÙ»Ý: ²Ñ³ ³Û¹ Ãáõñù ÏÝáç ßÝáñÑÇí, áñ ²µ³çÛ³Ý Ø³ñïÇñáëÇ»ñ¹³ëï³ÝÁ ñïíáõù ÃáõñùÇ ëñçó: Üñ³Ýù ãáñë ûñ áõ ãáñë Çß»ñ Ý³Éáí` Ñ³ëÝáõÙ»Ý ìñ³ëï³ý: àñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó ï»õ³ áëíáõù»ý Ð³Û³ëï³Ý µý³ïáõãûáõý Ñ³ëï³ïáõÙ ÛáõÙñÇáõÙ: ²µ³çÛ³ÝÝ»ñÇ»ñ¹³ëï³ÝÇó ÙÇ³ÛÝ Ø³ñïÇñáë å³åçë ÑáñÝ»Ý Ãáõñù»ñÁ ëå³ýáõù,»ñµ Ý³ ¹³ßïáõÙ ÉÇÝáõÙ: ê³ ñ ÇÙ å³ïùáõãûáõýá, áñá å³ïù»éçë Ï³ñÍ»ë ½ ³óÇ ³ÛÝ ë³ñë³ Á, áñá ²µ³çÛ³ÝÝ»ñÇ»ñ¹³ëï³ÝÝ ñ ³Û¹ ï³ñçý»ñçý ³åñ»É: Üñ³Ýù áõý»çý ³Ù»Ý ÇÝã ÙÇ ûñáõù Ïáñóñ»óÇÝ` ïáõý, áõý»óí³íù, ÁÝÏ»ñÝ»ñ áõ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñ: ê³ñë³»éç,»ñµ ³Ý ³Ù Ùï³ÍáõÙ»ë ³Û¹ Ù³ëÇÝ ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 65

35 æ³ñ¹»ñç Å³Ù³Ý³Ï å³åçïçë»ñïáõ»õµ³ûñý»ñçý ÍÝáÕÝ»ñÇÝ ëå³ýáõù»ý ä³ïùáõù ÈáõëÇÝ» Ø³ñ¹»Û³ÝÁ ä³åë` ØáõË³Ý Ê³ã³ïáõñÇ Ø³ñ¹»Û³ÝÁ, ÍÝí»É 1902 Ãí³Ï³ÝÇÝ: 1915 Ãí³Ï³ÝÇÝ Ý³ ³åñ»É Ô³ñëÇ Ô½Ýã³Õã³Õ ÛáõÕáõÙ: æ³ñ¹»ñç Å³ Ù³Ý³Ï Ýñ³»ñÏáõ»Õµ³ÛñÝ»ñÇÝ ÍÝáÕÝ»ñÇÝ Ãáõñù»ñÁ ëå³ýáõù»ý, ³í³»ÕµáñÁ` ²Õ³ëÇÇÝ, Ñ³çáÕíáõÙ Éù»É ÛáõÕÁ Ñ»é³Ý³É Ð³Û³ëï³Ý: ²ÛëåÇëáí` ç³ñ¹»ñç Ñ»ï ³Ýùáí ÁÝï³ÝÇùÇ áõç ÙÝ³ó³Í ³Ý¹³ÙÝ»ñÁ µ³å³ýíáõù»ý` ³Ëã»Éáí ï³ñµ»ñ í³ûñ»ñ: ä³åçïë, ÏáñóÝ»Éáí Ï³åÝ ÁÝï³ÝÇùÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇ Ñ»ï, ëïçåí³í ÉÇÝáõÙ áñå»ë ³éÝ³ñ³Í ÙÝ³É áùý Ãáõñù Çñ¹³Ý ²ÕÇ ³ß³ÛÇ ï³ýá, áõù ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï Ý³ËÏÇÝáõÙ Ùï»ñÇÙ ÇÝ: Çñ¹³Ý ²ÕÇ ³ß³Ý, å³åçïçë É³í ³éÝ³ñ³Í Ñ³Ù³ñ»Éáí, Ñ³Ùá½áõÙ Ýñ³Ý ÙÝ³É Çñ Ùáï` ³ë»Éáí, áñ Ç ï³ñµ»ñáõãûáõý Ãáõñù Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý` Çñ ÁÝï³ÝÇùÁ Ñ³Û»ñÇ ¹»Ù áãçýã ãáõýç, Ëáëï³ÝáõÙ Ýñ³Ý íý³ë ãå³ï ³é»É: ²ÛëåÇëáí` Ýñ³Ýù å³åçïçë Çñ»Ýó ÁÝï³ÝÇùáõÙ»Ý å³ñáõù` áñå»ë ÃáõñùÇ` ãµ³ó³ñ³ûï»éáí Ýñ³ Ñ³Û ÉÇÝ»ÉÁ: Æ ï³ñµ»ñáõãûáõý Çñ»Ýó Ñáñ` Çñ¹³Ý ²ÕÇ ³ß³ÛÇ áñ¹çý»ñá, ÇÙ³Ý³Éáí, áñ å³åçïë Ñ³Û, ã»ý ó³ýï³óáõù, áñ Ý³ ÙÝ³ ³åñÇ Çñ»Ýó Ñ»ï: Üñ³Ýù ¹³í»ñ»Ý ÝÛáõÃáõÙ å³åçë ¹»Ù. áõ³ýáõù»ý ³éÝ»ñÁ, ÙáñÃáõÙ Ù»ÕùÁ µ³ñ¹áõù å³åçë íñ³: ä³åçë í»ñ³µ»ñíáõù»ý áñå»ë ÃßÝ³Ùáõ: ä³åë Ñ³ ³Ë ³Ï³Ý³ï»ë»Õ»É, Ã» ÇÝãå»ë»Ý í»ñççýý»ñë å³ñí»ýáõù Çñ»Ýó Ñáñ Ùáï, Ã» Ñ³Û»Ý ëå³ý»é Ï³Ù ÇÝã-áñ íý³ë å³ï ³é»É áñ Ñ³Û ÁÝï³ÝÇùÇ: Çñ¹³Ý ²ÕÇ ³ß³ÛÇ ï³ýá ï³ëá ï³ñç ³åñ»Éáõó Ñ»ïá ÙÇ ûñ å³åçïë å³ï³ñ³µ³ñ Ëáë³ÏóáõÃÛ³Ý ÉëáõÙ, áñç Å³Ù³Ý³Ï ÁÝï³ÝÇùÁ ùýý³ñïáõù ñ Çñ»Ý ÉË³ï»Éáõ Ñ³ñóÁ` Çµñ Ã» Çñ»Ýó íëï³ñáõãûáõýá ã³ñ³ß³ñ»éáõ ³éÝ»ñÇÝ áõ³ý³éáõ Ñ³Ù³ñ: ²Ûë Ëáë³ÏóáõÃÛáõÝÁ Éë»Éáí` å³åë ß áãíáõù ` ãçù³ý³éáí ÇÝã ³Ý»É: ²Û¹ Å³Ù³Ý³Ï Çñ¹³Ý ²Õáõ Ù³ÛñÁ, µ³ñ»ëçñï ïýí»éáí, ËáñÑáõñ¹ ï³éçë ³Ëã»É` óáõûó ï³éáí Ð³Û³ëï³Ý ï³ýáõ ³Ý³å³ñÑÁ: ÈáõëÇÝ» Ø³ñ¹»Û³Ý ²ÛÉ»Éù ãáõý»ý³éáí` å³åçïë áñáßáõù ³Ëã»É: Ö³Ý³å³ñÑÇÝ å³åçïë Ñ³Ý¹ÇåáõÙ Ë³ñáõÛÏÇ ßáõñç Ýëï³Í ÙÇ ËáõÙµ Ãáõñù»ñÇï³ë³ñ¹Ý»ñÇ, áíù»ñ Ã» ÉËÇ»Ý ÁÝÏÝáõÙ, áñ å³åë Ñ³Û, Ýñ³Ý ã»ý íý³ëáõù, Ñ³Ï³é³ÏÁ` û ÝáõÙ»Ý áõõ»ïóáõù ¹»åÇ Ð³Û³ëï³Ý: ò³íáù, å³åçïçë ³Ý³å³ñÑÝ ³ÛÝù³Ý É ³ÝËáãÁÝ¹áï ãç ÉÇÝáõÙ: Ö³Ý³å³ñÑÇ Ï»ëÇÝ Ý³ ÝÏ³ïáõÙ, áñ Çñ Ñ»ï Çó ÓÇ³íáñÝ»ñ»Ý ³ÉÇë: ³ñ»µ³Ëï³µ³ñ, Ýñ³Ý Ñ³çáÕíáõÙ Ã³ùÝí»É ù³ñ³ýó³íáõù ÙÇ ù³ýç ûñ ÙÝ³É ³ÛÝï»Õ: Çñ¹³Ý ²ÕÇ ³ß³ÛÇ Ù³ÛñÝ ³ÛÝù³Ý Ù»Í³Ñá Ç ñ ïýí»é, áñ áã ÙÇ³ÛÝ û Ý»É ñ å³åçïçë ³Ëã»É, ³ÛÉ ÇÙ³Ý³Éáí, áñ ÙÇ ù³ýç ûñí³ ³Ý³å³ñÑ áõýç, Ýñ³ Ñ»ï ëýáõý¹ ñ ¹ñ»É: ñ³ ßÝáñÑÇí å³åë Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ÙÇ ù³ýç ûñ Ã³ùÝí»É ù³ñ³ýó³íáõù: Âáõñù»ñÁ, ã ïý»éáí å³åçïçë, Ï³ñ ÍáõÙ»Ý` Ýñ³Ý Ñ³çáÕí»É ³ÝóÝ»É ë³ñù³ýý áõ Ð³Û³ëï³Ý ³Ëã»É: ä³åë ³ÉÇë Ð³Û³ëï³Ý, ïýáõù Çñ Ù»Í»ÕµáñÁ, áí Ñ³ëï³ïí»É ñ ÞÇñ³ÏÇ Ù³ñ½Ç ³çûÕÉÇ (³ÛÅÙÛ³Ý Ð³ÛÏ³í³Ý) ÛáõÕáõÙ, ³Ûëå»ë ñïíáõù : ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 67

36 ä³åçïçë»ñïáõ»õµ³ûñý»ñçý ½áñ³ÏáãáõÙ»Ý Ãáõñù³Ï³Ý µ³ý³ï, Ýñ³ÝóÇó ³ÛÉ ë áã ÙÇ Éáõñ ã»ý ëï³ýáõù ä³ïùáõù ²í»ïÇë Ê³ã³ïñÛ³ÝÁ ºë ²í»ïÇë ê³ñçµ»ïç Ê³ã³ïñÛ³ÝÝ»Ù: ÆÝÓ Ïáã»É»Ý å³åçïçë å³ïíçý, áõù ³ÝáõÝÁ»Õ»É ²í» (³Ù»Ý³ÛÝ Ñ³í³Ý³Ï³ÝáõÃÛ³Ùµ, ²í»ïÇëÇ Ïñ ³ïí³Í ï³ñµ»ñ³ïý ): Ø³ñÇ³Ù ÐáõÝ³ÝÛ³ÝÁ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇ Ñ»ï Ø»ñ ïáñùç ³½ ³ÝáõÝÁ»Õ»É Ä³ÙÑ³ñÛ³Ý, Ù»Ýù ë»ñáõù»ýù ²ñ ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ ³Û³½»ï ù³õ³ùçó: î³ïçïçë` Ø³ñÇ³ÙÇ ÁÝï³ÝÇùÁ ë ³Û³ ½»ïÇó»Õ»É, Ýñ³Ýó ³½ ³ÝáõÝÁ ÐáõÝ³ÝÛ³Ý : ²í» å³åë ÍÝí»É 1901 Ãí³Ï³ÝÇÝ: ä³åçë ÁÝï³ÝÇùÁ ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ ½µ³Õí»É ÑáÕ³ áñíáõãû³ùµ ³Ý³ëÝ³å³ÑáõÃÛ³Ùµ: ä³åçë Ñ³ÛñÁ` Ê³ã³ ïáõñá, ³é³çÇÝ ÏÝáç Ù³ÑÇó Ñ»ïá ³ÙáõëÝ³ó»É»ñÏñáñ¹ ³Ý ³Ù å³åçïçë Ùáñ` Ø³ËÙáõñÇ Ñ»ï: Ð³Ûñë Çñ ³½ ³ÝáõÝÁ ñ»é å³åç ³ÝáõÝáí` Ê³ã³ïñÛ³Ý: Ê³ã³ïáõñÝ áõý»ó»é 7 ½³í³Ï` ²ñß³ÏÁ, ²ñï³ß»ëÁ, ê³ñ Ç ëá, ²ñë»ÝÁ, ì³ñ³ýá, ²í»Ý ÙÇ³Ï ¹áõëïñÁ` Ø³ñ ³ñÇïÁ: ä³åë ÁÝï³ ÝÇùáõÙ»Õ»É Ïñïë»ñÁ: î³ïçïçë ÁÝï³ÝÇùÁ` ÐáõÝ³ÝÛ³ÝÝ»ñÁ,»Õ»É»Ý Ï³ß» áñíý»ñ, áíù»ñ ³Ý ³Ù ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝáõÙ ß³ñáõÝ³Ï»É»Ý ½µ³Õí»É Çñ»Ýó ³ñÑ»ëïáí: î³ïë` Ø³ñÇ³ÙÁ, ÍÝí»É 1909 Ã.-ÇÝ: î³ïçë å³ïù»éáí` Çñ»Ýù ³åñ»É»Ý ³Û³½»ï ³ÙñáóÇ å³ñçëåý»ñç Ùáï: Ü³ ÙÇßï ³ëáõÙ ñ. ºÃ» ÑÇÙ³ É Ý³Ù, Ï³ñáÕ»Ù ïý»é Ù»ñ ï³ý ï»õá : Üñ³Ýù É³í Ñ³ñ³µ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñ»Ý áõý»ó»é ï»õç Ãáõñù å³ßïáýû³ýý»ñç Ñ»ï: ºÕ»É»Ý ÑÝ³½³Ý¹ ù³õ³ù³óçý»ñ, í ³ñ»É»Ý Ñ³ñÏ»ñÁ: ä³åë ³é ïáõñ ³ñ»É ùñ¹»ñç Ñ»ï: ³Û³½»ïáõÙ Ñ³Ù»Ù³ï³µ³ñ Ñ³Ý Çëï»Õ»É íç ³ÏÁ, ë³ï³ûý ³ëïÇ ³Ý³µ³ñ ëïë»é»ý Éáõñ»ñ Ñ³ëÝ»É»ñÏñÇ ï³ñµ»ñ ßñç³ÝÝ»ñáõÙ Ñ³Û»ñÇ ç³ñ¹»ñç Ù³ëÇÝ: Âáõñù å³ßïáýû³ýý»ñçó Ù»ÏÁ, ³Û¹ ÁÝÃ³óùáõÙ Ùáï»Ý³Éáí å³åçë ÑáñÁ, ³ë»É. ¼áõÉáõÙ ÉÇÝ»Éáõ,- ËáñÑáõñ¹ ïí»é Ñ»é³Ý³É: Ü³ Ñ³ÛïÝ»É Ý³, áñ å³åçïçë»õµáñá` ²ñß³ÏÇÝ, áí»õµ³ûñý»ñçó ³Ù» Ý³Ù»ÍÝ»Õ»É ýç½çï³å»ë ³Ù»Ý³áõÅ»ÕÁ, å³ïñ³ëïíáõù»ý µ³ý³ï ½áñ³Ïáã»É: ä³åçë Ñ³ÛñÁ ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ³ñ¹»Ý Í»ñ»Õ»É: Ü³ ³ë»É, áñ ²ñß³ÏÁ` áñå»ë ³í³, å³ñáõù ÁÝï³ÝÇùÁ, ÙÛáõëÝ»ñÁ áùñ»ý,»ã» Ýñ³Ý ï³ý»ý, ÙÛáõëÝ»ñÁ ÏÏáïáñí»Ý: ä³ßïáýû³ý ³é³ç³ñÏ»É ²ñß³ÏÇÝ ÃáÕÝ»É ½áñ³Ïáã»É ÙÛáõë»ñÏáõ»Õµ³ÛñÝ»ñÇÝ` ²ñë»ÝÇÝ ì³ñ³ýçý, áíù»ñ ¹»é³Ñ³ë»Ý»Õ»É: ä³ïùáõù»ý, áñ Ýñ³Ýù»Õ»É»Ý ß³ï»Õ»óÇÏ ïõ³ý»ñ ß³ï ½ÇÉ Ó³ÛÝ»Ý áõý»ó»é: ä³ßïáýû³ý åý¹»é, áñ ¹³ ÙÇ³Ï ï³ñµ»ñ³ïý : ºñÏ³ñ ï³ñ³ïáõë³ýùçó Ñ»ïá ÁÝï³ÝÇùÁ Ñ³Ù³Ó³ÛÝíáõÙ. ²ñë»ÝÇÝ ì³ñ³ýçý ½áñ³ÏáãáõÙ»Ý µ³ý³ï, Ýñ³ÝóÇó ³ÛÉ ë áã ÙÇ Éáõñ ãç ëï³óíáõù: ä³åçë»õµ³ûñý»ñçó ²ñï³ß»ëÁ»Õ»É ýç¹³ûç ÇÝùÝ³å³ßïå³Ý³Ï³Ý ï³ñµ»ñ çáï³ïý»ñç Ï³½ÙáõÙ å³ûù³ñ»é ç³ñ¹³ñ³ñý»ñç ¹»Ù: Ü³ ë ³ÝÑ»ï Ïáñ»É : ä³åçïçë Ñ³ÛñÁ` Ê³ã³ïáõñÁ, Ù³Ñ³ÝáõÙ ³Û³½»ï ù³õ³ùáõù Çñ µý³ï³ý Ù³Ñáí: ²Ûë ¹»åù»ñÇó Ñ»ïá, Ñ³ßíÇ ³éÝ»Éáí Ãáõñù å³ßïáýû³ûç ½ áõß³óáõùá, Ñ³Û»ñÇÝ ÙÝáõÙ ñ ÙÇ³ÛÝ Ù»Ï ï³ñµ»ñ³ï` ï»õ³ áëí»é ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³Ý: Ä³ÙÑ³ñÛ³ÝÝ»ñÇó ë³ñù³ýý ³Ýó»É»Ý å³åçïçë Ù³ÛñÁ, ²í» å³åë, Ýñ³»Õµ³ÛñÝ»ñ ²ñß³ÏÁ, ê³ñ ÇëÁ, ùáõûñá` Ø³ñ ³ñÇï³Ý, ÇÝãå»ë Ý³ Ýñ³Ýó Ñáñ»Õµ³Ûñ Ü³íáÝ, áí ÏáõÛñ ñ: Üñ³Ýù Çñ»Ýó Ñ»ï µ»ñ»é»ý Çñ»Ýó ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 69

37 ÐéÇ ëçù» Ê³Ý»É¹Û³Ý Ê³ã³ïñÛ³ÝÝ»ñÇ ÁÝï³ÝÇùÁ ß³ñÅ³Ï³Ý áõûùá, ³Ý³ëáõÝÝ»ñÁ:»ñ»É»Ý ³Ý ³Ù åõýó» Ï³Ãë³Ý»ñ, áñáýù ÙÇÝã ûñë Ï³Ý: ä³åçïçë ï³ïçïçë ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÁ, ³ÝóÝ»Éáí ²ñ³ùëÁ, Å³ Ù³Ý³Ï³íáñ³å»ë µý³ïí»é»ý Ð³Û³ëï³ÝÇ ï³ñµ»ñ í³ûñ»ñáõù: î³ïçïë ³ëáõÙ, áñ Ýïñ»É»Ý ³ÛÝåÇëÇ ï»õ, áñç«ïéçù³ý ÝÙ³Ý ÏÉÇÝ»ñ Çñ»Ýó Ñ³Ûñ»ÝÇ ù³õ³ùç ÏÉÇÙ³ÛÇÝ»: ºÕ»É»Ý ²å³ñ³ÝáõÙ, çýçáõù, Ø»Õñ³ÓáñáõÙ, Üáñ ³Û³½»ïáõÙ: ì»ñç³å»ë Ñ³ëï³ïí»É»Ý Ì³ÕÏ³ÓáñáõÙ: ²ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï ÁÝ¹áõÝí³Í»Õ»É ËÝ³Ù³ËáëáõÃÛ³Ý Ý³É ÙÇ³ÛÝ Í³ÝáÃÝ» ñç ÁÝï³ÝÇùÝ»ñ: ä³åçïçë ÁÝï³ÝÇùÁ É³í Çï»ñ ³Û³½»ïÇó ³ÕÃ³Í Ðáí Ý³ ÝÛ³ÝÝ»ñÇ ÁÝï³ÝÇùÇÝ: àõëïç å³åçïçë` ²í»Ç»Õµ³ÛñÝ»ñÁ, ËÝ¹ñáõÙ»Ý ï³ ïçïçë Ó»éùÝ Çñ»Ýó»Õµáñ Ñ³Ù³ñ: Üñ³Ýù ³ÙáõëÝ³ó»É»Ý 1929Ã.- ÇÝ: àõý»ó»é»ý 4 ½³í³Ï` Ñ³Ûñë` Ê³ã³ïñÛ³Ý ê³ñçµ»ïá, Ñáñ»Õµ³ÛñÝ»ñë` Ê³ ã³ïñû³ý ìáéá¹û³ý Ä³ÙÑ³ñÛ³Ý ²Õí³ÝÁ, Ñáñ³ùáõÛñë` Ê³ã³ïñÛ³Ý ÈÇ ¹³Ý: ²í» å³åë ½áÑí»É ºñÏñáñ¹ ³ßË³ñÑ³Ù³ñïáõÙ: î³ïçïë ßáõïáí ÇÙ³ÝáõÙ, áñ Ñ³Ûñ³Ï³Ý ï³ýá µáéáñçý ëå³ý»é»ý ä³ïùáõù Ø³ñÃ³ êçùáýû³ýá î³ïçïçë` ÐéÇ ëçù» áñ Ç Ê³Ý»É¹Û³ÝÇ Ñ³Ûñ³Ï³Ý ÁÝï³ÝÇùÁ µ³í³ Ï³ÝÇÝ Ñ³ñáõëï»Õ»É: ²åñ»É»Ý Ü³ËÇç ³ÝÇ Þ³ñáõñ ÛáõÕáõÙ: Ð³ÛñÁ` áñ Ê³Ý»É¹Û³ÝÁ,»Õ»É 12 ÛáõÕÇ ÛáõÕ³å»ï, Ù»Í Ãíáí ³Ýï³éÝ»ñ áõ ÑáÕ³ï³ñ³ÍáõÃÛáõÝÝ»ñ»Ý»Õ»É Ýñ³ ïýûñçýáõãû³ý ï³ï: àõý»ó»é ÙÇ ß³ï Ùï»ñÇÙ Ãáõñù ÁÝÏ»ñ, áí ç³ñ¹»ñçó ³é³ç»Ï»É ½ áõß³óñ»é, áñ Ãáõñù»ñÁ å³ïñ³ëïíáõù»ý Ñ³ñÓ³Ïí»É: Ü³ ³é³ç³ñÏ»É û Ý»É Ê³Ý»É¹Û³ÝÇ ÁÝï³ÝÇùÇÝ ³Ëã»É Ð³Û³ëï³Ý: ê³ï³ûý áñ Á Ññ³Å³ñí»É ` ³ë»Éáí, áñ Ý³Ë åçïç µáéáñ Ñ³Û»ñÇÝ û ÝÇ ³ÕÃ»É, Ñ»ïá ÙÇ³ÛÝ Çñ ÁÝï³ÝÇùÁ ï»õ³ áëç: ²Û¹ Å³Ù³Ý³Ï` ¹»é 13 ï³ñ»ï³ý ï³ïë ³ÙáõëÝ³ó³Í»Õ»É ÝáõÛÝ ÛáõÕÇ ÙÇ Ñ³ñáõëï ÁÝï³ÝÇùÇ ïõ³ûç` ²ßáï Ø»ÉÇù-²é³ù»ÉÛ³ÝÇ Ñ»ï: Ü³ áõý»ó»é ÏáßÇÏÇ Ù»Í áñí³ñ³ýý»ñ ½µ³Õí»É ³é ïñáí. ³åñ³ÝùÁ Ñ³ ³Ë ï³ñ»é ³ñï»ñÏÇñ í³ ³é»Éáõ: ²Û¹ ûñ»ñçý É Ý³ Çñ Í³é³ÛÇ Ñ»ï áñíç µ»ñáõùáí ïýí»é ²ØÜ-áõÙ: î³ïë ³ñ¹»Ý áõý»ó»é ñ Ù»Í Ùáñ³ùñáçë, áí ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ¹»é µ³ñáõñç»ñ»ë³»õ»é: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 71

38 ÐéÇ ëçù» Ê³Ý»É¹Û³ÝÝ Çñ ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï Ø³ñÃ³ êçùáýû³ýá` ÐéÇ ëçù» Ê³Ý»É¹Û³ÝÇ ñïáõù Þáõïáí Ý³ ÇÙ³ó»É, áñ Çñ Ñ³Ûñ³Ï³Ý ï³ýá µáéáñçý ëå³ý»é»ý: î³ïë å³ïùáõù ñ, áñ ÑáñÁ ¹³Å³Ý³µ³ñ ëå³ý»é»ý` çñ³õ³óç ù³ñç ï³ï ¹Ý»Éáí ÉáõËÁ, ÇëÏ ï³ïçïçë»ñïáõ»õµ³ûñý»ñçý Ï³å»É»Ý ÓÇ»ñÇ åáã»ñçó, ù³ñß ïí»é, ÙÇÝã Ù³Ñ³Ý³Ý: ØÇ ÝáõÛÝ Å³Ù³Ý³Ï ï³ïçïë Ïáñóñ»É ùñáçá. í»ñççýë»ñ Ç ç³ñ¹»ñç Å³Ù³Ý³Ï ÇÝã-áñ Ï»ñå Ï³ñáÕ³ó»É ³Ëã»É, Ýñ³Ýù ³ÛÉ ë Ï³å ã»ý áõý»ó»é: ²Ûë ³Ù»ÝÁ, ë³ï³ûý, ï³ïçïë ÇÙ³ÝáõÙ ³ÛÝ µ³ýçó Ñ»ïá,»ñµ ÝáõÛÝ ÃáõñùÁ, áí Ùï»ñÇÙ ñ Ñáñ Ñ»ï, ³ÉÇë ï³ïçïçë ïáõý` ½ áõß³óý»éáõ, áñ Ñ»Ýó ³Û¹ Çß»ñ Ãáõñù»ñÝ Çñ»Ýó ïáõý»ý Ñ³ëÝ»Éáõ: Ü³ ï³ïçïçë û ÝáõÙ Çß»ñáí Ã³ùáõÝ ³ÝóÝ»É ë³ñù³ýá ³É Ð³Û³ëï³Ý: î³ïçïçë Ñ³½Çí Ñ³ëóÝáõÙ Çñ µ³ñáõñç»ñ»ë³ûçý ³Ã³Ã»É áñ Ç Ù»ç, ÙÇ áùñ ³ñÏÕÇÏáí í»ñóýáõù áëï»õ»ýç ÙÇ Ù³ëÁ, áñáß Çñ»ñ ³ËãáõÙ (³Û¹ ³ñÏÕÇÏÁ Ñ³ë»É Ù»½, ÙÇÝã ûñë ³ÛÝ å³ñáõù»ýù): î³ïçïë ³ëáõÙ ñ Ý³, áñ Çñ»Ýó Ñ³ñëïáõÃÛ³Ý ÙÇ Ù³ëÁ` áëïçý»ñá, Ï áõ áí óáõù ï³ý Ùáï³Ï³ çññáñá` Ùï³Í»Éáí, áñ Ñ»ï³ ³ÛáõÙ áõó» Ñ»ï ³Ý áõ Ñ³Ý»Ý: ²Ûëå»ë ï³ïçïçë Ñ³çáÕíáõÙ ³Ëã»É, Ý³ ³ÉÇë ºñ ³Ý: Ðñ³å³ñ³ÏÇ Ùáï ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï ë» ³Ï³Ý ïý»ñ»ý ÉÇÝáõÙ, áñï»õ É ï³ïçïë, Çñ µ»ñ³í áëïçý»ñá Ù³ë-Ù³ë í³ ³é»Éáí, í³ñóáí ³åñáõÙ : Ü³ áñáß³ïç áõù³ñç ¹ÇÙ³ó Éí³óù ³ÝáõÙ` Çñ áõ»ñ»ë³ûç áûáõãûáõýá å³ñå³ý»éáõ Ñ³Ù³ñ: î³ïçïçë ³ÙáõëÇÝÁ, ïýí»éáí ²ØÜ-áõÙ ï»õ»ïáõãûáõý ëï³ýáõù, áñ µá Éáñ Ñ³Û»ñÇÝ Ïáïáñ»É»Ý, áõ»ñ Ç Ã» Ï³ñÍ»Éáí, áñ Çñ ÁÝï³ÝÇùÝ É»Ý áãýã³óñ»é` áñáßáõù ÙÝ³É ²ØÜ-áõÙ: ØÇ Ëáëùáí` ï³ïë Ï³å ãç áõý»ýáõù Ýñ³ Ñ»ï: Þ³ï ï³ñçý»ñ ³Ýó ï³ïçïë, Ñ»ï³ùñùñí»Éáí Ñ»ï³Ëáõ½³Ï³Ý ÇÝã-áñ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¹ÇÙ»Éáí, å³ñ½»é ñ, áñ Ý³, ÇëÏ³å»ë, ÇÙ³Ý³Éáí Ï³ï³ñí³ÍÇ Ù³ëÇÝ, ãç í»ñ³¹³ñó»é, ÙÝ³ó»É ²ØÜ-áõÙ Ù³Ñ³ó»É 60-³Ï³ÝÝ»ñÇÝ: î³ïçïçë ÁÝï³ÝÇùÇó Ï³ñáÕ³ó³Ýù ïý»é ÙÇ³ÛÝ Ýñ³ ùñáçá: ò»õ³ëå³ýáõãûáõýçó ï³ñçý»ñ ³Ýó Ñ³Ûñë Ý³ó»É ñ ÂÇýÉÇë Çñ ÁÝÏ»ñáç Í³ÝáÃÇ ï³ýá Ñ³Ý¹Çå»É ï³ïçïçë ùñáçá, áõù Ïáñ³Í ÇÝù Ñ³Ù³ñáõÙ áí ³Ëã»Éáí ³ëïáñ»Ý Ñ³ëï³ïí»É ñ ìñ³ëï³ýáõù: ºñ ³ÝáõÙ ï³ïçïë ³ÙáõëÝ³ó»É ÝáõÛÝ µ³ïáõù µý³ïíáõ ²ßáï»Ï Ý³½³ñÛ³ÝÇ Ñ»ï áõý»ó»é ½áõÛ ³ÕçÇÏÝ»ñ, áñáýóçó Ù»ÏÝ É ÇÙ Ù³ÛñÝ ñ: ä³åçïë` ²ßáï»ÏÝ³½³ñÛ³ÝÁ, ¾çÙÇ³ÍÝÇ áñ Û³Ý»Ù³ñ³ÝÇ ë³ý ñ, Ý³ ß³ï ÏñÃí³Í Ù³ñ¹ ñ ³ßË³ïáõÙ ñ ËÙµ³ ñáõãûáõýáõù: ÎÇÝÁ Ù³Ñ³ó³Í»Õ»É, 2»ñ»Ë³ áõý»ó»é, áñáýó É Ñ»ï³ ³ÛáõÙ Ù»Í³óñ»É ï³ïë: ÐÇßáõÙ»Ù` Ñ»ï³ ³ÛáõÙ ï³ïçïë ÇÝã-áñ ³Ýó³ÃáõÕÃ ñ Ñ³Ý»É Ñ³çáÕ»ó ÝáõÛÝÇëÏ Ý³É Çñ»Ýó ÛáõÕÁ: Ü³ áõ½áõù ñ ï»ëý»é` ÇÝã íç ³ÏáõÙ Çñ»Ýó ïáõýá, ÑáõÛë áõý»ñ ïý»é Çñ å³ñ³í Ï áõ áí áëïçý: ê³ï³ûý ï»ëý»éáí, áñ Ã» çññáñá, Ã» ßñç³Ï³ ³Ù»Ý ÇÝã ÑáÕÇÝ Ñ³í³ë³ñ»óí³Í` ï³ïçïë ë³ñë³ ³Í í»ñ³¹³ñó»é ñ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 73

39 áñ ³í³é³ù³Õ³ùÇ Ñ³½³ñ³å»ïÇ Ññ³Ù³Ýáí Çñ»Ýó ÁÝï³ÝÇùÇÝ Å³Ý ¹³ñÙÝ»ñÝ Çñ³íáõÝù ãáõý»çý Ó»éù ï³é: î³ïë Çñ Çñ ÙÛáõë ³½ ³Ï³ÝÝ»ñÇ, Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÇ å³ïùáõãûáõýý»ñá µáéáñ ó³ýï³óáõý»ñçý å³ïùáõù ñ: Ü³ å³ïùáõù ñ ß³ï Ù³Ýñ³ÏñÏÇï` ³Ýáõß ³ñ Ùï³Ñ³Û»ñ»Ýáí: ä³ïùáõãûáõýá ëáíáñ³µ³ñ ëïëíáõù ñ ³Ûëå»ë. Ø»ñ ÁÝï³ÝÇùÝ ³åñ»É ²Ý³ïáÉÇ³ÛÇ Úá½Õ³ï ³í³éÇ áõ³½éû³ý ù³ Õ³ùáõÙ: Ø»ñ Ã³ÕÁ øçéçë» Ù³Ñ³É ÏÏáãí»ñ, ³ÛëÇÝùÝ`»Ï»Õ»óáõ Ã³Õ: ä³åë` Ð³Ïáµ ù³ñ³ý³ý, êµ ²ëïí³Í³ÍÇÝ»Ï»Õ»óáõ ³í³ ù³ñ³ý³ý ñ: àõý»ç»ñïáõ Ñáñ»Õµ³Ûñ` Ð³ñáõÃÛáõÝÁ (1915Ã.-ÇÝ 20 ï³ñ»ï³ý ñ) Ê³ã»ñÁ (Ý³ É 15 ï³ñ»ï³ý ñ): È³í ÇÝù ³åñáõÙ. ÑáÕ³ áñíáõãû³ùµ ÇÝù ½µ³ÕíáõÙ: ºñµ Ñ³Ûñë Ãáõñù³Ï³Ý ½ÇÝíáñ ñ, ûñ ÙÁ ÇñÇóÏÇÝ ï³ïçïë»ñ³½ Ïï»ëÝ», Ã» Çµñ Ñ³Ûñë ïáõýçý ÉÛáõùÉÇùÇÝ (áñùý³ëáñß, áñï»õ ³ÝÏáÕÇÝÝ»ñÝ ÇÝ ¹³ñëáõÙ) Ù»çÁ ÉÇùÁ ³Ý»ñ, áëïáñý»ñ µ»ñ»ñ, Éóñ»ñ : î³ïë ÏÑ³ñóÝ»` ³ëå³ ñ, ÇÝãáõ± Ñáë µ»ñçñ, ÉóñÇñ: Ð³Ûñë Ïå³ï³ëË³Ý»` ûñçý Ù»ÏÁ Ã³Ý ³ñ³Ý åçïç ßÇÝíÇ, ³ë ³ÙµáÕçÁ Ù»çÁ åçïç ¹ñíÇ, áñ ³ßË³ñÑÁ ï»ëý³: ì»ñáýçï³»ñµ»ñû³ý ÐÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñë ù³ý¹íáõù»ý Ã»ÉÇ ÏÍÇÏÇ å»ë ä³ïùáõù Ü³Çñ³ ØÏñïãÛ³ÝÁ ºí ³Ûë»ñ³½Çó Ñ»ïá ëïëí»ó îõ³ù³ñ¹ï³ýó Ñ³Ý¹Çó, ïýçó, Ë³ÝáõÃÇó Ñ³í³ù»óÇÝ` Çµñ, å³ï»ñ³½ù, µáéáñá åçïç Ý³Ý µ³ý³ï: Ð»ïá»Ï³Ý µáéáñç ïý»ñ»ý ÇÝãù³Ý ½»Ýù, ¹³Ý³Ï Ï³ñ Ñ³í³ùÇÝ-ï³ñÇÝ Ø»Ï É ¹åñáó³Ï³Ý Ñáñ»Õµ³Ûñë ßÝã³Ïïáõñ Ý»ñë ÁÝÏ³í` ÉáõËÁ å³ï»ñçý Ë»Éáí. øë³ý ÕáõñáõßÇ ³Ù áõßïá ËÝ³Û»óÇÝ, Ï³óÇÝáí ÇÝ ÏáïáñáõÙ µáéáñçý : Ðáñ»Õµáñë Ã³ùóñÇÝù: 50 ûñ ïõ³ù³ñ¹ ÇÝ ÝïñáõÙ, áñ ÙáñÃ»Ý: ²ïÏ» í»ñçá Ù³ñ³ Ç Ù»ç»Ý ¹»åÇ Ñ³Û³ÃÁ áñ»éáí ï»õ µ³óçýù, áñ Ñáñ»Õµ³Ûñë Ã³ùÝíáõÙ ñ Ýï»Õ ûñí³ Ù»ç` Çß»ñÁ µ³óáõù ÇÝù, áñ û¹ ³éÝÇ: ì»ñáýçï³ ³ëå³ñÇ»ñµ»ñÛ³Ý ( ) ÎÝ»ñÏ³Û³óÝ»Ù ÇÙ Ñáñ³Ï³Ý ï³ïç` ì»ñáýçï³ ³ëå³ñÇ»ñµ»ñÛ³ÝÇ å³ïùáõãûáõýá: Üñ³ ÁÝï³ÝÇùÁ Ï³ñáÕ³ó»É ëï½µáõù ³Ëã»É Ü³ËÇç ³Ý, ÇëÏ ³ÛÝáõÑ»ï ` ï»õ³ áëí»é ºñ ³Ý: öáùñáõó Éë»É»Ù Ýñ³ å³ïùáõ ÃÛáõÝ Ý»ñÁ: Ü³ ³ëáõÙ ñ. ºñµ ¹áõù ÇÝÓ Ñ³ñó»ñ»ù ï³éçë, ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñë ù³ý¹íáõù-µ³óíáõù»ý Ã»ÉÇ ÏÍÇÏÇ ÝÙ³Ý : ì»ñáý ï³ïë Ù³Ýñ³Ù³ëÝ å³ïùáõù ñ, Ã» ÇÝãå»ë»Ý Ýñ³Ýù ³åñ»É Ý»ñÏ³ÛÇë ÂáõñùÇ³ÛáõÙ, áõ³½éû³ýáõù, ÇÝãåÇëÇÝ ñ Çñ»Ýó ÁÝï³ÝÇùÁ: ì»ñáý ï³ïë å³ïùáõù ñ Ý³, Ã» ÇÝãå»ë»Ý ç³ñ¹ç Å³Ù³Ý³Ï Ñ³Û»ñÇÝ Ïáïáñ»É, Ã» ÇÝãå»ë»Ý Çñ»Ýù ßáõñç 40 Ù³ñ¹ Çñ»Ýó ï³ýá å³ñ»é, ù³ýç ñ³ýçó Ñ»ïá` 1916 Ã. Ù³ñïÇÝ Õ³ÛÙ³Õ³ÙÁ Ññ³Ù³Û»ó. Ø»Ï ÏÇÉá ñ³ù Ñ³Ûáõ ÙÇë áõç ãåçïç ÙÝ³, µáéáñ Ñ³Û»ñÇÝ åçïç Ïáïáñ»ù : Ø»ñ ï³ý å³ïçó ÙÇ Ù»Í ù³ñ ÇÝ Ñ³Ý³Í, Ñáñ»Õµ³Ûñë` Ð³ñáõÃÛáõÝ»ñµ»ñÛ³ÝÁ, ëáõáõù, ÙïÝáõÙ ñ Ù»çÁ áõ Ã³ùÝíáõÙ ñ` áí ³ÉÇë ñ Å³Ý¹³ñÙ Ý»ñ»Ý` ã ñ ïýáõù: ÆÙ ÇñÇóÏÇÝ ï³ïë, áñá å³ñ³í ñ ³¹ Ð³ñáõÃÛáõÝ Ñáñ»Õµáñë, ûñ ÙÁ Ï»ñÃ³ Ñ³½³ñ³å»ï ê»é³ùç µ»ïçý ùáíá, áñý ³ÙáõëÝ³ó³Í ñ Ù»½Ç Í³ÝáÃ Ñ³Û ³ÕçÏ³ ÙÁ Ñ»ï, ÏÁë» Ñ³½³ñ³å»ïÇÝ. ê»é³ùç µ»ï, Ð³ñáõÃÛáõÝÁ ïáõýý, Ç±Ýã åçïç ÁÉÉ³ : Ð³½³ñ³å»ï ê»é³ùç µ»ïá Ïá ³ÏÁ Ñ³Ù³½»ëïÇÝ íñ³û»ý ÏåáÏ», ÏÁë». ²ë Ïá ³ÏÁ Å³Ý¹³ñÙÇÝ Ñ»ï áñ ÕñÏ»Ù, Ð³ñáõÃÛáõÝÁ ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 75

40 ÃáÕ»ÉÉ» áõ ³ : ²é³íáïáõÝ Å³Ý¹³ñÙ ÙÁ»Ï³í, Ã³Ë-Ã³Ë ¹áõéÁ ½³ñÏ³í, Áë³í. Ð³ñáõÃÛáõÝÁ ÃáÕ ³ Õ³ÛÙ³Õ³ÙÇÝ ùáíá Çñ ë³ ñçãç áñíçùý»ñáí : Ð³ñáõÃÛáõÝ Ñáñ»Õµ³Ûñë Çñ ë³ ñçãç áñíçùý»ñá Ñ³í³ù»ó, Å³Ý¹³ñÙÝ» ñáõý Ñ»ï ¹áõñë Ý³ó: ²¹ å³ñáõý ³É Ãáõñù ë³ ñçã ÙÁ Õ³ÛÙ³Õ³ÙÇÝ ÏÃñ³ß»ñ: ²¹ ³É ³é³çÇÝ ³Ý ³Ù ³Í»ÉÇ Ï½³ñÝ», Õ³ÛÙ³Õ³ÙÇÝ»ñ»ëÁ Ï³ñÛáõÝ»: ê»é³ùç µ»ïá Õ³ÛÙ³Õ³ÙÇÝ ÏÁë». ÂáÕ Ð³ñáõÃÛáõÝÁ Ãñ³ß» : Ð³ñáõÃÛáõÝ Ñáñ»Õµ³Ûñë ÏÑ³Ý» Çñ áñíçùý»ñá, ³éáù- ³éáù Õ³ÛÙ³Õ³ÙÇÝ ÏÃñ³ß», Ïí»ñç³óÝ»: áõñë ³ÉÇë, áñ ïáõý ³, Ïï»ëÝ³»ñ¹³ëï³ÝÝ»ñáí µáéáñçý Ï³åÏå³Í ³ùëáñ»Ý ï³ýáõù: Ô³ÛÙ³Õ³ÙÁ ÏÑñ³Ù³Û». Ä³Ý¹³ñÙ ÙÁ ÃáÕ Ð³ñáõÃÛáõÝÇÝ ïáõý ï³ý» : Ð³ñáõÃÛáõÝÁ»Ï³í ïáõý: ²Ý ùë³ý ï³ñ»ï³ý ñ, µ³ûó ³ñ¹»Ý áõãëáõýç ã³ ñ»ñ áõù: Ð³ñáõÃÛáõÝ Ñáñ»Õµ³Ûñë ï»ë³í, áñ ³ñ ãï³. ²É ÃáõñùÇÝ ãåçïç Ñ³í³ï³Ù,- Áë³í, Ë³ßË³ßÇ ÛáõÕÝ áõ Ï³åáõÛï åõçýó³ñç³ëåç ù³ñá Ë³éÝ»ó Çñ³ñ, Áë³í, -»ë ÇÙ ÏÝáçë ÏËÙóÝ»Ù, í»ñçá»ë ³É ÏËÙ»Ù, ¹áõù ÇÝã Ïáõ½»ù`»Õ» ù : Ð³ñáõÃÛáõÝ Ñáñ»Õµ³Ûñë ÃáõÛÝÁ ÏÝáçÁ ËÙóáõó` ÖÇßï»ñ»ù ñáå» í»ñçá ÁÝï³ÝÇùÇÝ Ý»ñáõÙ»Ï³í: øë³ýñçý Ñá Ç Ñáñ»Õµáñë ë³ûçû»ý ³½³ïí³Ý: Ðáñ»Õµ³Ûñë ÇëÏáõÛÝ ï³ëýñçý ÓíÇ ¹»ÕÝáõóÁ Çñ³ñ Ë³éÝ»ó, ÏÝáçÁ ËÙóáõó: ÎÇÝÁ ëë»ó, ³½³ïí»ó³í, áõç ÙÝ³ó: Ø»ñ»ñ¹³ëï³ÝÁ ß³ï Ù»Í ñ: Ø»ñ»ñ¹³ëï³Ý»Ý ß³ï»ñÁ Ãáõñù³Ï³Ý Ï³é³í³ñáõÃÛ³ÝÝ ÇÝ Í³é³ÛáõÙ, å³ßïáýû³ý»ñ ÇÝ: úñçý³ï` Ñ³Ûñë Ã³ñ Ù³ÝÇã ñ, Î³ñ³å»ï ³Õ³ÛÇÝ Ù»Í»Õµ³ÛñÁ ¹³ï³å³ßïå³Ý ñ: 1918-ÇÝ ³ñ¹»Ý ç³ñ¹á ¹³¹ñ³Í ñ: ¼ÇÝ³¹³¹³ñ ñ: Âáõñù»ñ Ï³Í Éóí³Í ÇÝ Ñ³Û»ñáõÝ ïý»ñá: úñ ÙÁ Ãáõñù ÏÝÇÏÝ»ñ ÙÁ»Ï³Ý Ù»ñ ¹áõéÁ ½³ñÏÇÝ, çáõñ ËÝ¹ñ»óÇÝ: Ø³Ù³ë Áë³í ÇÝÓÇ. ì»ñáýçï³, çá õñ µ»ñ : ²¹ ã³¹ñ³ûáí Ãáõñù ÏÇÝ»ñ»Ý Ù»ÏÁ Ùáï»ó³í Ùáñë, ³ÕïÝÇ Áë³í. Ø³ÛñÇ Ï, ¹áõù Ñ³Û»ù, Ç ë»ñ Ñ³ÛáõÃÛ³Ý, ÇÝÓÇ ³ëáÝó Ó»éù»Ý ³½³ï»ù: ÆÙ ³ÝáõÝÁ ²ÝÝÇÏ : ÆÝÓÇ ³Ëóáõó³Í»Ý : Ø³Ûñë Áë³í. ²Ûëûñ ¹áõÝ Ý³,»ë»ë³ÛÇë Ñ»ï ËáëÇÙ, ï»ëý³ýù` Ç±Ýã ÏñÝ³Ýù ÁÝ»É : ö»ë³ý ÇñÇÏáõÝÁ ïáõý»ï³í: Ø³Ù³ë å³ïù»ó: ö»ë³ý Áë³í. ºñ»Ë³ ÙÁ ÕñÏ»Ýù, ²ÝÝÇÏÇÝ ÃáÕ µ»ñ : î³ëá ï³ñ»ï³ý Ð³ÏáµÇÏÇÝ ÕñÏ»óÇÝù: ²Ý Ý³ó ²ÝÝÇÏÇÝ µ»ñ³í: Âáõñù»ñÁ Ïï»ëÝ³Ý ²ÝÝÇÏÁ ãï³: ¾Ï³Ý Éóí³Ý Ù»ñ ïáõýá, ÁëÇÝ. îí» ù Ù»ñ ³ÕçÇÏÁ : ÆñÇóÏÇÝ ï³ïçïë û ÝáõÃÛáõÝ åáé³ó: Ä³Ý¹³ñÙ ÙÁ Ï³ÝóÝ»ñ ¹áõñë»Ý, Ï³í: î³ïçïë Áë³í. ²ë Ãáõñù»ñÁ Ï³Í»Ý, ³ÕçÇÏ Ïáõ½»Ý: Ø»Ýù Ë³µ³ñ ã»ýù : Ä³Ý¹³ñÙÝ ³¹ Ãáõñù ÏÝÇÏÝ»ñÇÝ ¹áõñë Ñ³Ý»ó Ù»ñ ïáõý»ý, ²ÝÝÇÏÁ ÙÝ³ó Ù»ñ ïáõýá: ²½³ïí»ó³í: ì»ñçá Ù»Ýù ²ÝÝÇÏÇÝ áñµ³ýáó ¹ñÇÝù: ¾Ýï»Õ»Ý»ÛñáõÃ Ïï³ÝÇÝ áñµ»ñçý: ØÇ Ëáëùáí` ²ÝÝÇÏÁ Ñ³Û ÙÝ³ó: ÎÑÇß»Ù` ç³ñ¹çý»ññáñ¹ ûñý ñ, ÃáõñùÇ ã³¹ñ³ûáí Ù³Ûñë ãáñë ï³ñ»ï³ý ùñáçë Ñ»ï ÝáõÙ Çñ Ùáñ ïáõýá: Ø³Ûñ áõ ³ÕçÇÏ ËáñÑáõñ¹ ³Ý»Éáõ Å³Ù³Ý³Ï ë³ûé»ñá µ»ñ»é»ý, ¹ñëáõÙ` áéáõù- áãûáõý: áéáñçý ³ùëáñ»Ý ï³ýáõù: Ø³Ûñë Ò»é³ Çñ ñ³éáõù Ð³Ïáµ ù³ñ³ý³ûç ÝÏ³ñÇ»ï áõù Ð³Ïáµ ù³ñ³ý³ ÏÁë». ºë Ñáë ã» Ù ³åñÇñ : Ä³Ý¹³ñÙÁ ÏÁë». ¾¹ ßáõÏ³ÛÇ ÏáÕÙÇó Ý³ Ó»ñ ïáõýá : Ø³ÛñÇÏë ÏßßÏÉí», ãáñë ï³ñ»ï³ý ùñáçë ÏÏáñëóÝ»: Ø³ÛñÇÏë ÙÇ Ï»ñå»Ï³í ïáõý: Ø»Ï É ï»ë³ýù` áùñ ùáõûñçïë ÙÇÝ³ÏÁ»Ï»É, ï»é ñ Ù»ñ ïáõýá: àõñ³ë³ó³ýù, Çñ³ñ ï³ýù: ³Ûó Ù³ÛñÇÏë å³ïù»ó, áñ ï³ïçïçý ï³ñçý ë³ûé»ñáí: ºë í³½»óç ¹áõñë ÇÛÝ³É- ÉÉ³Éáí ³óÇ ï³ïçë ïáõýá Ñ³ë³, ï»ë³` ¹éÝ»ñÁ µ³ó, Ù»çÁ ¹³ï³ñÏ: Ø³ñÇ³Ù ï³ïçïë ³ùëáñÇÝ Ù»ç Ù»Ý Ù»Ý³Ï ÏÙÝ³: áõ ÙÇ Áë»ñ` Å³Ý¹³ñÙÝ»ñ Ïáõ ³Ý ÏÙáñÃ»Ý: ØÇ ê³ñ¹³é³ûç ²ÝÝ³ ÙÁ Ï³ñ: ²Ý Ùï»É ñ ¹Ç³ÏÝ»ñÇÝ ï³ïá, ßáõÝãÁ µéý³í ÙÝ³ó»É ñ: Ð»ïá, áñ Å³Ý¹³ñÙÝ»ñÁ ÝáõÙ»Ý, ³ë ²ÝÝ³Ý Ï³Ù³ó-Ï³Ù³ó áñëáõ Ïáõ ³, Ù»ñ»ÕÇÝ ÏÙáï»Ý³, ³ÙÙ³` áõé³í ùí³í, ïïéáñ: ØÇ Ñ³ï Ã³ßÏÇÝ³Ï ³Ý ³Ù ã ÇÝ ÃáÕ³Í, áñ ³ÙáÃÁ Í³ÍÏ»ñ: Â³ÕÇÝ Ãáõñù É³ÏáïÝ»ñÁ Ïï»ëÝ³Ý ³ëáñ, ÏÁë»Ý. ²Ù³ Ý, ¹ ³ÉÇë, - í³ëçó ³ËãáõÙ»Ý: ²ÝÝ³Ý Ïáõ ³ Çñ ïáõýá: Îï»ëÝ³` ¹áõéÁ µ³ó: Æñ ï³ëýãáñë ï³ñ»ï³ý ÙÇ Ñ³ïÇÏ ïõ³ý ïí³í ÏÁÉÉ³ ¹ñ³óÇ ÃáõñùÇÝ: Î»ñÃ³ ³¹ ÃáõñùÇÝ: ÂáõñùÁ ïáõýá ÙÇ áãë³ñ ÏÙáñÃ», Ù³ßÏÁ ÏÑ³Ý», ²ÝÝ³ÛÇÝ Ù»çÁ Ï ³ÃÃ», ²ÝÝ³ÛÇÝ í»ñù»ñá ÏµáõÅ»: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 77

41 1924-ÇÝ ½ÇÝ³¹³¹³ñ»Ý»ïùÁ,»ñµ ø»ù³é ²Ã³ÃáõñùÁ»Ï³í Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý ÉáõËÁ, Ñ³Û»ñÁ µáõáù»óçý, ÁëÇÝ. Âáõñù»ñÁ Ù»½Ç ß³ï íý³ëý»ñ ïíçý, Ù»ñ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñáõÝ ÙáñÃ»óÇÝ, Ñ»ïá ¹³ï³í³ñáõÃÛáõÝ»Õ³í - ß³ï Ãáõñù Ù»Í³íáñÝ»ñ å³ïåí»ó³ý: ØÇ Ñ³Û ³ÕçÇÏ å³ñí³í ñ ÃáõñùÇ ï³ýá: ²¹ Ãáõñù Ù³ñ¹ áõ ÏÇÝÁ ¹ Ñ³Û ³ÕçÏ³Ý å³ñáõù ÇÝ Çñ»Ýó ïõç Ñ»ï ³ÙáõëÝ³óÝ»Éáõ Ñ³Ù³ñ, µ³ûó Ñ³Û ³ÕçÇÏÁ ëçñ³ñ³ñí³í ñ Ê³ã»ñ Ñáñ»Õµáñë íñ³: úñçý Ù»ÏÁ ³Ý Éáõñ ÕñÏ»ó, áñ»ë áõ½áõù»ù Ê³ã»ñÇ Ñ»ï ³ÙáõëÝ³Ý³É: Ð³Û»ñÁ Ñ»é³ Çñ ù³ß»óçý, Çµñ Ã» ¹ ³ÕçÏ³ Ñáñ»Õµ³ÛñÁ Ñ»éáõ»ñÏÇñ»Ý Ï³ÝãáõÙ Çñ»Ý: ¾¹ ³ÕçÇÏÁ Ï ³ËãÇ ÃáõñùÇ ïáõý»ý,»ï³í Ù»ñ ïáõýá: ÂáõñùÁ, áñ Çñ ïõ³ûç Ñ³Ù³ñ å³ñ³í ñ ¹ ³ÕçÇÏÁ, ÏÁë». ºë ëñ³ ùçãý Ç Ù³ùñáõÙ, á±ýó ¹³í³ ³Ý»ó Ù»½Ç : ñ³ýó ïõ³ý ëå³û³ï³ý ¹åñáóÝ ³í³ñï»ó,»Ï³í Ù»ñ ïáõýá: ÊÝ¹ñ»ó, ³Õ³ã»ó: Ðáñ»Õµ³Ûñë Ùï³Í»ó, áñ ÙÇ áñó³ýù Ï»ÉÉ³, Ýáñ»Ý Ï ³ËóÝ»Ý ³ÕçÇÏÇÝ, º ñ»ù Ï³é³å³ÝÇÝ Áë³í. Çß»ñÁ ÓÇ»ñ¹ É³í ÏÏ»ñ³Ïñ»ë, Ù»ñ Ñ³ñëÇÝ Ïï³ÝÇë Î»ë³ñÇ³ : Ø»Ýù ³Ýáñ ÉËáõÝ ã³¹ñ³ ó»óçýù, ÕñÏ»óÇÝù Î»ë³ñÇ³: ³Ûó ¹ ëå³ ÃáõñùÁ Ï³é³í³ñáõÃÛ³ÝÁ Éáõñ Ïáõï³, ÏÁë»` ï»ù ÇÙ Ñ³Û Ñ³ñëÝ³óáõÇÝ: ³Ûó ÙÇ Ãáõñù Ñ³ñÛáõñ³å»ïÇ ÏÇÝ Ï³ñ, áñá Ñ³Û ñ, ÝáõÙ, ËÝ¹ñáõÙ, áñ ¹ Ñ³Û ³ÕçÇÏÁ ³ñ¹»Ý Ñ³Û Ù³ñ¹áõ ³é³Í, ÑÇÙ³ ³É ÑÕÇ ` åçïç ³½³ïíÇ: ¾ëå»ë ¹ Ãáõñù»ñÁ ÃßÝ³Ù³ó³Ý Ù»½Ç Ñ»ï: ¾¹ ÃáõñùÁ Ï³í Áë³í. ºñÏáõ Å³Ù Ó»½Ç Å³Ù³Ý³Ï, ¹áõñë åçïç ³ù Ó»ñ ïýçó : Ø»Ýù ëïçåí³í ¹áõñë»Ï³Ýù Ù»ñ ïýçó: Ý³óÇÝù ÙÇ ÃáõñùÇ ïáõý, áñá Ù»½Ç Ñ»ï É³í ñ: ¾¹ ÃáõñùÁ Ù»½Ç Çñ ïáõýá ³é³í, Ñ³ó ïí»ó: ÇÝ Ù»Ýù áë³¹ñí³ýù äáéçë: Ø»Ï ï³ñç ÙÝ³óÇÝù äáéçëç ³ÕÃ³Ï³Û³ÝÁ: èáõë³ëï³ý»ý Ý³í»Ï³í, Ù»½Ç ÛáÃ Ñá Çáí ³ÃáõÙÇ µ»ñ³í: Ø»½Ç Ñ»ï áã ÙÇ ïõ³ù³ñ¹ ãï³ñ: ³ÃáõÙ»Ï³Ýù, ³Õù³ïáõÃÛáõÝ ñ ïçñáõù: Ðáñ»Õµ³Ûñë»Ï»É ñ Ù»½ ¹ÇÙ³íáñ»Éáõ: Ý³óÇÝù Ýëï³Ýù, Ù³½áõÃáí ñ Ý³óùÁ ³ßË³ïáõÙ: Ø»½ Çç»óñÇÝ ³í³ÉÉáõ Ï³Û³ñ³ÝÁ, íñ³ýý»ñç ï³ï, Ñ³ó-Ù³ó µ³å³ý»óçý: Ðáñ»Õµ³Ûñë Ù»½ ï³ñ³í Ü³ËÇç ³Ý` Ñ³ÛñÇÏÇë Ùáï: Ð³½Çí Ù»ÏáõÏ»ë ï³ñç ÙÇ³ëÇÝ ³åñ»ó³Ýù, Ñ³ÛñÇÏë Ù³Ñ³ó³í: Ð»ïá»Ï³Ýù ºñ ³Ý : êå³ëíáõ ç³ñ¹ç Ù³ëÇÝ Ñáñë ÁÝï³ÝÇùÇÝ ½ áõß³óýáõù Ýñ³Ýó Ãáõñù ÁÝÏ»ñÁ ä³ïùáõù ê³ñ Çë ÂáñáëÛ³ÝÁ ØÇÝã ç³ñ¹»ñá ÍÝáÕÝ»ñÇë ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÝ ³åñ»É»Ý Îáëï³Ý¹ÝáõåáÉëÇ Ù»ñÓ³Ï³ÛùáõÙ ïýíáõ ÇÉ»çÇù ù³õ³ùáõù: Øáñë` ØáõÃ³ýÛ³ÝÝ»ñÇ ÁÝï³ê³ñ Çë ÂáñáëÛ³Ý ºñÏáõ ÍÝáÕÝ»ñë É ó»õ³ëå³ýáõãûáõýçó ñïí³íý»ñ ÇÝ: Ð³ÛñÇÏë 8 Ï³Ù 9 ï³ñ»ï³ý»õ»é,»ñµ Ëáõë³»Éáí ç³ñ¹»ñçó` ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ Ï³ñáÕ³ó»É ³Ëã»É ÐáõÝ³ëï³Ý, ÇëÏ Ù³Ûñë ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ÁÝ¹³Ù»ÝÁ Ù»Ï ï³ñ»ï³ý»õ»é: Ð³ÛñÇÏë ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ Ý³Ë ï»õ³ áëí»é ÐáõÝ³ëï³Ý, ³å³` 1927 Ãí³Ï³ÝÇÝ, Ð³Û³ëï³Ý: ²ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï Ñ³Ûñë 14 ï³ñ»ï³ý»õ»é: Üñ³ ³½ ³ÝáõÝÁ ëï½µý³å»ë êáõéû³ý»õ»é: ²ÝÓÝ³ Çñ ëï³ý³éáõ Å³Ù³Ý³Ï Ñ³Ûñë ³ñ¹»Ý ËÝ¹ñ»É áë»é ³½ ³ÝáõÝÁ å³åçïçë å³åáõ ³ÝáõÝÝ í»ñóñ»é, ¹³ñÓñ»É Çñ»Ý ³½ ³ÝáõÝ` ÂáñáëÛ³Ý: êáõéû³ý ³½ ³ÝáõÝÁ ã ñ ëçñáõù, ³ÛÝ Ãáõñù»ñ»Ý çáõñ µ³éçó ñ ë»ñáõù: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 79

42 ÝÇùÝ É ³Û¹ ÝáõÛÝ ù³õ³ùáõù ³åñ»É` ÝáõÛÝ áõáóç íñ³: ºñÏáõ å³å»ñë ÁÝÏ»ñÝ»ñ»Ý»Õ»É: æ³ñ¹çó ñïí»éáõ Å³Ù³Ý³Ï Ýñ³Ýù Ñ³ÛïÝí»É»Ý ÝáõÛÝ Ý³íÇ Ù»ç: 1915 Ãí³Ï³ÝÇ ç³ñ¹çó ÍÝáÕÝ»ñÇë ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÁ Ï³ñáÕ³ó»É»Ý Ëáõë³»É: Üñ³Ýù Ñ»é³ó»É»Ý Çñ»Ýó µý³ï³í³ûñçó, µ³ûó ÙÝ³ó»É»Ý»ñÏñÇ ï³ñ³íùáõù, áñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó ÏñÏÇÝ í»ñ³¹³ñó»é»ý Ñ³Ûñ»ÝÇ ÇÉ»çÇù: ³Ûó Ïáïáñ³ÍÇ»ñÏñáñ¹ ³ÉÇùÇ Å³Ù³Ý³Ï Ñ³Ûñ³Ï³Ý å³åçë Ãáõñù ÁÝÏ»ñÁ Ýñ³Ý ½ áõß³óñ»é, áñ Ñ³çáñ¹ ûñá åçïç ÝáñÇó ç³ñ¹ ÉÇÝÇ ³ÝÑñ³Å»ßï ÑÝ³ñ³íáñÇÝë ßáõï ³Ëã»É»ñÏñÇó: Ð³Ûñë ãç å³ïù»é,»ë É ã Çï»Ù, Ã» áí»õ»é å³åçïçë ³Û¹ Ãáõñù ÁÝÏ»ñÁ ` Ñ³ñ ³±Ý, áñíáýï»±ñ, Ã»±å³ñ½³å»ë Ùï»ñÇÙ Ù³ñ¹: Ð³ÛïÝÇ ÙÇ³ÛÝ, áñ ³Û¹ ÉáõñÝ ëï³ý³éáõý å»ë å³åçïë ³ÝÙÇç³å»ë Ï³éù Ï³Ýã»É, ³ÛÝï»Õ Ýëï»óñ»É Ñ³ÛñÇÏÇë í ³ñ»É, áñ Ýñ³Ý Ñ³ëóÝ»Ý Ý³í³Ñ³Ý Çëï: ä³åë ï³ïçïçë Ñ»ï Ñ»ïá åçïç ÙÇ³Ý³ñ Ñ³ÛñÇÏÇë: Î³éùÇ ß³ñÅí»ÉáõÝ å»ë ê³ñ Çë å³åë í³½»é Ñ»ï Çó áõ Ó³ÛÝ ïí»é áñ¹áõý` Âáñ á Ù, µéýç ñ, áõ ÙÇ Ï³åáó Ý»ï»É Ýñ³ áõõõáõãû³ùµ: àõç ³Ý³å³ñÑÇÝ Ñ³Ûñë ³Ùáõñ ñï»é Ï³åáóÁ` ãçù³ý³éáí, Ã» ÇÝã Ï³ ³ÛÝï»Õ: Î³éùÇó ÇçÝ»Éáõó Ñ»ïá ½³ñÙ³Ýùáí µ³ó³ñ³ûï»é, áñ Ï³åáóáõÙ Çñ Ù»Ï ï³ñ»ï³ý ùáõûñý : Ðáñ³ùáõÛñë ³ñ¹»Ý áõç ã, µ³ûó Ñ³ ³Ë ñ ÏñÏÝáõÙ. ºÕµ³Ûñë ãéçý»ñ, ²ëïí³Í ÇïÇ` ÇÝã ÏÉÇÝ»ñ ÇÝÓ Ñ»ï Ð³Ûñë ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï 8-9 ï³ñ»ï³ý»õ»é Ð³Ûñë å³ïùáõù ñ, áñ Ý³í³å»ïÇÝ Çñ»Ýù áëïáí»ý í ³ñ»É, áñ Çñ»Ýó ÐáõÝ³ëï³Ý` ê³éáýçï Ñ³ëóÝÇ: ê³ï³ûý ÂáõñùÇ³ÛáõÙ ³ñ¹»Ý ëïëí»é ñ Ñ³Û»ñÇ áñëá, ÝáõÛÝÇëÏ Ý³í»ñÇó ëïë»é ÇÝ Ñ³í³ù»É Ñ³Û ïõ³ù³ñ¹ï³ýó: ²Û¹å»ë Ùáñë Ñ³ÛñÝ áõ»õµ³ûñá»ñç»ý ÁÝÏ»É, ÇëÏ ê³ñ Çë å³åë Ï³ñáÕ³ó»É ÑÝ³ñ³ÙïáõÃÛáõÝ µ³ý»óý»é Ëáõë³»É»ñáõÃÛáõÝÇó: ³Ûó ÙÇÝã ÐáõÝ³ëï³Ý Ñ³ëÝ»ÉÁ Ù»Ï ³ÛÉ ¹»åù É å³ï³ñ»é: Âáõñù Ý³í³å»ïÁ áñó»é ßñç»É Ý³íÇ áõõõáõãûáõýá, áñ Ñ³Û»ñÇÝ ÝáñÇó Ãáõñù³Ï³Ý ³ Ç Ùáï Çç»óÝÇ: Ð³Ûñë å³ïùáõù ñ, áñ ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ³É»ÏáÍáõÃÛáõÝ µ³ñóñ³ó»é, Ñ³Ï³é³Ï áõõõáõãû³ùµ Ý³í³ñÏ»ÉÝ ³ÝÑÝ³ñ ¹³ñÓ»É: Ü³í³å»ïÝ ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ³ë»É. ²Ù»Ý ¹»åùáõÙ ¹áõù ²ëïí³Í áõý»ù Ð³Ûñë ÙÇßï ÑÇßáõÙ ñ ³Ûë Ëáëù»ñÁ: ²ëïÍá ûññýáõãû³ùµ Ý³íÁ Ñ³ëÝáõÙ ÐáõÝ³ëï³Ý: Øáñë ÁÝï³ÝÇùÁ ê»ñ» ½áõÙ µý³ïáõãûáõý Ñ³ëï³ïáõÙ: ²Û¹ ÁÝÃ³óùáõÙ»ñáõÃÛáõÝÇó Ï³ñáÕ³ÝáõÙ»Ý ³½³ïí»É Ý³ Ùáñ³Ï³Ý å³åë áõ Ùáñ»Õµ³Ûñë ÙÇ³ÝáõÙ Çñ»Ýó ÁÝï³ ÝÇùÇÝ ê»ñ»½áõù, áñï»õ ³åñáõÙ»Ý ÙÇÝã 1947 Ãí³Ï³ÝÁ, ³ÛÝáõÑ»ï ï»õ³ áëíáõù Ð³Û³ëï³Ý: Ðáñë ÁÝï³ÝÇùÁ ßáõï ³ÉÇë Ð³Û³ëï³Ý` 1927 Ãí³Ï³ÝÇó: ÌÝáÕÝ»ñë Ñ³Ý¹ÇåáõÙ»Ý ³ñ¹»Ý ºñ ³ÝáõÙ, ³Ûëï»Õ É ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ»Ý: æ³ñ¹»ñç Å³Ù³Ý³Ï å³åçë»õµáñá Ñ»Ýó ï³ý ³éç»Ý ÙáñÃ»É» ä³ïùáõù ¾É»³Ýáñ³ Ú³½ÇãÛ³ÝÁ ¾É»³Ýáñ³ Ú³½ÇãÛ³Ý ÆÙ Ù³Ûñ³Ï³Ý ÏáÕÙÁ ì³ýçó : ä³åë ÍÝí»É ³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇÝ. ò³íáù, ÍÝÝ¹Û³Ý Ñëï³Ï ï³ñ»ãçíá ã»ù ÑÇßáõÙ: ä³åçë ÁÝï³ÝÇùÁ` Ø»ÉÇùÛ³ÝÝ»ñÁ, Ñ³ñ í³í»õ»é: ä³åçë Ñ³ÛñÁ Çñ»Ýó ÛáõÕ³å»ïÝ»Õ»É: Üñ³Ýó ÛáõÕÝ ÁÝÏ³Í ñ ì³ý³ É Ç Îïáõó ÏÕ½Ç ï³ýáõ Ñ³ïí³ÍáõÙ (³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï ÎïáõóÁ Ã»ñ³ÏÕ½Ç»Õ»É): ä³åçë»õµ³ûñá Ø»çÉÇëÇ ³Ý¹³Ù»Õ»É ë» ³Ï³Ý Ý³íÝ áõý»ó»é, áñá Ñ»ïá ïí»é å³åçë: Ð»Ýó ³Û¹ Ý³íáí å³åçë ÁÝï³ÝÇùÁ µ³½ù³ãçí Ñ³Û»ñÇ ÏÛ³Ýù ñï»é: ä³åë ²ÕµÛáõñ ê»ñáµç ½ÇÝ³ÏÇóÝ»Õ»É: î³ïë ë Ù³ëÝ³Ïó»É Çñ»Ýó ÛáõÕÇ ÇÝùÝ³å³ßïå³ÝáõÃÛ³ÝÁ: Üñ³ Ñ»ñáëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ Ù»ñ µ³ñ»ï³ùý»ñá µ³½ù³ãçí å³ïùáõãûáõýý»ñ ÇÝ å³ïùáõù: ÐÇßáõÙ ÇÝ, áñ ÙÇ ûñ,»ñµ ïõ³ù³ñ¹çï ë³ñ»ñáõù»ý»õ»é, ÛáõÕáõÙ ÙÇ³ÛÝ Ï³Ý³Ûù»Ý»Õ»É, ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 81

43 ùñ¹»ñ»ý Ñ³ñÓ³Ïí»É ÛáõÕÇ íñ³: î³ïçïë ³é³Ýó í³ñ³ý»éáõ ïõ³ù³ñ¹áõ ßáñ»ñ Ñ³»É, ÓÇ Ñ»ÍÝ»É, ½»Ýù í»ñóñ»é ëïë»é Ñ³É³Í»É Ýñ³Ýó: ²ñ¹ÛáõÝùáõÙ Ññáë³ÏÝ»ñÁ ë³ñë³ ³Í ÃáÕ»É»Ý ³í³ñÁ ³ËáõëïÇ ¹ÇÙ»É: øñ¹»ñç ß»ÛËÁ, Éë»Éáí ³Ûë å³ïùáõãûáõýá,»ï»é å³åçë Ñáñ` Ø»ÉÇùÇ Ùáï, áñ ï»ëýç, Ã» áí ³ÛÝ ù³çá, áñ Ñ³Ù³ñÓ³Ïí»É Çñ Ñ»ñáëÝ»ñÇÝ í³ë»óý»é : Ø»Í å³åë å³ïíçñ»é Ã»Û µ»ñ»é: î³ïë Ã»ÛÁ µ»ñ»é, Ù³ïáõó»É, Ñ»ïá Ï³Ý Ý»É ¹é³Ý Ùáï, áñ í»ñóýç µ³å³ïý»ñá: Â»ÛÁ ËÙ»Éáõó Ñ»ïá ùáõñ¹ ß»ÛËÁ ÏñÏÇÝ å³ñ³ýç»é óáõûó ï³é Çñ Ñ»ñáëÝ»ñÇÝ í³ë»óýáõçý, Ù»Í å³åë ³ë»É. ²ñ¹»Ý 15 ñáå» ` ³Û¹ ù³çá Ï³Ý Ý³Í ùá ³éç : øáõñ¹ ß»ÛËÁ ³åß³Ñ³ñ Ñ»é³ó»É : Øáñ³ùáõÛñë å³ïùáõù ñ, áñ ì³ýáõù µáéáñý ÇÝ ï³ïçë ÝÙ³Ý å³ûù³ñáõù, µáéáñý É Ïéí»É Çï»ÇÝ` ÏÇÝ,»ñ»Ë³: æ³ñ¹»ñç Å³Ù³Ý³Ï å³åçë»õµáñá, áí Ø»çÉÇëÇ ³Ý¹³Ù ñ, Ñ»Ýó ï³ý ³éç»Ý ÙáñÃ»É: Ø»ñáÝù ã»ý Ï³ñáÕ³ó»É ñï»é Ý³ å³åçë ùñáç»ñïáõ ³ÕçÇÏÝ»ñÇÝ, áñáýó áõ³ó»é»ý, ãý³û³í Ñ³Û Ï³Ý³Ûù ³Ëã»ÉÇë Çñ»Ýó ¹»ÙùÇÝ ó»ë ÇÝ ùëáõù, áñ ï»õ»ñ ³Ý Ëáõë³»Ý»ñ»í³ñí»Éáõó: ²é ³Ý í³í ³ÕçÇÏÝ»ñÇ ÙÛáõë ùáõûñý áõ»ñïáõ»õµ³ûñý»ñá µ³ñ»µ³ëï³µ³ñ ñïí»é»ý: æ³ñ¹ç Å³Ù³Ý³Ï Ýñ³Ýù í³½»é»ý Ñ³ñ ³Ý Ãáõñù»ñÇ ïáõý, áíù»ñ»ñ»ë³ý»ñçý Ã³ùóñ»É»Ý ³ÝÏáÕÇÝÝ»ñÇ ï³ï: Ðñáë³ÏÝ»ñÁ Ï³ëÏ³Í»Éáí Ý»ñËáõÅ»É»Ý Ý³ Ýñ³Ýó ïáõý, ëñ»ñáí ëïáõ»é»ý ³ÝÏá ÕÇÝÁ, µ³ûó, µ³ñ»µ³ëï³µ³ñ, ëñ»ñá ã»ý Ñ³ë»É»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ: ä³åë ç³ñ¹³ ñ³ñ Ý»ñÇ Ñ»é³Ý³Éáõó Ñ»ïá µáéáñçý Ñ³í³ù»É Ý³íáí ï»õ³ áë»é éáõë³ï³ý ê»ýá ì³ññ³¹û³ý ï³ñ³íùý»ñ: Ì³ÝáÃ ÙÇ Ãáõñù Ñáñë áõ å³åçë ½ áõß³óñ»é, áñ»ï»õ»óçý ßáõïáí ÑñÏÇ½í»Éáõ ä³ïùáõù ³ñÇÏá Ø»ÉùáÝÛ³ÝÁ ºñµ 2000 Ãí³Ï³ÝÇÝ Ý³óÇ Ô³ñë áõ Ô³ñëÇ µ»ñ¹çó Ý³Û»óÇ ßáõñçµáÉáñë. ³ãùÇë ³éç Ñ³ÛïÝí»óÇÝ ³ÕÃ³Ï³ÝÝ»ñÇ ß³ñ³ÝÝ»ñÁ ²Û¹ ûñí³ýçó É³ÉÇë»Ù. Ñ³ëÏ³ó³, Ã» ÇÝã ï³é³å³ýùý»ñç ÙÇçáí»Ý ³Ýó»É ÍÝáÕÝ»ñë Ø³Ûñë ó»õ³ëå³ýáõãû³ý ³Ï³Ý³ï»ëÝ»ñÇó»Õ»É, ë³ï³ûý Ý³ ³ÛÝù³Ý ùçã ñ å³ïùáõù ï»ë³íç áõ ³åñ³ÍÇ Ù³ëÇÝ, áñ»ë ÙÇÝã Ô³ñëáõÙ ÉÇÝ»ÉÁ ß³ï µ³ý ã Ç å³ïï»ñ³óýáõù Ü³ ê³ñçõ³ùçßçó»õ»é: ò»õ³ëå³ýáõãû³ý Å³Ù³Ý³Ï, µ³½ù³ãçí Ñ³Û»ñ»Ë³Ý»ñÇ ÝÙ³Ý, Ý³ É Ñ³ÛïÝí»É ³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ù³ÝÏ³ï³ÝÁ: Øáñë Ùáñ»Õµ³ÛñÁ Ã³ñ Ù³ÝÇã»Õ»É, Ñ»Ýó Ý³ É ï»é Ù³ÛñÇÏÇë: ºñ»Ë³Ý»ñÇ ³Ýí³Ý ó³ýïáõù Ï³ñ¹³Éáí ÂáñáëÛ³Ý îçñáõý ³ÝáõÝ-³½ ³ÝáõÝÁ` Ñ³ëÏ³ó»É, áñ ¹³ Çñ ùñáç ³ÕçÇÏÝ : Ø³Ûñë ï»õ³ áëí»é Ùáñ»Õµáñ Ùáï, ë³ï³ûý Ýñ³ ùñáçá` Ø³ñ ³ñÇïÇÝ, ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 83

44 ³ñ¹»Ý ï»õ³ áë»é ÇÝ ²ØÜ: Øáñë»Õµ³ÛñÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ, ó³íáù, ï»õ»ïáõãûáõý ãï³ Ð³Ûñë` ì³ññ³¹û³ý ê»ýáý, ÍÝí»É 1907 Ãí³Ï³ÝÇÝ, Üáñ³µ»ñ, ³ÛÝ Å³Ù³ Ý³Ï` øû³é³éç ÛáõÕáõÙ, áñç ï³ñ³íùáõù ³ÛÅÙ çñ³ùµ³ñ»ý Ï³éáõó»É: Ð³Ûñë ë»õ»é ó»õ³ëå³ýáõãû³ý ³Ï³Ý³ï»ëÝ»ñÇó: Âáõñù»ñÁ Ñ³ñÓ³Ïí»É»Ý ÛáõÕÇ µáéáñ µý³ïçãý»ñçý ³ùëáñ»É ³é³Ýó ï³ñçù ë»é Ñ³ßíÇ ³éÝ»Éáõ: Ð³Ûñë ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ÑÇí³Ý¹»Õ»É: ºñµ ½ÇÝíáñÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ó³ýï³ó»é Ïñ³Ï»É Ýñ³ íñ³, Ù»Ï ³ÛÉ ½ÇÝíáñ ³ë»É. ² ëáë ã ` Ý¹³Ï Í³Ëë»ë, ³é³Ýó ³Û¹ É Û³íáõñÁ Ù»éÝáõÙ : ²Û¹å»ë Ñ³Ûñë áõç ÙÝ³ó»É: Ü³ ÙÇßï ½³ñÙ³Ýùáí ñ ÑÇßáõÙ, áñ ³ÙµáÕç ÛáõÕÇÝ ï»õ³ áë»é»ý ÛáÃ-áõÃ»ÝÇã»ñÇÝ»ñ, ë³ï³ûý Ñ³Û»ñÁ, ãý³û³í áñ Ù»Í³ÃÇí»Ý»Õ»É, ã»ý å³ßïå³ýí»é Ýñ³ÝóÇó: ²ùëáñÇ ³Ý³å³ñÑÇÝ Ñáñë Ù³ÛñÝ ³ÝÑ»ï³ó»É, Ýñ³ Ù³ëÇÝ ï»õ»ïáõ ÃÛáõÝ ³Û¹å»ë É ã»ýù áõý»ó»é: ÆëÏ Ñáñë áõ å³åçë, áõç ÙÝ³ó³Í Ñ³Û»ñÇ Ñ»ï, ³Ï»É»Ý»Ï»Õ»óáõÙ: ²Ûëï»Õ Í³ÝáÃ ÙÇ Ãáõñù Ñáñë áõ å³åçë ½ áõß³óñ»é, áñ»ï»õ»óçý ßáõïáí ÑñÏÇ½»Éáõ»Ý: Üñ³Ýù ³ËáõëïÇ»Ý ¹ÇÙ»É ñïí»é áñ ÐáíÑ³ÝÝÇëÛ³Ý Ðñ³Ù³Ý³ï³ñÝ»ñÁ Ùï³¹ñí»É ÇÝ Éáõë³µ³óÇÝ ÙáñÃ»É µáéáñ Ñ³Û ½ÇÝíáñÝ»ñÇÝ ä³ïùáõù êáý³ â³é áõßû³ýá èáõë-ãáõñù³ï³ý å³ï»ñ³½ùá ëïëí»éáõó ³é³ç Ùáñë ÏáÕÙÇó Ù»Í å³åç ÏÇë áõç»ñ¹³ëï³ýý ³åñáõÙ ñ ²¹³Ý³ÛáõÙ: ºñµ ëïëíáõù å³ï»ñ³½ùá, å³åë` áñ ÐáíÑ³ÝÝÇëÛ³ÝÁ, ÃáÕÝáõÙ Çñ ÑÕÇ ÏÝáçÁ` ÈÛáõëÛ³ÛÇÝ, ¹ëï»ñÁ Ùáñë` Ð³ÛÏ³ÝáõßÇÝ, ÇÝùÁ ÝáõÙ å³ï»ñ³½ù` Ïéí»Éáõ: ä³åçïçë Ãáõñù³Ï³Ý µ³ý³ïáõù í»ñóýáõù»ý áñå»ë ë ³ áñí ½ÇÝíáñ, áõù ½»Ýù ã ÇÝ ï³éçë, áí Ï³ñáÕ ñ ÉÇÝ»É, ûñçý³ï` ÙÇ³ÛÝ µ³ý³ïç ËáÑ³ ÝáóáõÙ: ³Ûó ù³ýç áñ å³åë ÑÙáõï ½ÇÝíáñ ñ ïçñ³å»ïáõù ñ ï³ñµ»ñ é³½ù³ï³ý ÑÙïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ßáõïáí áñáßáõù»ý µ³ó³éáõãû³ý Ï³ñ áí Ýñ³Ý ½»Ýù ï³é í»ñóýáõù»ý ÉÇ³ñÅ»ù Í³é³ÛáõÃÛ³Ý: ØÇ Çß»ñ,»ñµ å³åçïë ½áñ³Ù³ëáõÙ ùý³í ÉÇÝáõÙ, Ýñ³ ÏáÕùÇÝ å³éï³í Ãáõñù ½ÇÝíáñÁ, áõù ²ÉÇ ÇÝ ³Ýí³ÝáõÙ, ³ñÃÝ³óÝáõÙ Ýñ³Ý áõ Ñáñ¹áñáõÙ Çñ ÙÛáõë Ñ³Û ÁÝÏ»ñáç Ñ»ï ³Ëã»É, ù³ýç áñ Ãáõñù Ññ³Ù³Ý³ï³ñÝ»ñÁ Ùï³¹ñí»É ÇÝ ³Û¹ Éáõë³µ³óÇÝ ÙáñÃ»É µáéáñ Ñ³Û ½ÇÝíáñÝ»ñÇÝ: ä³åçïçë Ãáõñù ÁÝÏ»ñÁ Ýñ³Ý ³ëáõÙ, Ã» ÇÝùÁ ãç Ï³ñáÕ ï»ëý»é` ÇÝãå»ë»Ý Ýñ³Ýó ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 85

45 ½»Ýù Ï³, å³åçïçë Çñ ÁÝÏ»ñáçÁ` áñå»ë ÃáõñùÇ,»ñÇ»Ý í»ñóýáõù: ê³ Ï³ÛÝ Ñ³ñóáõ áñó ³Ý»Éáí ÉËÇ ÁÝÏÝ»Éáí, áñ Ýñ³Ýù Ñ³Û»Ý` í»ñóýáõù»ý Çñ»Ýó ß³ñù»ñÁ: ñ³ýçó Ñ»ïá å³åë áõ Ýñ³ ÁÝÏ»ñÝ ²Ý¹ñ³ÝÇÏÇ çáï³ïý»ñç Ï³½ ÙáõÙ Ù³ëÝ³ÏóáõÙ»Ý ÙÇ ß³ñù Ï³Ù³íáñ³Ï³Ý Ù³ñï»ñÇ: ²ÛÝ µ³ýçó Ñ»ïá,»ñµ ¼áñ³í³ñ ²Ý¹ñ³ÝÇÏÁ áñáßáõù Ï³Û³óÝáõÙ óñ»é Çñ ½áñùÁ, Ý³ Çñ ½ÇÝíáñÝ»ñÇÝ ³ÝóÏ³óÝáõÙ ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³Ý ³½³ï ³ñÓ³ÏáõÙ: ²ÛëåÇëáí` å³åçïë ï»õ³ áëíáõù ÂµÇÉÇëÇ: ìñ³ëï³ýáõù å³åë, Ïáñó Ý»Éáí Ï³åÁ ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï ÑáõÛë ãáõý»ý³éáí, Ã» Ï³ñáÕ Ýñ³Ýó ïý»é, ÏñÏÇÝ ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ Ù»Ï ³ÛÉ Ñ³Û ³ÕçÏ³ Ñ»ï ß³ñáõÝ³ÏáõÙ ³ÛÝï»Õ ³åñ»É: Ð»ï³ ³ÛáõÙ Ùáñë Ñ³çáÕíáõÙ ïý»é Çñ ÑáñÁ Ýñ³Ýù Ñ³Ý¹ÇåáõÙ»Ý Ð³Û³ëï³ÝáõÙ: ÐÇßáõÙ»Ù, áñ ¹ñ³ÝÇó Ñ»ïá å³åë å³ñáõù ñ Ï³åÝ ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï Ñ³ ³Ë ñ ³ÉÇë Ù»½ ï»ë³ïó»éáõ: êáý³ â³é áõßû³ý ÙáñÃáõÙ Ï³Ù Ñ³Ý¹áõñÅ»É, áñ ëíçýý Çñ»Ý ï³ý áõ ëïçå»ý ¹³ ³Ý»É: ²Ï³Ýç³Éáõñ ÉÇÝ»Éáí Ãáõñù ÁÝÏ»ñáç Ëáëù»ñÇÝ` å³åë ³ñÃÝ³óÝáõÙ Çñ Ñ³Û ÁÝÏ»ñáçÁ, áñáßáõù»ý ÙÇ³ëÇÝ ³Ëã»É: ³Ûó ù³ýç áñ å³åë ³ÛÝï»Õ ³ÛÉ Ñ³Û ÁÝÏ»ñÝ»ñ É áõý»ñ, Ý³ ²ÉÇÇÝ ËÝ¹ñáõÙ ÙÛáõëÝ»ñÇÝ É ½ áõß³óý»é: ì»ñççýë, ë³ï³ûý, å³ï³ëë³ýáõù, Ã» ÇÝùÁ ãç Ï³ñáÕ ¹³ ³Ý»É, ù³ýç áñ ÙÇ³ÛÝ Çñ»Ýó»ñÏáõëÇ Ñ³Ù³ñ ñ Ý³Ë³å»ë å³ûù³ý³íáñí»é: ä³ñ½íáõù, áñ Ñ³Û ½ÇÝíáñÝ»ñÇÝ ñï»éáõ áñíý Çñ íñ³ ñ í»ñóñ»é áã ÙÇ³ÛÝ ²ÉÇÝ. Ýñ³Ý ÇÝ ÙÇ³ó»É Ý³ ß³ï ³ÛÉ Ãáõñù ½ÇÝíáñÝ»ñ, áíù»ñ ½ áõß³óñ»é ÇÝ ÑÝ³ñ³íáñÇÝë Ù»Í Ãíáí Çñ»Ýó Ñ³Û ÁÝÏ»ñÝ»ñÇ: ²ÉÇÇÝ Ñ³çáÕíáõÙ å³åçïçë áõ Ýñ³ ÁÝÏ»ñáçÝ ³å³Ñáí ¹áõñë µ»ñ»é ½áñ³Ù³ëÇó: ²ÛÝáõÑ»ï Ýñ³Ýó ³ëáõÙ, Ã» ³ÛÉ ë ãç Ï³ñáÕ Ýñ³Ýó û Ý»É, ù³ýç áñ»ã» Ãáõñù Ññ³Ù³Ý³ï³ñÝ»ñÁ å³ñ½»ý, áñ ³ç³Ïó»É Ñ³Û»ñÇÝ, Çñ»Ý ë Ïëå³Ý»Ý: ²ÛëåÇëáí` å³åçïë Çñ ÁÝÏ»ñáç Ñ»ï ³Ý³å³ñÑ ÁÝÏ ÝáõÙ` µ³óç Çñ ½»ÝùÇó ³ÛÉ ë áãçýã ãáõý»ý³éáí: ºñµ Ýñ³Ýù ½áñ³Ù³ëÇó Ñ»é³ÝáõÙ»Ý Ùáï ÏÇÉáÙ»ïñ, Ñ³ÝÏ³ñÍ ÝÏ³ ïáõù»ý, áñ Ñ»éíÇó ÇÝã-áñ ½áñ³ÙÇ³íáñáõÙ Ùáï»ÝáõÙ: Üñ³Ýù å³ñ»ý ÙïÝáõÙ ÙÇ ù³ñç Ñ»ï áõù: ê³ï³ûý ½ÇÝíáñÝ»ñÁ ÝÏ³ïáõÙ»Ý Ýñ³Ýó: ³ñ»µ³Ëï³µ³ñ å³ñ½íáõù, áñ ¹³ ¼áñ³í³ñ ²Ý¹ñ³ÝÇÏÇ çáï³ïý»ñçó Ù»ÏÝ : ¼ÇÝíáñÝ»ñÁ, ãñ³ëï³ý³éáí, áñ Ýñ³Ýù Ñ³Û»Ý, ï»ëý»éáí, áñ Ýñ³Ýó Ùáï ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 87

46 1915-ÇÝ å³åçë Ù³½»ñÁ Ù»Ï ûñáõù ëåçï³ï»é»ý ä³ïùáõù èáõµ»ý ê³ýñ³ëïû³ýá ä³åë` ²ñ³Ù ê³ýñ³ëïû³ýá, ì³ý»óç : 1909 Ãí³Ï³ÝÇó ì³ýçó ¹áõñë»Ï»É áõëáõóãáõãûáõý ³ñ»É ²ñ ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ ï³ñµ»ñ ¹åñáóÝ»ñáõÙ: Ð»ï³ ³ÛáõÙ ï»õ³ áëí»é Î.äáÉÇë ÁÝ¹áõÝí»É äáéëç Ñ³Ù³Éë³ñ³Ý: ØÇ³Å³Ù³Ý³Ï Ý³ í³ñ»é Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý áñíáõý»áõãûáõý, ÙÇ ß³ñù Ñá¹í³ÍÝ»ñ Ññ³å³ñ³Ï»É å³ñµ»ñ³ï³ýý»ñáõù:»é áõë³ýáõ³ï³ý ï³ñçý» ñçó ëïë»é Î.äáÉëáõÙ Ññ³ï³ñ³Ï»É Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ³é³çÇÝ Ù³ÝÏ³í³ñÅ³Ï³Ý ³Ùë³ ÇñÁ: ºÕ»É Ý³ ÐÚ ³Ý¹³Ù: 1915Ã.-Ç ³åñÇÉÇÝ Ó»ñµ³Ï³Éí»É»Ý äáéëç Ñ³Ù³Éë³ñ³ÝáõÙ ëáíáñáõ Ñ³Û áõë³ýáõý»ñá: Üñ³Ýó ï³ñ»é»ý áëïçï³ý³ï³ý Ï»ÝïñáÝ: ³Ûó Çñ»Ýó ¹³ë³ËáëÝ»ñÇó Ù»ÏÁ` ¼»ùÇ µ»ûá, Ï³ñáÕ³ó»É ³½³ï»É Ó»ñµ³Ï³Éí³Í Ñ³Û áõë³ýáõý»ñçý ³ÛÝï»ÕÇó: ÐÇßáõÙ»Ù, Ý³ ³ëáõÙ ñ, áñ µ³óç ¹ñ³ÝÇó` Ý³ áñó ³ñí»É ÃáõÝ³íáñ»Éáõ Ñ³Û áõë³ýáõý»ñçý, áíù»ñ ëáíáñáõù ÇÝ äáéëç Ñ³Ù³Éë³ñ³ÝáõÙ: ³»Õ»É Ñ³Û áõë³ýáõý»ñç ³é³çÇÝ ËáõÙµÁ, áñáíñ»ï ÙÇÝã 1911Ã.-Á Ñ³Û»ñÇÝ ÃáõÛÉ ã ÇÝ ï³éçë áõë³ý»é äáéëáõù: Ð»ï³ ³ÛáõÙ å³åë ¹³ñÓ»É ÁÝ¹Ñ³ï³ÏáõÙ áñíáõ ³ßÝ³ÏóáõÃÛ³Ý Õ» Ï³í³ñÁ Î.äáÉëáõÙ: 1919 Ã.-ÇÝ ï»õ³ áëí»é Ð³Û³ëï³Ý, ¹³ñÓ»É Ð³ Û³ëï³ÝÇ ³é³çÇÝ Ñ³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý ËáñÑñ¹³ñ³ÝÇ å³ï ³Ù³íáñ, ÝáõÛÝÇëÏ ù³ñïáõõ³ñý»õ»é: Ð»ï³ ³ÛáõÙ ½µ³Õí»É ÇïáõÃÛ³Ùµ: Âáõñù³»ï»Õ»É, Ññ³ï³ñ³Ï»É µ³½ù³ãçí ³ßË³ïáõÃÛáõÝÝ»ñ. ËáñÑñ¹³ÛÇÝ ßñç³ÝáõÙ»ÝÃ³ñÏí»É Ó»ñµ³Ï³ÉáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, ³ùëáñÇ: ²ñ³Ù ê³ýñ³ëïû³ý ¾ç ê³ýñ³ëïû³ýç ûñ³ ñçó ä³ñå³ýí»é»ý ²ñ³Ù ê³ýñ³ëïû³ýç ûñ³ ñ»ñá: ØÇ ï»ïñý ÁÝ¹ ñïáõù 1913-Çó 1916 ÃÃ.-Ç Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ËáñÑñ¹³Ýß³Ï³Ý, áñ 1915Ã.- ÇÝ í»ñ³µ»ñáõ áñáß ç»ñ ñí³í»ý Ï³ñÙÇñ Ã³Ý³ùáí: ÐÇßáõÙ»Ù` å³ïùáõù ÇÝ, áñ 1915 Ã.-Ç ³åñÇÉÇÝ,»ñµ ï³ñ³íí»é Ñ³Û»ñÇ ½³Ý í³í³ûçý ëå³ýáõãûáõýý»ñç ÉáõñÁ, å³åçë Ù³½»ñÁ ÙÇ³Ý ³ÙÇó ëåçï³ï»é»ý: ÆëÏ ï³ïçïë ïñ³åç½áýóç ñ, Ýñ³ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÁ áãýã³óí»é : îñ³åç½áýáõù Ñ³Û»ñÇÝ ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ ï³ýáõù, ÍáíáõÙ Ë»Õ¹áõÙ ÇÝ: ä³åë ³ßË³ïáõÃÛáõÝÝ»ñ Ññ³ï³ñ³Ï»É, áñáýù í»ñ³µ»ñáõù ÇÝ Ñ³Û»ñÇ Í³Ýñ íç ³ÏÇÝ ÂáõñùÇ³ÛáõÙ: ºí, ³ëïáñ»Ý, ¼»ùÇ µ»ûá ñï»é Ù³ñ¹áõ, áí Ññ³ï³ñ³Ï»É Âáõñù³Ï³Ý ³ÕµÛáõñÝ»ñÁ Ð³Û³ëï³ÝÇ Ñ³Û»ñÇ Ù³ëÇÝ ù³é³ñ³ïáñû³ïá: Üñ³»Õµ³ÛñÁ` ²Éµ»ñï ê³ýñ³ëïû³ýá, ùáõûñá` ²ñ³ùëÇ ê³ýñ³ëïû³ýá, Ù³ëÝ³Ïó»É»Ý ì³ýç ÇÝùÝ³å³ßïå³ÝáõÃÛ³ÝÁ, Ñ»ïá ï»õ³ áëí»é»ý Ð³ Û³ëï³Ý: ÌÝáÕÝ»ñÁ ÝáõÛÝå»ë ï»õ³ áëí»é»ý Ð³Û³ëï³Ý, ë³ï³ûý 1915-ÇÝ Ñ³Ù³ ³ñ³ÏÇ Å³Ù³Ý³Ï Ù³Ñ³ó»É»Ý: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 89

47 ¹áõñë»Ï»É ë ³ÏÝ³Í, ÙÃÝ³Í, ÁÝï³ÝÇùÇ µáéáñ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇÝ Ñ³í³ù»É Ù»Í ë»ýû³ïáõù, Ã»Ý»ù»Ý»ñáí` åõýó» Ù»Í ëïáõï»õý»ñáí, µ»ñ»é ï³ý áõç áëïçý ³ë»É. àí ÇÝãù³Ý Ï³ñáÕ, ÃáÕ íñ³ý ³éÝÇ : Ð³ÛÏ³Ýáõß ½»ÏÛ³Ý î³ïçïë ³ëáõÙ ñ. ³ ÙÇ µ³ý ñ, áñ Ù»½ ÙÇÝã ³Û¹ ÃáõÛÉ³ïñí³Í ã ñ ³Ý»É: áéáñçë Ñ³Ù³ñ Ý³ Ã½³ã³ áëï» ÇÝ¹»ñ Ï³ÛÇÝ å³ñí³í. ³Û¹ ÇÝ¹»ñÁ µáéáñçë ³Ï³ÝçÝ»ñÇÝ Ï³Ë»óÇÝ: î³ïçë Ëáëùáí Çñ»Ýù Éë»É ÇÝ, Ã» ÇÝãå»ë Ãáõñù å³ßïáýû³ý ³ë»É. î» ñ ½»Ï, ç³ñ¹ ëå³ëíáõù, Ù»Í ç³ñ¹: áõ ÑÝ³ñ áõý»ë, Ñ³ñáõëï Ù³ñ¹»ë, Ï³ñáÕ»ë ÁÝï³ÝÇù¹ Ñ³í³ù»É ³Ëã»É : î³ïë å³ïùáõù ñ. ØÝ³ó³Í áëïçý»ñá å³åë Éóñ»ó ï³ý çññáñá, Ù»½ µáéáñçë Ï³Ý Ý»óñ»ó çññáñç å³ïç Ùáï ³ë³ó` áí áñ ñïíç, ÃáÕ ³ ïýç áëïçý»ñá : î³ïë å³ïùáõù ñ, áñ Âáù³ïÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ïý»ñáõù çññáñý»ñá ï³ýý ÇÝ Ï³éáõóáõÙ, áñå»ë½ç Ñ³ñÓ³ÏáõÙÝ»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï ëïçåí³í ãéçý»ý ï³ýçó ¹áõñë ³É, µ³ûó Ï³ñáÕ³Ý³Ý çáõñ Ñ³Ý»É: ²é³íáïÛ³Ý µáéáñë Ý³óÇÝù Ù»ñ ïý»ñá, ÙÇ Ù³ëÁ` ê»µ³ëïç³, ÙÛáõëÝ»ñë` äáéçë,- å³ïùáõù ñ ï³ïë: Âáù³ïÇ áëï» çññáñý»ñç ³ÕïÝÇùÁ ä³ïùáõù ÜáõÝ»»ù³ñÛ³ÝÁ ÆÙ Ñáñ ÁÝï³ÝÇùÁ, ÇÝãå»ë Ð³Û³ëï³ÝáõÙ»Ý ³ëáõÙ, ³ÕÃ³Ï³ÝÝ»ñÇ ÁÝ ï³ ÝÇù»Õ»É: Üñ³Ýù ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝáõÙ Ñ³ÛïÝí»É»Ý 1924 Ãí³ Ï³ÝÇÝ, ÙÇÝã ³Û¹ ³åñ»É»Ý ²ñ ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝáõÙ. ÎÇÉÇÏÇ³ÛÇ ç³ñ¹»ñçó Ñ»ïá ³ÕÃ»É»Ý ê»µ³ëïç³ ÑÇÙÝ³íáñí»É ³ÛÝï»Õ: ºë ³Ûë µáéáñ å³ï ÙáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Éë»É»Ù ï³ïçïçóë` ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ³Ï³Ý³ï»ëÁ Ý³ ¹³ñ Ó»É ñ ÛáÃ ï³ñ»ï³ýáõù: î³ïçïçë ÁÝï³ÝÇùÁ Ù»Í Ñ»ÕÇÝ³ÏáõÃÛáõÝ í³û»é»é ê»µ³ëïç³ûáõù: àõý»ó»é»ý ïý»ñ ê»µ³ëïç³ûáõù, äáéëáõù: ê»µ³ëïç³ûçý Ñ³ñáÕ áùñ Âáù³ï ÛáõÕáõÙ É ³Ù³é³Ýáó»Ý áõý»ó»é: î³ïçïçë Ñáñ³Ï³Ý å³åá Ñ³ÛïÝÇ Ù³ñ¹»Õ»É ê»µ³ëïç³ûç»ï»õ»ó³ï³ý Ñ³Ù³ÛÝùáõÙ, Ýñ³Ý î»ñ ½»Ï»Ý ³Ýí³Ý»É, ³½ ³ÝáõÝÁ ½»ÏÛ³Ý ñ: Ý³Ï³Ý³µ³ñ, áñå»ë Ù»Í Ñ»ÕÇÝ³ÏáõÃÛáõÝ í³û»éáõ Ù³ñ¹` µ³½ù³ãçí Ãáõñù ÁÝÏ»ñÝ»ñ áõý»ó»é: æ³ñ¹çó ³é³ç áõç»ñ¹³ëï³ýáí Âáù³ïáõÙ»Ý»Õ»É,»ñµ íçé³û»ãç µ³ñóñ å³ßïáýû³ý»ñçó Ù»ÏÁ, ÇÝãå»ë ï³ïçïë ñ ³ëáõÙ`»ñÏñáñ¹ Ù³ñ¹Á, ³ÉÇë Âáù³ï ³Ûó»ÉáõÙ ï³ïçïçë å³åçý: î³ïçïë å³ïùáõù ñ, áñ ³Û¹ ÁÝÃ³óùáõÙ Ù»Í³Ñ³ë³ÏÝ»ñÁ»ñÏ³ñ Ýëï»É ½ñáõó»É»Ý: î³ýï»ñ»ñá Ãáõñù å³ßïáýû³ûçý ëáõñ, ³Ýáõß»Õ»Ý»Ý ÑÛáõñ³ëÇñ»É, µ³ûó Ý³ Ññ³Å³ñí»É : ÆÝãå»ë å³ïùáõù ñ ï³ïë, ÃáõñùÇ Ñ»ï ½ñáõÛóÇó Ñ»ïá å³åá ë»ýû³ïçó î³ïçïçë ÁÝï³ÝÇùÁ ³ÉÇë äáéçë, Ýñ³ Ñ³ÛñÁ äáéëáõù ½ÇÝíáñ³Ï³ Ý»Õ»É: î³ïë å³ïùáõù ñ, áñ É³ñí³ÍáõÃÛáõÝ ñ ½ ³ó íáõù, ï³ñµ»ñ Éáõñ»ñ ÇÝ åïïíáõù Ù»Í»ñÁ Ñ³í³ùíáõÙ ÇÝ ë»ýû³ï Ý»ñáõÙ, ËáëáõÙ ÇÝ, É³óáõÙ ÇÝ, áùñ»ñçý Ý»ñë ã ÇÝ ÃáÕÝáõÙ: ØÇ ûñ Ñáñë Ãáõñù ½ÇÝíáñ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ³ÕïÝÇ»Ï³í Ù»ñ ïáõý: øáõûñë` ê³ã»ýçïá, ÇÝÓÝÇó»ñÏáõ ï³ñç áùñ ñ: Ê³éÝ³ß áãç Ù»ç Ù»ñ Ù³ëÇÝ Ùá é³ó³ý,»ë ³Ï³Ýç ¹ñ»óÇ: Èë»óÇ, áñ ½ÇÝíáñ³Ï³ÝÝ ³ë³ó, Ã» ÙÇ ß³µ³Ãí³ ÁÝÃ³óùáõÙ ³Ûëï»Õ É ëïëí»éáõ æ³ñ¹á Ï³Ù³ó-Ï³Ù³ó ³ÉÇë, ÏÝáç¹ í»ñóñá õ ³ËÇ ñ: áõù ¹»é ç³ñ»é»ù,»ñ»ë³ý»ñ ÏáõÝ»Ý³ù: à±í ã ÇïÇ, áñ ëñ³ýù ùá»ñ»ë³ý»ñá ã»ý: ºë ³Ù»Ý ÇÝã ÏÏ³½Ù³Ï»ñå»Ù, áñ ¹áõ äáéëçó ¹áõñë ³ë: ºë ùá ³ñ³Í É³íáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ã»ù Ùáé³ó»É, - ÑÇßáõÙ ñ ï³ïë Ãáõñù ½ÇÝíáñ³Ï³ÝÇ Ëáëù»ñÁ: î³ïë ÙÇÝã ³Û¹ ½ñáõÛóÁ ãç ÇÙ³ó»É, áñ Çñ»Ýù Çñ»Ýó Ùáñ ³é³çÇÝ ³ÙáõëÝáõÃÛ³Ý ½³í³ÏÝ»ñÝ»Ý,, ³ëïáñ»Ý, Çñ»Ýó Ñ³ÛñÝ ³ÛÉ Ù³ñ¹, áñçý ã»ý É ³Ý³ã»É: Þ³ï ³½¹í³Í Éë³ÍÇó` ï³ïë áñáßáõù ùñáç Ñ»ï ³Ëã»É ï³ýçó: Ø»ñ ï³ý áõáóç í»ñçáõù ³Ù»ñÇÏÛ³Ý áñµ³ýáó Ï³ñ, ³é³íáïÛ³Ý»ë Ñ³ Ýí»óÇ, í»ñóñç ùñáçë áõ ÙÇ³ëÇÝ Ý³óÇÝù áñµ³ýáó: Ø»½ áñáß Å³Ù³Ý³Ï Ýïñ»Éáõó Ñ»ïá ï³ý, Ñ³Ûñë ËÇëï µ³ñï³ó³í, µ³ûó Ñ»ïá Ñ³ëÏ³ó³Ý, áñ ñïí»éáõ Ñ³Ù³ñ Ù»½ áñµ³ýáó ï³ý»éá É³í³ áõûý ï³ñµ»ñ³ïý, áñç Ù³ ëçý ÙÇÝã ³Û¹ áã áù ã ñ Ùï³Í»É: àñµ³ýáóçó ÇÙ³ó³Ý, Ã» Ù»½ ÇÝã áõõõáõãû³ùµ»ý ï³ý»éáõ Ëáëï³ó³Ý ³Ýå³ÛÙ³Ý Ù»½ ïý»é: Ø³Ûñë áñù³ý ÑÝ³ñ³íáñ ñ áëïç Ï³Ë»ó Ù»½ íñ³ áõ å³ïíçñ»ó ã³ ëáë³é` áë»é Ñ³óáí, Ñ³ áõëïáí ³ÛÝ ³Ù»Ýáí, ÇÝãÇ Ï³ñÇùÁ ÏáõÝ»Ý³Ýù: ²Ûëå»ë Ù»½ äáéëçó ýñ³ýëç³ï³ý Ý³í»ñáí ï»õ³ áë»óçý ê³éáýçï, áñï»õ ÙÝ³óÇÝù ÙÇÝã 1924 Ãí³Ï³ÝÁ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 91

48 êáý³ äáõáëû³ý Ð³ÛÏ³Ýáõß ½»ÏÛ³ÝÝ Çñ áùñ áñ¹áõ, Ñ³ñëÇ ÃáéÝáõÑáõ Ñ»ï ÐÇßáõÙ»Ù, áñ Ý³í µ³ñóñ³ý³éçë ÙÇ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý ùñáçë ³Ï³ÝçÇó ù³ß»ó áëï» ÇÝ¹Á ³Ï³ÝçÝ É Ñ»ïÁ åáï»ó: Üñ³Ý ÙÇ Ï»ñå íçñ³ï³å»óçý ³ñÝ³Ñáë»Éáí Ý³í ï»õ³ áë»óçý: Ð³Ûñë, ÇÝãå»ë Ëáëï³ó»É ñ, ï³í Ù»½ ÙÇÝã ÏÛ³ÝùÇ í»ñçá Ñ³ñ³ ½³ï»ñ»Ë³Ý»ñÇ å»ë Ù»Í³óñ»ó` ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ï³ñçý»ñç Ù³ëÇÝ ÑÇßá Õáõ ÃÛáõÝÝ»ñÁ ã ÇÝ ÉùáõÙ Ýñ³Ý,- å³ïùáõù ñ ï³ïë: Ø»Í ï³ïçïçë µéýáõãû³ùµ ëïçåáõù»ý Ñ»é³Ý³É ï³ýçó ä³ïùáõù êáý³ äáõáëû³ýá Ø»Í å³åë` Ê³ãÇÏ ä³ñã Á, Ù»Í ï³ïë` ²Õ³íÝÇ ê»ûçëû³ýá, ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ï³ñçý»ñçý µý³ïíáõù ÇÝ ¾ñ½ñáõÙ ù³õ³ùáõù: Ø»Í å³åë ³ßË³ïáõÙ ñ áñå»ë é³½ù³ï³ý µåçßï Ãáõñù³Ï³Ý µ³ý³ïáõù Ù»Í Ñ³ñ ³Ýù ñ í³û»éáõù Ãáõñù ½ÇÝíáñÝ»ñÇ ßñç³Ý³ÏáõÙ: ²ßË³ï³ÝùÇ µ»ñáõùáí Ý³ Ñ³ ³Ë ëïçåí³í ñ ÉÇÝáõÙ»ñÏ³ñ Å³Ù³Ý³Ïáí µ³ó³ï³û»é ï³ýçó: î³ïë ß³ï É³í ýñ³ýë»ñ»ý Ãáõñù»ñ»Ý Çï»ñ: Æñ Ùïù»ñáí ÙÇßï Âáù³ïáõÙ ñ: ²ëáõÙ ñ, áñ ÙÇ ûñ ³Ýå³ÛÙ³Ý Ý³Éáõ ïý»éáõ Çñ»Ýó ïáõýá: Ø³Ñí³ÝÇó ³é³ç ÝáõÛÝÇëÏ Ñ³çáÕ»É ñ ÂáõñùÇ³ Ù»ÏÝ»Éáõ ÃáõÛÉïíáõÃÛáõÝ ëï³ý³é, µ³ûó ãñ³ëóñ»ó Çñ³ áñí»é»ñ³½³ýùá: ÆÝÓ ÙÇßï ³ëáõÙ ñ, Ã» Ï³ñáÕ Í»É Çñ»Ýó ï³ý Ñ³ï³Ï³ ÇÍÁ Ýß»É çññáñç ï»õá, áñå»ë½ç»ë Ï³ñáÕ³Ý³Ù ïý»é Çñ»Ýó áëïçý»ñá ºñµ Ãáõñù³Ï³Ý Ï³é³í³ñáõÃÛáõÝÁ ëïëáõù Ñ³Û»ñÇ ½³Ý í³í³ûçý ï» Õ³ Ñ³ÝáõÃÛáõÝÁ ¾ñ½ñáõÙ ù³õ³ùçó, Ñ»ñÃÁ Ñ³ëÝáõÙ Ý³ Ù»Í ÍÝáÕÝ»ñÇë ÁÝï³ÝÇùÇÝ: ØÇ ûñ,»ñµ Ù»Í å³åë ³ßË³ï³ÝùÇ µ»ñáõùáí ÏñÏÇÝ µ³ó³ Ï³ÛáõÙ ñ ï³ýçó, Ãáõñù»ñÁ Ý»ñËáõÅáõÙ»Ý Ýñ³Ýó µý³ï³ñ³ý ëïçåáõù ÁÝï³ÝÇùÇÝ Ñ»é³Ý³É ³ÛÝï»ÕÇó: Ø»Í Ù³Ûñë Ëáõ ³å³Ñ³ñ í»ñóýáõù Çñ ÙÇ³Ï ¹ëï»ñÁ Ñ»é³ÝáõÙ` ÙÇ³ÛÝ³Ï ÃáÕÝ»Éáí Çñ ÑÇí³Ý¹ ëï»ëñáçá, áí, ãý³û³í Ãáõñù»ñÇ Ñ³ñÏ³¹ñ³ÝùÇÝ Ù»Í Ùáñë å³õ³ï³ýùçý, Ññ³Å³ñíáõÙ Éù»É Çñ µý³ï³ñ³ýá` ³ÝÏ³ñáÕ ÉÇÝ»Éáí µéý»é ³ÕÃÇ»ñÏ³ñ ³Ý³å³ñÑÁ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 93

49 ò³íáù, Ù»Í å³åçë Ñ»ï³ ³ÛáõÙ ³Û¹å»ë É ãç Ñ³çáÕíáõÙ ïý»é Çñ ÍÝáÕÇÝ: ²é³ç³ó³Í Ë³éÝ³ß áãç Ù»ç Ù»Í ï³ïçë ³Ý ³Ù ãç Ñ³çáÕíáõÙ Ï³å Ñ³ë ï³ï»é ³ÙáõëÝáõ Ñ»ï Ýñ³ÝÇó û ÝáõÃÛáõÝ ËÝ¹ñ»É: ²ÛëåÇëáí` Ãáõñù» ñç Ñ³ñÏ³¹ñ³Ýùáí ¹ëï»ñ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ ³é³Ýó ³ÙáõëÝáõ ÇÙ³óáõÃÛ³Ý Ù»Í ï³ïë ëïçåí³í ÉÇÝáõÙ ÙÛáõë Ñ³Û»ñÇ ÝÙ³Ý µéý»é ³ÕÃÇ ³Ý³å³ñÑÁ`ãÇÙ³ Ý³ Éáí, Ã» ÇÝã ëå³ëíáõù Çñ»Ýó ³éç áõù: ³ñ»µ³Ëï³µ³ñ, ³Ý³å³ñÑÇÝ Ý³ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ ÙÇ Ãáõñù ÏÝáç, áí, Í³ÝáÃ ÉÇÝ»Éáí Ù»Í å³åçë, ï³ïçë ËáñÑáõñ¹ ï³éçë û ï³ áñí»é Çñ ³ÙáõëÝáõ Ñ»ÕÇÝ³ÏáõÃÛáõÝÁ Ãáõñù»ñÇ ßñç³ÝáõÙ Ëáõë³»É µéýç ï»õ³ñ³ ÝáõÙÇó: ²ÛëåÇëáí, Ñ»ï»Éáí µ³ñç ÏÝáç ËáñÑñ¹ÇÝ, Ù»Í Ù³Ûñë Ãáõñù ½ÇÝíáñÝ»ñÇÝ Ñ³ÛïÝáõÙ Çñ ³ÙáõëÝáõ áí ÉÇÝ»ÉÁ ËÝ¹ñáõÙ Ýñ³Ýó û Ý»É Çñ»Ý ïý»é ³ÙáõëÝáõÝ: Âáõñù ½ÇÝíáñÝ»ñÁ, ³Ý³ã»Éáí Ù»Í å³åçë»éý»éáí Ýñ³ ÝÏ³ïÙ³Ùµ ï³í³í Çñ»Ýó Ñ³ñ ³ÝùÇó, û ÝáõÙ»Ý Ù»Í ï³ïçë Ëáõë³»É µéýç ï» Õ³ Ñ³ÝáõÙÇó ïý»é ³ÙáõëÝáõÝ: ²ÛëåÇëáí` Ù»Í å³åçë ÁÝï³ÝÇùÇÝ Ãáõñù ½ÇÝ íáñ Ý»ñÇ û ÝáõÃÛ³Ùµ Ñ³çáÕíáõÙ ³Ëã»É ³å³ëï³Ý ïý»é ìñ³ëï³ ÝÇ ÆÙ»ñ»Ã ßñç³ÝÇ úñçáýçïçó» ÛáõÕáõÙ: ìñ³ëï³ýáõù ÙÇ ù³ýç ï³ñç µý³ïí»éáõó Ñ»ïá Ýñ³Ýó ÁÝï³ÝÇùÁ ï» Õ³ áëíáõù ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³Ý µý³ïáõãûáõý Ñ³ëï³ïáõÙ ÛáõÙñÇáõÙ: ²Ûëï»Õ ë Ù»Í å³åçïë ß³ñáõÝ³ÏáõÙ ½µ³Õí»É Çñ Ù³ë Ý³ ÇïáõÃÛ³Ùµ: Üñ³Ýù áõý»ýáõù»ý ë»ñïáõ ½³í³Ï: ê³ñ Çë êáõí³ñû³ý Ø³Ñí³Ý ¹³ï³å³ñïí³Í ÙÇ ËáõÙµ Ñ³Û»ñÇï³ë³ñ¹Ý»ñÇ ÙÇ Ãáõñù í»ñóýáõù, áñå»ë½ç ³ßË³ï»Ý Çñ Ñ³Ù³ñ ä³ïùáõù ê³ñ Çë êáõí³ñû³ýá Ð³Ûñë` êáõí³ñû³ý ²í»ïÇëÁ, ÍÝí»É 1901 Ãí³Ï³ÝÇÝ ²ñ³µÏÇñ ù³õ³ùáõù: ºñµ ëïëí»é Ïáïáñ³ÍÁ, Ýñ³ ÑáñÁ` ÇÙ å³åçý, ß³ï»ñÇ Ñ»ï áñå»ë ½ÇÝíáñ Ñ³í³ù³ ñ»é ï³ñ»é»ý: Ð»Ýó ³Ûëå»ë É å³åë ëå³ýí»é : Ð³Ûñë ÙÇ³ÛÝ³Ï ÙÝ³ó»É Çñ áùñ»õµáñ Ñ»ï, áõù áñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó Ñ³ÝÓÝ»É»Ý ³Ù»ñÇÏÛ³Ý áñµ³ýáó: Ð³Ûñë å³ïùáõù ñ, áñ Ù³ñ¹Ï³Ýó ËÙµ»ñáí Ñ³í³ùáõÙ ÇÝ º ñ³ïç ³ ÇÝ, áïù»ñý áõ Ó»éù»ñÁ Ï³åáõÙ, Ýëï»óÝáõÙ Ý³í³ÏÝ»ñÇ Ù»ç, Ñ³ëóÝáõÙ ÙÇÝã»ïÇ Ï»ÝïñáÝ Ý³í³ÏÝ»ñÁ Ëáñï³ÏáõÙ` Ë»Õ¹»Éáí Ù³ñ¹Ï³Ýó: Ð³Ûñë ³Û¹ ËÙµ»ñÇó Ù»ÏÇ Ù»ç»Õ»É, áñáýù«ëå³ëáõù ÇÝ Çñ»Ýó Ù³Ñí³ÝÁ: ²Û¹ å³ñçý ÙÇçÇÝ ³åñáõëïÇ ÙÇ Ãáõñù Ùáï»ó»É ³ Ç Ùáï Ñ³í³ùí³Í ËÙµÇÝ ÙÇ ù³ýç»ñçï³ë³ñ¹ý»ñç áõ å³ï³ýçý»ñç í»ñóý»éáõ ó³ýïáõãûáõý Ñ³ÛïÝ»É, áñå»ë½ç Ýñ³Ýù Çñ Ñ³Ù³ñ ³ßË³ï»Ý, ³Ý³ëÝ³å³ÑáõÃÛáõÝ ³Ý»Ý: ÀÝïñí³Í ïõ³ý»ñç ß³ñùáõÙ Ñ³ÛïÝí»É Ý³ Ñ³Ûñë, áí ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï ï³ñ»ï³ý»õ»é: ²Ûëå»ë ³Ûë ÃáõñùÁ í»ñóñ»é ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 95

50 ²í»ïÇë êáõí³ñû³ý` Ó³Ë ÏáÕÙáõÙ ²ñ³µÏÇñÇ ÙÇáõÃÛáõÝ 4-5 ïõ³ý»ñç, áñáýù ÙÇ ù³ýç ß³µ³Ã ³ßË³ï»É»Ý Ýñ³ Ñ³Ù³ñ, Ñ»ïá áñáß»é»ý ³ËáõëïÇ ¹ÇÙ»É: Ð³Ûñë ÑÇßáõÙ ñ, áñ Çß»ñÝ»ñÝ Çñ»Ýù ³Ý³å³ñÑ ÇÝ ÁÝÏÝáõÙ ß³ñÅíáõÙ ¹»åÇ Ñ³ñ³í, ÇëÏ ó»ñ»ïý»ñá Ã³ùÝíáõÙ ÇÝ»ñ»½Ù³ÝÝ»ñáõÙ: ºñµ»ÙÝ Ýñ³Ýó ÝÏ³ï»É»Ý Ãáõñù Ñ³ë³Ï³ÏÇó»ñ»Ë³Ý»ñ, å³ï³ñ»é ` í» Ç»Ý µéýí»é Ýñ³Ýó Ñ»ï: ²Ûëå»ë ï³ñ³ï»ë³ï áñóáõãûáõýý»ñç ÙÇçáí Ýñ³Ýù Ñ³ë»É»Ý êçñç³` Ð³É»å ù³õ³ù, áñï»õ ¹ñáõÃÛáõÝÁ Ñ³Ù»Ù³ï³µ³ñ Ñ³Ý Çëï»Õ»É: êçñç³ûçó Ñ³Ûñë ³Ýó»É ÈÇµ³Ý³Ý:»ÛñáõÃáõÙ Ý³ ëïë»é ³ßË³ï»É, áñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó ï»é Ý³»ÕµáñÁ, áí ³Ù»ñÇÏÛ³Ý áñµ³ýáóç ë³ý»ñç Ñ»ï ë Ñ³ë»É ñ»ûñáõã: Ð³Ûñë áñµ³ýáóçó í»ñóñ»é»õµáñá Ñá ï³ñ»é Ýñ³ Ù³ëÇÝ: Ø³Ûñë ë áñµ³ï³ý»ñ»ë³»õ»é` ÝáõÛÝå»ë ²ñ³µÏÇñÇó, áí ÝáõÛÝ ³ Ý³ å³ññáí ñ Ñ³ÛïÝí»É»ÛñáõÃáõÙ: Øáñë ÁÝï³ÝÇùÝ ²ñ³µÏÇñáõÙ Ï³ß íç Ùß³ÏÙ³Ý Ù»Í áñí³ñ³ý áõý»ó»é: Øáñë Ñ³ÛñÁ` Î³ñ³å»ïÁ, Ñ³ñáõëï ³½¹»óÇÏ Ù³ñ¹»Õ»É, Ýñ³Ý ïý»éáõ Ñ³Ù³ñ Ýñ³»Õµ³ÛñÝ»ñÇÝ ï³ýç³ýùý»ñç»ý»ýã³ñï»é ëïçå»é µ³ó³ñ³ûï»é Ýñ³ ï»õá: ²Ûëå»ë å³åë áõ Ýñ³»Õµ³ÛñÝ»ñÁ ëå³ýí»é»ý, Ù³Ûñë ï³ýá ÙÝ³ó»É Ù»Ý³Ï Çñ 3-4 ï³ñ»ï³ý»õµáñ ù³é³ëáõý ûñ³ï³ý ùñáç Ñ»ï: ºñ»Ë³Ý»ñÇ Ù³ÛñÁ` ï³ïë, ÑÇí³Ý¹³ó»É µåçßï ãéçý»éáõ å³ï ³éáí Ù³Ñ³ó»É: ³ñ»Ï³ÙÝ»ñÇó áù³ýù ³Ý ³Ù ó³ýï³ó»é»ý ù³é³ëáõý ûñ³ï³ý áùñçïçý É Ã³Õ»É Ùáñ Ñ»ï, ë³ï³ûý ï³ïçïçë ùáõûñá ÃáõÛÉ ãç ïí»é: Ø³Ûñë å³ïùáõù ñ, áñ Çñ»Ýù ûñ»ñ ß³ñáõÝ³Ï ëáí³í»ý ÙÝ³ó»É, Ã» áñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó Ï»Ý¹³ÝÇ ÙÝ³ó³Í µ³ñ»ï³ùý»ñçó Éë»É»Ý, áñ ï³ý ³é³çÇÝ Ñ³ñÏáõÙ å³ï»ñç Ù»ç å³ñí³í áëïç»õ»é, ÇÝãÇ Ù³ëÇÝ Çñ»Ýù áãçýã ã»ý ÇÙ³ó»É: öáñ Ó»Éáí ÙÇ Ï»ñå áû³ï»é` áùñçïý»ñá ëçë»éáí ³ß»Ý å³ïñ³ëï»é, ã Çï³Ïó»Éáí íï³ý Á, Ï»ñ³Ïñ»É»Ý Ý³»ñÏáõ ³Ùë³Ï³Ý Çñ»Ýó ùñáçá: ì»ñççýë, ¹Åµ³Ëï³µ³ñ, Ë»Õ¹í»É ºë ÍÝí»É»Ù 1937 Ãí³Ï³ÝÇ»ïñí³ñÇ 6-ÇÝ»ÛñáõÃáõÙ: 1946 Ãí³Ï³ ÝÇÝ 6-ñ¹ ù³ñ³í³ýáí Ù»Ýù»Ï³Ýù Ð³Û³ëï³Ý, Ù»½ ï»õ³íáñ»óçý ÎÇ ñáí³ï³ýáõù: ²ÛÝáõÑ»ï Ù»Í ¹Åí³ñáõÃÛ³Ùµ ï»õ³ áëí»óçýù ºñ ³Ý, áñï»õ µý³ïíáõù ñ Ñáñë ù»éáõ ïõ³ý, ï»õ³íáñí»óçýù Ýñ³ ï³ýá: ²ÛÝï»Õ Ù»Ï ï³ñç µý³ïí»éáõó Ñ»ïá ÑáÕ³Ù³ë ëï³ó³ýù, ëïë»óçýù ïáõý Ï³éáõó»É ¹»é ë ÏÇë³Ï³éáõÛó íç ³ÏáõÙ ï»õ³ áëí»óçýù Ù»ñ ïáõý: Ð³Ûñë ßÇÝ³ñ³ñ Ù³ñ¹ ñ, ß³ï ³ñÑ»ëï³í³ñÅ ñ, Å³Ù³Ý³ÏÇ ÁÝÃ³óùáõÙ Ï³ñáÕ³ó³í Ï³éáõó»É Çñ ïáõýá Ù»Í³óÝ»É Çñ»ñ»ù»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 97

51 Ð³ÛÏ³Ýáõß á¹á½û³ýç ÁÝï³ÝÇùÁ Ø³Ûñë ³ëáõÙ ñ` ÃáõñùÇÝ ßÝáñÑÇí ñ, áñ»ë Ñ³Ûñ áõ Ù³Ûñ áõý»ó³ ä³ïùáõù ºÕÇë³µ»Ã Î³ÃñçÛ³ÝÁ Ê³ãÇÏ Î³ÃñçÛ³ÝÁ ùñáç ùñáç áñ¹áõ Ñ»ï Ø»ñ ÁÝï³ÝÇùÁ Ãáõñù»ñÇó ïáõå³í, Ãáõñù»ñÇ ÏáÕÙÇó ñïí³í: Ð³Ûñë` Ê³ãÇÏ Î³ÃñçÛ³ÝÁ, Ö»ñ³Ë ÛáõÕÇó ñ: Ü³ áñµ»õ»é, ÍÝáÕÝ»ñÇÝ Ïáïá ñ»é»ý ò»õ³ëå³ýáõãû³ý Å³Ù³Ý³Ï, ÇëÏ ùñáçá` ºÕÇë³µ»ÃÇÝ, áõù ³ÝáõÝÁ»ë ÏñáõÙ»Ù, ³Ëóñ»É»Ý: Ðáñë Çñ ËÝ³ÙùÇ ï³ï í»ñóñ»é Ùáñ»Õ µ³ûñá, ÇëÏ ÙÛáõë Ñáñ³ùñáçë` Çñ»Ýó Ñáñ»Õµ³ÛñÁ: Ø³ÝÏáõÃÛáõÝÁ Í³Ýñ Ñ»ïù ñ ÃáÕ»É Ñáñë ÑÇßáÕáõÃÛ³Ý Ù»ç. áõç ÏÛ³ÝùáõÙ áãçýã ã ñ áõ½áõù áõý»ý³é: ºñµ Ù»Í ÇÝù, ³ëáõÙ ñ. ²ÕçÇ Ïë, áãçýã å»ïù ãç : öáëï ÙÁ ÁÉÉ³, áëïç íñ³ ùý»ýù, áñáíñ»ï Ãáõñù»ñÁ Ïáõ ³Ý ÝáñÇó Ï ³Ëã»Ýù : Ð»ïá å³ñ½í»ó, áñ Ýñ³ ÁÝï³ÝÇùÁ µ³í³ï³ý Ñ³ñáõëï»Õ»É: ºñµ å»ïù ñ ï³ýá áñ µ³ý å³ïñ³ëï»é, ³ëáõÙ ñ. ²ÕçÇ Ïë, ³¹³Ýù µ³ý»ñá Ù»ñ ï³ýá Í³é³Ý»ñÁ ÏÁÝ»ÇÝ : ä³ïùáõù ñ, áñ Ñ³Ûñ»ÝÇùáõÙ»Õ»óÇÏ, Ù»Í ïáõý»ý áõý»ó»é ÆëÏ Ù»Ýù ½³ñÙ³ÝáõÙ ÇÝù: ºñµ Ù»ñ ï³ýá Ëáë³ÏóáõÃÛáõÝ ñ ÉÇÝáõÙ, Ñ³Ûñë ÙÇßï ³ëáõÙ ñ` ³¹ Ãáõñù»ñÁ, ÇëÏ Ù³Ûñë ³ëáõÙ ñ. ÂáõñùÇÝ ßÝáñÑÇí ñ, áñ»ë Ñ³Ûñ áõ Ù³Ûñ áõý»ó³ : Ø³ÛñÇÏÇë ÁÝï³ÝÇùÁ Ê³½Ï³ÉÇó»Õ»É: Æñ»Ýó ³ëáõÙ ÇÝ Ë³½Ï³ÉóÇÝ»ñ: ä³åë áõ ï³ïë` Ð³ñáõÃÛáõÝÝ áõ ê³ã»ýçïá, á¹á½û³ýý»ñ ÇÝ, á¹á½û³ýý ³½ ³ÝáõÝÁ ã, Ã³ÕÇ ³ÝáõÝÝ ` á¹á½é³ñ: Ä³Ù³Ý³ÏÇ ÁÝÃ³óùáõÙ ³Û¹å»ë»Ý ñ³ýó»é ¹³ñÓ»É»Ý á¹á½û³ýý»ñ: Ø³Ûñë` Ð³ÛÏ³ÝáõßÁ, ÍÝí»É 1914Ã.-ÇÝ: 1915-Ç ç³ñ¹»ñç Å³Ù³Ý³Ï Ýñ³Ýó ³ÝÁÝ¹Ñ³ï ÛáõÕÇó ÛáõÕ»Ý ³ùëáñ»É: ²ùëáñÇ Å³Ù³Ý³Ï Ñ»ñÃ³Ï³Ý ÛáõÕáõÙ Ãáõñù Ëáç³ÛÇ 16 ï³ñ»ï³ý ïõ³ûçý»ý ¹³Ý³Ï³Ñ³ñ»É áõ å³åçïçë ³ÝáõÝÝ»Ý ïí»é` Çµñ Ã» Ý³ ³ñ»É: ºñµ áñ Ññáí, ëñáí»ï»é»ý, áñ ³ÙµáÕç ÁÝï³ÝÇùÇÝ Ïáïáñ»Ý, Ñ³ñ ³Ý ÃáõñùÁ, áí ÛáõÕÇ Ñ³ñáõëïÝ»ñÇó Ù»ÏÝ»Õ»É, Ï³Ý Ý»É ³ë»É. à ã, Ð³ñáõÃÛáõÝÁ Ñáë ñ ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï : ²Û¹å»ë Ùáñë ÁÝï³ÝÇùÁ ñïí»é : ²ÝóÝ»Éáí ³ùëáñÇ Í³Ýñ ³Ý³å³ñÑÁ` Ñ³ÛïÝí»É»Ý ê³éáýçïáõù: ä³åë å³ï ÙáõÙ ñ, áñ ³ùëáñÇ ³Ý³å³ñÑÝ ³ÛÝù³Ý Í³Ýñ»Õ»É, áñ Ùï³Í»É»Ý ÝáõÛÝÇëÏ»ñ»Ë³ÛÇÝ` Ùáñë, ÃáÕÝ»É Í³éÇ ï³ï Ý³É, µ³ûó Ñ»ïá áñáß»é»ý ÙÇÝã í»ñç ï³ý»é Ýñ³Ý: ²Ûëå»ë Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇÝ ³Ë»É»Ý Ðáõ Ý³ëï³Ý` ê³éáýçïáõù Ù³Ûñë ëáíáñ»é ÛáõÉµ»ÝÏÛ³ÝÇ ÑÇÙÝ³Í ¹åñáóáõÙ, ÇëÏ 1932-ÇÝ ï»õ³ áëí»é»ý Ð³Û³ëï³Ý: Ø³Ûñë ³Û¹ ÃáõñùÇ ßÝáñÑÇí Çñ ÍÝáÕÝ»ñÇ Ñ»ï Ù»Í³ó»É ÙÇßï ÑÇßáõÙ ñ ³Û¹ Ù³ëÇÝ: Ð³ÛñÇÏë ÝáõÛÝå»ë ³ÕÃ»É ÐáõÝ³ëï³Ý` ²Ã»Ýù, Ýñ³Ýù Ð³Û³ëï³Ý ³í» ÉÇ áõß»ý ï»õ³ áëí»é: ÌÝáÕÝ»ñë ³ñ¹»Ý ³Ûëï»Õ»Ý Ñ³Ý¹Çå»É` Ð³Û³ëï³ÝáõÙ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 99

52 Ø³ÝáõÏ ²í»ïÇùÛ³Ý ²ñÙ³Ýáõß Ø»ÉùáÝÛ³Ý Æñ»Ý ñï³í ÃáõñùÇ ï³ýá Ñ³Ûñë ³åñ»É 13 ï³ñç ä³ïùáõù úñ³ýý»ë øáõé³ù ²í»ïÇùÛ³ÝÁ Ðáñë ³ÝáõÝÁ Ø³ÝáõÏ, Ø³ÝáõÏ ñç áñç ²í»ïÇùÛ³Ý. Ý³ Î»ë³ñÇ³ÛÇ å³ïï³é»éç Ù³ñ¹Ï³ÝóÇó ñ ³ÛÅÙÛ³Ý Úá½Õ³ï ÏáãíáÕ ³í³éáõÙ: Úá½Õ³ïÇ Ý³Ñ³Ý Ç ÐÛáõéÝ ç ÛáõÕáõÙ, áñý ³ÛÅÙ ³Ýí³ÝáõÙ»Ý øáýáõùé³ñ (Ãáõñù.` ÐÛáõñÁÝÏ³ÉÝ»ñ), Ï³ñ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ¹åñáó,»Ï»Õ»óÇ ùáé»ç: Ðáñë Ý³ËÝÇÝ»ñÝ ²ÝÇÇó ÇÝ: ³Ûó»ñµ 1021 Ã.-ÇÝ ê»ý»ù»ñçù Ã³ ³íáñÁ ï»õ³ áëíáõù ê»µ³ëïç³, ÇÙ Ý³ËÝÇÝ»ñÁ ÝáõÛÝå»ë ³Ù»ÝùÇ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ ³ÕÃáõÙ»Ý: Ðáñë ÛáõÕÇ ³ÝáõÝÁ ÐÛáõéÝ ç, áñ Ýß³Ý³ÏáõÙ «ÑáõñÝ Çç»É ³Ýï³éÇ Ù»ç»: ØÇ µ³ó³ï µ³óí»é, ³Û¹ µ³ó³ïáõù ÛáõÕ»Ý Ï³éáõó»É: ²Û¹ ßñç³ÝáõÙ ÙÇÝã ³Ûëûñ ³Ýï³é Ï³: ÎáÕùÇÝ ²Ïï³ É»éÝ, áñï»õ 1915-Çó Ñ»ïá Ñ³Û ýç¹³ûçý»ñá å³ï»ñ³½ù»é»ý` Ã» Ùáñë, Ã» Ñáñë»ñ¹³ëï³ÝÇó: Ðáñë»ñ¹³ëï³ÝÁ ²í»ïÇùÛ³Ý. Ù»Í Ñáñë ³ÝáõÝÁ ²í»ïÇù ñ: ²í»ïÇùÁ Íáõé Ù³ñ¹ ñ, ê³ëý³ Íé»ñÇ å»ë` Ñ»ñáë: ØÇ ³Ý ³Ù Ù»Í Ñáñë Ùáï ³ÉÇë»Ý ï³ë³ýáñ¹ Ñ³ñÏ³Ñ³í³ùÇ, Ý³ í ³ñáõÙ, ë³ï³ûý»ñµ ÝáñÇó»Ý ³ÉÇë Ñ³ñÏ Ñ³í³ù»Éáõ, Ù»Í Ñ³Ûñë ãç í ³ñáõÙ` ³ë»Éáí, Ã» ÇÝùÝ ³ñ¹»Ý Ù»Ï ³Ý ³Ù í ³ñ»É : Ð³ñÏ³Ñ³í³ùÝ ³ëáõÙ, Ã» ÝáñÇó å»ïù ï³, Ù»Í Ñ³Ûñë ½³Ûñ³ÝáõÙ Ýñ³Ý Í»ÍáõÙ : ØÇç³¹»åÁ Ñ³ñÃíáõÙ, ù³ýç áñ å³åë Í³ÝáÃ áõý»ýáõù: ê³ï³ûý áñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó ³Ûë Ñ³ñÏ³Ñ³í³ùÁ ÏñÏÇÝ ³ÉÇë å³åçë Ùáï, ³ñ¹»Ý ³ß³ÛÇ Ñáí³Ýáõ Ý»ñùá, ²í»ïÇùÁ ÏñÏÇÝ Ññ³Å³ñíáõÙ í ³ñ»É: Ø»Í Ñ³Ûñë Í»ÍáõÙ Ñ³ñÏ³Ñ³í³ùÇÝ, Ýñ³Ý å³ïåáõù»ý` Ïïñ»Éáí ³Ï³ÝçÁ, ù³ýç áñ Ññ³Å³ñíáõÙ ÑÝ³½³Ý¹í»É: ²Û¹ å³ñçó Ç í»ñ Ù»ñ ïáñùç Ù³Ï³ÝáõÝÁ øáõé³ùëá½û³ý ` ³é³Ýó ³Ï³Ýç: 1915-ÇÝ Ñ³Ûñë ÁÝ¹³Ù»ÝÁ 12 ï³ñ»ï³ý»õ»é,»ñµ Ýñ³ ³ãùÇ ³éç ëå³ý»é»ý å³åçë, Ù»Í Ùáñë, Ñáñë ùñáçý áõ ³í³»ÕµáñÁ: Ð³Ûñë ³Ù»Ý Çß»ñ ÙÕÓ³í³ÝçÝ»ñ ñ ï»ëýáõù` Çñ ÁÝï³ÝÇùÇ ëå³ýáõ ÃÛ³Ý ï»ë³ñ³ýý»ñáí: ØÇ Ãáõñù` Þ»ñù»Ã ³ÝáõÝáí, ó³ýï³ý³éáí ñï»é»ñ»ë³ý»ñçý, í»ñóñ»é Ñáñë` Ø³ÝáõÏÇÝ, Ýñ³ Ïñïë»ñ ùñáçá` ³ÉÇÃ³ÛÇÝ: ²Û¹ Ù³ñ¹Á, ë³ï³ûý, ³ë»É, áñ»ñ»ë³ý»ñý Çñ Ùáï Ï³ñáÕ»Ý ³åñ»É Ãñù³óí»Éáõ ¹»åùáõÙ ÙÇ³ÛÝ: Ø³ÝáõÏÁ å»ïù ³ÝáõÝÁ áë»ñ, ¹³éÝ³ñ Þ»ñù»Ã: ÂáõñùÁ áñáß Å³Ù³Ý³Ï å³ñ»é Ñáñë Ýñ³ ùñáçá: àñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó Ñ³Ûñë ³ÉÇÃ³ÛÇÝ Ñ³ÝÓÝ»É Ù³ÝÏ³ïáõÝ: ÆÝùÁ, ë³ï³ûý, ãç Ý³ó»É: Ü³ Ùï³ÍáõÙ ñ, áñ Ñáñ ÃáÕ³Í ÑáÕ»ñÝ Çñ»Ý»Ý å³ïï³ýáõù ó³ý Ï³ÝáõÙ ñ ÏñÏÇÝ ïçñ»é ¹ñ³Ýó: øáõûñá Ù³ÝÏ³ï³Ý ÙÛáõë»ñ»Ë³Ý»ñÇ Ñ»ï ï»õ³ áëíáõù»ûñáõã, áñï»õ É Ù»Í³ÝáõÙ ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ ÙÇ éáõë ½ÇÝíáñÇ Ñ»ï: Ð³Ûñë` Ø³ÝáõÏÁ, Çñ»Ý ñï³í ³å³ëï³Ý ïí³í ÃáõñùÇ Ùáï ³åñ»É 13 ï³ñç: ²Ù³éÝ»ñÝ ³ñïáõÙ, ÓÙ»éÝ»ñÁ ³ËáéáõÙ ³åñ»É: ²ëáõÙ ñ, áñ ³Û¹ ÃáõñùÝ Çñ ï³ñçùç ³ÕçÇÏ áõý»ó»é, áñç Ñ»ï É Ù»Í³ó»É»Ý: ²Û¹ ÃáõñùÁ Ýñ³Ý ËáñÑáõñ¹ ïí»é ïçñáõãûáõý ³Ý»É Çñ Ñáñ ÑáÕ»ñÇÝ: ØÇ ûñ Ø³ÝáõÏÁ Ý³ó»É Ñ³Ûñ³Ï³Ý ïáõý, áñï»õ ³ñïáõÙ ÇÝã-áñ ³Ý Í³ÝáÃÇ Ñ³Ý¹Çå»É, áí åý¹»é, Ã» ¹ñ³Ýù Çñ ÑáÕ»ñÝ»Ý: Ø³ÝáõÏÇÝ å³ñ³í ÃáõñùÁ, Ëáë»É ³ñïáõÙ Ñ³Ý¹Çå³Í ³ÝÍ³ÝáÃÇ Ñ»ï ³ë»É, áñ»ñ» Ë³ÛÇ ³ÙµáÕç ÁÝï³ÝÇùÁ ëå³ýí»é, ÙÇ±Ã» ÑÝ³ñ³íáñ ã áý» ÑáÕ»ñÁ ÃáÕ Ý»É Ýñ³Ý: Üñ³Ýù Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÃÛ³Ý»Ý»Ï»É, Ø³ÝáõÏÁ Ý³ó»É ³Û¹ Ñá Õ» ñç ë» ³Ï³Ý³ïÇñáç íï³û³ï³ýá ëï³ý³éáõ: ²ÛÝï»Õ Ýñ³Ý ³ë»É»Ý, áñ ù³ýç áñ Çñ Ñ³ÛñÁ Å³Ù³Ý³ÏÇÝ ãç ÑÝ³½³Ý¹í»É ÇßË³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, ³Û¹ ÑáÕ»ñÝ ³ÛÉ ë Çñ»Ý ã»ý å³ïï³ýáõù, ³ÛÉ å»ïáõãû³ý ë» ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»Ý: Ð³Ûñë Å³Ù³Ý³ÏÇÝ ³Û¹ ÃÕÃ»ñÝ Çñ Ó»éùáí ³Ûñ»É` ³ë»Éáí, áñ Çñ»ÝÇó ³Ù»ÝÁ í»ñóñ»é»ý, áõ Ãá Õ ¹³ É Çñ»Ýó ÙÝ³ Ø³ÝáõÏÇ ÙÛáõë ùáõûñá` ÌÇ³Í³Ý ³ÝáõÝáí, ÙÇ Ãáõñù ÏñáÝ³Ï³ÝÇ Ñ»ï ñ ³ÙáõëÝ³ó»É, ë³ï³ûý Ñ³ ³Ë ÇÝ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ Ñáñë Ñ»ï: Ðáñ³ùñáçë Ãáõñù ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 101

53 ò»õ³ëå³ýáõãûáõýçó ñïí³í Ùáñë å³ïùáõãûáõýá Ññ³ßù ÑÇß»óÝáõÙ ä³ïùáõù áý³ñ³ Â³ñçáõÙ³ÝÛ³ÝÁ Ø³ÝáõÏ ²í»ïÇùÛ³Ý ²ñÙ³Ýáõß Ø»ÉùáÝÛ³Ý ³ÙáõëÇÝÝ É ÙÇ ûñ å³ïùáõù Ñáñë, áñ Ñ³Û, ë³ï³ûý ÏñáÝ³ áë»õ³í ÙÇ ³ÕçÇÏ Ï³, ³é³ç³ñÏáõÙ ³ÙáõëÝ³Ý³É Ýñ³ Ñ»ï: ²Û¹ ³ÕçÇÏÁ Ù³Ûñë ñ` ²ñÙ³ÝáõßÁ, áñá Íáõé Ø»ÉùáÝÛ³Ý ñ: Øáñë Ñ³ÛñÁ Ù³ëÝ³Ïó»É â³ý³ù³é»ç å³ï»ñ³½ùçý Ãáõñù³Ï³Ý µ³ý³ïç Ï³½ÙáõÙ, ³Û¹ å³ï ³éáí Ýñ³Ý ³í»ÉÇ áõß»ý ³ùëáñ»É: Øáñë` ²ñÙ³ÝáõßÇÝ, ñï»é»ý ã»ñù»½ý»ñá, Ýñ³Ýù ËáëáõÙ ÇÝ ÇíáÝ»ñ»Ý: ºë Çï»Ù` ÇíáÝÝ»ñÁ ã»ñù»½ý»ñç Ù³ëÝÇÏ»Ý, ë³ï³ûý Ýñ³Ýù Ãñù³ó³Í ÇÝ: ºñµ Ù»Í Ñ³Ûñë å³ï»ñ³½ùçó í»ñ³¹³éýáõù, Çñ ÛáõÕÁ ¹³ï³ñÏ ïýáõù: Ø³Ûñë` ²ñÙ³ÝáõßÁ, ³Ýí³Ý³ áëí»é, ¹³ñÓ»É ñ ²Çß», ÇëÏ ï³ïë` ÐéÇ ëçù»ý É` ÛáõÉëÇÙ³: ²ÛÝáõÑ»ï Ñ³ÛñÁ ÙÇ³ó»É Ýñ³Ýó, Ú³Ïáõµ ³ÝáõÝáí: ÌÝí»É»Ý Ýñ³Ýó»ñÏáõ Ïñïë»ñ ¹ëïñ»ñÁ: ²ÛÝáõÑ»ï ` ³ÙáõëÝáõ Ù³Ñí³ÝÇó Ñ»ïá, ÐéÇ ëçù»ý Çñ ³ÕçÇÏÝ»ñÇ Ñ»ï í»ñ³¹³ñó»é ÐÛáõéÝ ç ÛáõÕ: ²Ûëï»Õ É Ñ³Ûñë` Ø³ÝáõÏ ²í»ïÇùÛ³ÝÁ` Þ»ñù»ÃÁ, ³ÙáõëÝ³ó»É ²Çß»Ç Ñ»ï: Ð³Ûñë ÇÝÓ Ëñ³ï»É, áñ»ñµ»ù áõ»ñµ»ù ã Ý³Ù ÐÛáõéÝ ç, áñáíñ»ï ÇÝùÝ ³ÛÝï»Õ ß³ï ¹³Å³Ý ÇñáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³Ï³Ý³ï»ë»Õ»É: ²ÛÝáõÑ»ï Ñ³Ûñë ï»õ³ áëíáõù Î»ë³ñÇ³` ÁÝï³ÝÇùÇÝ É Ñ»ïÁ ï»õ³ áë»éáí: î³ñçý»ñ ³Ýó Ýñ³Ýù ³ÕÃ»É»Ý ²ØÜ, áñï»õ É ÍÝí»É»Ù»ë: Ø»ñ ÛáõÕÇ` ÐÛáõéÝ çç ³ÝáõÝÝ ³Ûëûñ øáýáõùé³ñ : ²ÛÝ ³Ûëûñ Ý»ñ³éí³Í Úá½Õ³ï Ý³Ñ³Ý Ç ë³ñù³ýý»ñáõù: ò»õ³ëå³ýáõãûáõýçó ñïí³í Ùáñë å³ïùáõãûáõýá Ññ³ßù ÑÇß»óÝáõÙ` Çñ³Ï³Ý Ñ»ùÇ³Ã ÆëÏ³å»ë, Ññ³ßù ñ ³ÛÝ ï³ñçý»ñçý ñïí»éá, áû³ï»éá ñ»ã» ³ÝÙ³ñ ¹Ï³ÛÇÝ å³ûù³ýý»ñáõù, Ëáõë³»ÉÁ Û³Ã³Õ³ÝÇó áõ Ñ»ï³ ³ÛáõÙ ÁÝï³ÝÇù Ï³½Ù»ÉÁ,»ñç³ÝÇÏ ³åñ»ÉÁ ÜáõÛÝÇëÏ ã Çï»Ù É` Ï³ñ»ÉÇ ³ñ¹Ûáù Ùáñë ÏÛ³ÝùÁ»ñç³ÝÇÏ ³Ýí³Ý»É: Ø³ÝÏáõÃÛ³Ý ï³ñçý»ñçý ³åñ³Í ³ñÑ³íÇñùÁ, ï»ë³í ¹³Å³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÙÇßï Ýñ³ ³ãù»ñáõÙ ÇÝ Ø³Ûñë ò»õ³ëå³ýáõãûáõýçó ñïí³íý»ñçó ñ Ø³Ûñë` êçñ³ýáõûß Ð³ÏáµÛ³ÝÁ, ÍÝí»É ñ 1912 Ãí³Ï³ÝÇÝ, Î³ñëáõÙ: ÌÝÝ¹Û³Ý ûñá ã ñ ÑÇßáõÙ, å³ïùáõù ñ ÙÇ³ÛÝ, áñ ³Û¹ ûñá ì³ñ¹³í³éç ïáý»õ»é, ÑáõÉÇë ³ÙÇëÁ: öáùñçï»ñ»ë³»õ»é,»ñµ ²ñ ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝáõÙ ëïëí»é ºÕ»éÝÁ: Âáõñù³Ï³Ý Ïáïáñ³ÍÝ»ñÁ Î³ñë»Ý Ñ³ë»É ÙÇ áùñ ³í»ÉÇ áõß: ÆÝãå»ë Çï»ù, ÙÇÝã 1918Ã. Î³ñëÁ éáõë³ï³ý Ñå³ï³ÏáõÃÛ³Ý ï³ï ñ, ÇëÏ 1918-ÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÇ ³Ù»Ý³³ÝÙ³ïã»ÉÇ ù³õ³ù-³ùñáóá Ñ³ÝÓÝí»ó Ãáõñù»ñÇÝ: Ð³ÝÓÝí»ó áõ ëïëí»ó ÙÕÓ³í³ÝçÁ, áñ ÙÇÝã ÏÛ³ÝùÇ í»ñç Ùáñë ³ãù»ñáõÙ ñ: Î³ñëÇ Ñ³Û»ñÇ ÙÇ ½ ³ÉÇ Ñ³ïí³Í ½áÑ Ý³ó Ïáïáñ³ÍÝ»ñÇÝ, Ù»Í Ù³ëÝ É µéý»ó ³ÕÃÇ ³Ù ³Ý: Ø³Ûñë»ñÏáõ»Õµ³ÛñÝ»ñÇ` ØÝ³ó³Ï³ÝÇ áõ Ð³Ù µ³ñóáõùç Ñ»ï Ù»Í³ÃÇí Ñ³Û ³ÕÃ³Ï³ÝÝ»ñÇ ß³ñù»ñáõÙ ñ: ä³ïùáõù ñ, áñ Çñ»Ýó µáéáñçý ÙÇ ³Ëáé ÇÝ ï³ñ»é: Ø³Ûñë áùñ ñ»õ»é, µ³ûó ³Ù»Ý Ù³Ýñáõù ïå³íáñí»é ñ: ä³ïùáõù ñ, áñ ³ËáéáõÙ, ß³ñÅí»Éáõ ï»õ ãï³ñ, û¹ ãï³ñ Øáñë ÑÇßáÕáõÃÛ³Ý Ù»ç ïå³íáñí»é ñ, áñ ½ÇÝíáñÝ»ñÝ ³Ù»Ý ûñ ³ÉÇë, ÙÇ ù³ýç Ñá áõ ³ÝáõÝ ÇÝ ï³éçë áõ ï³ýáõù Ýñ³Ýó áéáñý É Çï»ÇÝ, áñ ï³ýáõù»ý ëå³ý»éáõ: ØÇ ûñ É ³ÉÇë»Ý áõ Ñ³ñóÝáõÙ` áíù»ñ»ý êçñ³ýáõûßá, ØÝ³ó³Ï³ÝÝ áõ Ð³Ùµ³ñÓáõÙÁ Ø»Ýù Çñ³ñ Ý³Û»óÇÝù áõ Ñ³ëÏ³ó³Ýù, áñ Ù»ñ Ñ»ñÃÝ É Ñ³ë³í, - å³ïùáõù ñ Ù³Ûñë: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 103

54 Ø³Ûñë å³ïùáõù ñ, áñ áñáß Å³Ù³Ý³Ï ÛáõÙñÇáõÙ ³åñ»Éáõó Ñ»ïá Éáõñ ï³ñ³ííáõù, Ã» Ãáõñù»ñÁ ¹áõñë»Ý»Ï»É Î³ñëÇó, µáéáñ ³ÕÃ³Ï³ÝÝ»ñÁ Ï³ñáÕ»Ý í»ñ³¹³éý³é (³Ù»Ý³ÛÝ Ñ³í³Ý³Ï³ÝáõÃÛ³Ùµ 1919 Ãí³Ï³ÝÇÝ»Õ»É,»ñµ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý µ³ý³ïá Ï³ñ Å³Ù³Ý³Ïáí ³½³ï³ ñ»ó Î³ñëÁ): Î³ñëÇ ³½³ï³ ñù³ý ÉáõñÁ Éë»Éáí` Ð³Û³ëï³ÝáõÙ ³å³ëï³Ý ï³í Ù»Í Ãíáí Ï³ñë»óÇÝ»ñ, áñáýó ÃíáõÙ ñ Ù³Ûñë Çñ»Õµ³ÛñÝ»ñÇ Ñ»ï, ÝáñÇó ³Ù ³»Ý ÁÝÏÝáõÙ Ñ³Ûñ»ÝÇ ù³õ³ù: ²Ûë ³Ý ³Ù Î³ñëáõÙ Ýñ³Ýù ß³ï Ï³ñ»Ý ÙÝáõÙ: øçã ³Ýó,»ñµ ù³õ³ùá éáõë-ãáõñù³ï³ý Ñ³Ù³Ó³ÛÝáõÃÛ³Ùµ í»ñçý³ï³ý³å»ë ³ÝóÝáõÙ ÂáõñùÇ³ÛÇÝ, Ýñ³Ýù ÝáñÇó µéýáõù»ý ³ÕÃÇ ³Ù ³Ý ¹»åÇ Ð³Û³ëï³Ý: ²Ûë ³Ý ³Ù áñµ»ñá Ù»Ý³Ï»Ý ÙÝáõÙ. Ñáñ»Õµáñ ÏÇÝÁ ³Ý³å³ñÑÇÝ Ù³Ñ³ÝáõÙ : Ö³Ý³å³ñÑÇÝ Ù³Ûñë ÏáñóÝáõÙ Ý³ áùñ»õµáñá, áí ³ÝÑ³Ûï ÑÇí³Ý¹áõÃÛ³Ùµ ÑÇí³Ý¹³ÝáõÙ áõ Ù³Ñ³ÝáõÙ: Øáñë áõ ³í³»ÕµáñÁ µ»ñáõù»ý ºñ ³Ý: ºñ ³ÝáõÙ áñµ»ñçý Ù³ÝÏ³ïáõÝ»Ý Ñ³ÝÓÝáõÙ. Ý»ñÏ³ÛÇë êáõý¹áõïû³ý Ã³ïñáÝÇ Ùáï³Ï³ÛùáõÙ ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï Ù³ÝÏ³ïáõÝ ñ áñíáõù: ²ÛÝï»Õ Ýñ³Ýó Ñ³Ù³ñ Ýáñ ÏÛ³Ýù ëïëíáõù êçñ³ýáõûß Ð³ÏáµÛ³ÝÝ áõ ³ÙáõëÇÝÁ Üñ³Ýó»ñ»ùÇÝ ï³ñ³ý, µ³ûó Ã» á±õñ` ã Çï»ÇÝ: àñµ»ñ»ë³ý»ñý ³í»ÉÇ áõß»ý ÉËÇ ÁÝÏÝáõÙ, áñ Çñ»Ýó ñï»é»ý: Ð³ÛïÝí»Éáí ÙÇ Ù»Í å³é³ïáõù` Ýñ³Ýù Ñ³Ý¹ÇåáõÙ»Ý Çñ»Ýó Ñáñ»Õµáñ ³ÕçÏ³Ý` ²Õ³íÝáõÝ: ²Õ³íÝáõ å³ïùáõãûáõýý É Ñ»ï³ùñùÇñ : Üñ³Ý ç³ñ¹ç ï³ñçý»ñçý ÙÇ Ãáõñù ³ß³ ñ ï»ë»é áõ ëçñ³ñ³ñí»é: ²Õ³íÝÇÝ ³ÙáõëÝ³ó»É ñ ÃáõñùÇ Ñ»ï, ï»õ³ áëí»é Ýñ³ ³Ùñáó: ê³ï³ûý ³ÕçÇÏÁ ÙÇßï ïëáõñ ñ Âáõñù ³ß³Ý ó³ýï³ó»é áñ µ³ý ³Ý»É Ýñ³ Ñ³Ù³ñ, áñå»ë½ç áõñ³ë³ý³: ²Õ³íÝÇÝ É ËÝ¹ñ»É, áñ Çñ Ñáñ»Õµáñ ½³í³ÏÝ»ñÇÝ ç³ñ¹çó ñïç: Âáõñù ³ß³Ý, ÇÝãå»ë ï»ëýáõù»ù, Ï³ï³ñ»É ÏÝáç ËÝ¹ñ³ÝùÝ áõ ñï»é Ñ³Û áñµ»ñçý: ÂáõñùÇ ï³ýá Ùáñë áõ ù»éçý»ñçë É³í»Ý ÁÝ¹áõÝáõÙ, Ýáñ Ñ³ áõëï»ý ï³éçë, Ï»ñ³ÏñáõÙ: Ø³Ûñë Ñ³ëï³ï ã ñ ÑÇßáõÙ, µ³ûó ³ëáõÙ ñ, áñ µ³í³ï³ý»ñï³ñ` Ùáï ÙÇ ï³ñç ³åñ»É»Ý ³ÛÝï»Õ, ÙÇÝã áñ Ãáõñù»ñÁ µ³ó³ñ³ûï»é»ý ³ß³ÛÇ ³ñ³ñùÝ áõ ëïë»é Ñ»ï³åÝ¹»É: ö³ß³ý ÏÝáçÁ` ²Õ³íÝáõÝ, í»ñóñ»é áõ Ñ»é³ó»É ` áñµ»ñçý ÝáñÇó Ù»Ý³Ï ÃáÕÝ»Éáí: â»ù ÑÇßáõÙ, Ã» Ñ»ïá Ù³Ûñë»Õµ³ÛñÝ»ñÇ Ñ»ï áõñ ÝáõÙ, µ³ûó ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ Çñ»Ýó Ñáñ»Õµáñ ÏÝáçÁ` ²Õ³íÝáõ ÙáñÝ»Ý ïýáõù: Üñ³ û ÝáõÃÛ³Ùµ ï»õ³ áëíáõù»ý ÛáõÙñÇ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 105

55 Ý³ ß³ï ß í»é Ãáõñù»ñÇ Ñ»ï ß³ï»ñÇ Ñ»ï µ³í³ï³ýçý É³í Ñ³ ñ³µ» ñáõãûáõýý»ñç Ù»ç»Õ»É: Üñ³ Ãáõñù Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÁ ÜÇÏáÕáëÇ Ýñ³ ÁÝï³ÝÇùÇ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇ ³Ýµ³Å³Ý áõõ»ïçóý»ñý ÇÝ: ê³ï³ûý Ýñ³Ýó Ñ³ñ³µ»ñáõ ÃÛáõÝ Ý»ñÝ É»Ý áëí»é,»ñµ ëïëí»é»ý Ãáõñù»ñÇ ÏáÕÙÇó Çñ³Ï³Ý³óíáÕ ç³ñ¹»ñá: ²ÉÇÏ ê³ñ ëû³ý Ø»Í å³åçïë»ñïáõ Å³Ù áõý»ñ ì³ýçó Ñ»é³Ý³Éáõ Ñ³Ù³ñ 1915 Ãí³Ï³ÝÇ ³åñÇÉÇÝ ÜÇÏáÕáëÁ ÉÇÝáõÙ Çñ ÑÛáõñ³ÝáóÝ»ñÇó Ù» ÏáõÙ,»ñµ Ýñ³Ý Ùáï»ÝáõÙ é³½ù³ï³ý Ñ³Ý¹»ñÓ³Ýùáí ÙÇ Ãáõñù ëå³ ½ áõß³óýáõù, áñ ÜÇÏáÕáëÝ áõýç ÁÝ¹³Ù»ÝÁ 20 ñáå» Å³Ù³Ý³Ï Çñ ïáõýá 2 Å³Ù ì³ý ù³õ³ùá Éù»Éáõ Ñ³Ù³ñ: Ø³Ûñë å³ïùáõù ñ, áñ ß³ï ï³ñûñçý³ï ñ, áñ ³Û¹ Ù³ëÇÝ Ñ³ÛïÝáõÙ ÙÇ ³ÝÍ³ÝáÃ ëå³, áõù ÜÇÏáÕáëÝ ÁÝ¹Ñ³Ýñ³å»ë ã Çï»ñ: ÆÝã, ÝÙ³Ý ÉáõñÁ ë³ñë³»óýáõù Ù»Í å³åçïçë, Ý³ ßï³åáõÙ Çñ ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï áñù³ý ÑÝ³ñ³íáñ ³ñ³ Ñ»é³Ý³É ì³ýçó: ÜÇÏáÕáëÝ Çñ Ñ»ï í»ñóýáõù ³ÛÝ, ÇÝã ÑÝ³ñ³íáñ ñ 20 ñáå»ç ÁÝÃ³óùáõÙ` ³é³çÇÝ ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛ³Ý å³ñ³ ³Ý»ñ, áñáß³ïç áõù³ñ` áëïáí: ÎÝáç, 2 ï³ñ»ï³ý»ñ»ë³ûç ÍÝáÕÝ»ñÇ Ñ»ï µéýáõù ³ÕÃÇ ³Ù ³Ý` Çñ áõç áõý»óí³íùá ÃáÕ Ý»Éáí Ãáõñù»ñÇÝ: ê³ï³ûý Ýñ³Ýó ³ËáõëïÝ ³é³Ýó ÏáñáõëïÝ»ñÇ ãç ÉÇÝáõÙ: â³ñëãû³ýý»ñç ÁÝï³ÝÇùÇÝ ³Ý³å³ñÑÇÝ áã ÙÇ³ÛÝ Ã³É³ÝáõÙ»Ý, ³ÛÉ»ÝÃ³ñÏáõÙ»Ý Ñ³É³Í³ÝùÝ»ñÇ, ÜÇÏáÕáëÇ ÍÝáÕÝ»ñÁ Ù³Ñ³ÝáõÙ»Ý Ëá É»ñ³ÛÇó: ÜÇÏáÕáëÝ Çñ ÁÝï³ÝÇùáí Ï³ñáÕ³ÝáõÙ Ñ³ëÝ»É ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³Ý, Ñ³ëï³ïí»É ß³ñáõÝ³Ï»É Çñ ÏÛ³ÝùÝ ³Ûëï»Õ: Ð»ï³ ³ÛáõÙ å³ñ½ ¹³é ÝáõÙ, áñ ³Û¹ ÝáõÛÝ Ãáõñù Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÁ, áíù»ñ Ùßï³å»ë ÑÛáõñ ÁÝÏ³Éí»É ÇÝ ÜÇÏáÕáëÇ ï³ýá, í³õáõó ï»õû³ï»ý»õ»é Ãáõñù»ñÇ Íñ³ ñ»ñç Ù³ëÇÝ, ë³ Ï³ÛÝ Ã³ùáõÝ»Ý å³ñ»é: âý³û³í ÜÇÏáÕáëÇ ÏÛ³ÝùÇ ÁÝÃ³óùáõÙ å³ï³ Ñ³Í µ³½ù³ãçí ¹Åí³ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, ï³ýç³ýùý»ñçý` Ý³ ³åñ»É µ³í³ï³ýçý»ñï³ñ` 96 ï³ñç, Ù³Ñ³ó»É 1980 Ãí³Ï³ÝÇÝ: ä³ïùáõù ²ÉÇÏ ê³ñ ëû³ýá ²Ûë å³ïùáõãûáõýá Éë»É»Ù Ù³ÛñÇÏÇóë, ë³ï³ûý ÙÇ³ÛÝ í»ñç»ñë ³í»ÉÇ Ù³Ýñ³Ù³ëÝ ÇÙ³ó³ Ýñ³ å³åçïç ÁÝï³ÝÇùÇ ÏÛ³ÝùÇ Ù³ëÇÝ ì³ýáõù, ³ÛÝ Ù³ëÇÝ, Ã» ÇÝãå»ë»Ý Ýñ³Ýù Ññ³ßùáí ñïí»é Ïáïáñ³ÍÇó: Ü³ËÝÇÝ»ñë ³ÕÃ»É»Ý ì³ýçó ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ï³ñçý»ñçý: Üñ³Ýó ÙÇ Ù³ëÁ µý³ïáõãûáõý Ñ³ëï³ï»É ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝáõÙ: ²Ûë å³ïùáõãûáõýá Ù³ÛñÇÏÇë å³åçïç Ù³ëÇÝ, áí ÍÝí»É ÙÇÝã 1915 Ã. ç³ñ¹»ñý ³åñ»É ì³ýáõù: ÜÇÏáÕáë ñç áñç â³ñëãû³ýá ÍÝí»É 1884 Ãí³Ï³ÝÇÝ: ²í³ñï»É ¹åñáóÁ, áñçó Ñ»ïá ¹³ñÓ»É ë³ ñçã: Ü³ áõý»ó»é Ù»Ï ¹áõëïñ: âý³û³í ëç ñ»é Çñ ³ñÑ»ëïÁ, ë³ï³ûý»õ»é Ý³ ß³ï áñíáõýû³: øñïý³ç³ý ³ß Ë³ï³Ý ùç Ù»Í Ï³ÙùÇ ßÝáñÑÇí, Ý³ ¹³ñÓ»É Ëáßáñ ÑÛáõñ³ÝáóÝ»ñÇ, í³ñ ë³íçñ³ýáóý»ñç, ã³ûë³ý³ý»ñç ë» ³Ï³Ý³ï»ñ: áñíç µýáõûãçó»éý» Éáí` ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 107

56 ø»ý¹çïû³ýý»ñç ÁÝï³ÝÇùÁ áñ ø»ý¹çïû³ý Ðáñ³ùñáçë ÁÝï³ÝÇùÇÝ Ãáõñù ÁÝÏ»ñÝ»ñÝ áõõ»ïó»é»ý ÙÇÝã Ð³Û³ëï³ÝÇ ë³ñù³ý ä³ïùáõù Ð³Ù»ëïáõÑÇ ø»ý¹çïû³ýá ÌÝáÕÝ»ñë ³åñ»É»Ý ²ñ ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ ²ñ³µÏÇñ ù³õ³ùáõù: 1896 Ã.-ÇÝ` Ïáïáñ³ÍÝ»ñÇ ³é³çÇÝ ³ÉÇùÇ Å³Ù³Ý³Ï, ï³ïçïçë ³ãùÇ ³éç ëå³ Ý»É»Ý áñ Ñáñ»Õµáñë áõ Ï³Ë»É Í³éÇó: î³ïçïë ¹ñ³ÝÇó Ñá»Ï³Ý Í³Ýñ Ë³Ý ³ñáõÙ ëï³ó»é,»ñï³ñ µáõåí»é : ê³ï³ûý ÙÇÝã ÏÛ³ÝùÇ í»ñç É Ñá»Ï³Ý áñáß ËÝ¹ÇñÝ»ñ áõý»ñ: ²ÛÝáõÑ»ï å³åçïçë»ý ï³ñ»é,»ñïáõ Ñáñ»Õ µ³ûñ Ý»ñÇë, Ñáñ»Õµáñë µáéáñ µ³ñ»ï³ùý»ñçý, ÙÝ³ó»É ÙÇ³ÛÝ Ñ³Ûñë, áí áùñ»õ»é: Ü³ 1904 Ã.-ÇÝ ÍÝí»É. Ýñ³Ý Ù³Ñ³ó³Í»Õµáñ ³ÝáõÝáí Ïáã»É»Ý áñ : î³ïçïë å³ïùáõù ñ, áñ å³ï»ñ³½ùç ³í³ñïÇó Ñ»ïá µáéáñ ³ñ³µÏÇñóÇÝ»ñáí Ý³ó»É»Ý Ð³É»å, áñï»õçó É»ÛñáõÃ»Ý ï»õ³ áëí»é: Ð³Ûñë å³ïùáõù ñ Çñ ÁÝÏ»ñ³Ï³Ý ßñç³å³ïÇ Ù³ëÇÝ: ²ëáõÙ ñ` ß³ï Ãáõñù ÁÝ Ï»ñÝ»ñ áõý»ó»é, áíù»ñ, ÇÝãå»ë ÇÝùÝ ñ ³ëáõÙ, Ý»ÕáõÃÛ³Ý å³ñçý ÙÇßï û Ý»É»Ý, ã»ý ÃáÕ»É, áñ Ù»½ íý³ë»ý: Ø»ÏÇ ³ÝáõÝÁ É³í»Ù ÑÇßáõÙ` Øëï³ Ã ÇÏ: ²ëáõÙ Ç` ³Û¹ Ç±Ýã ³ÝáõÝ, ³ëáõÙ ñ` ÃáõñùÇ ³ÝáõÝ : ÆëÏ Ñáñ³ùñáçë` îç ñ³ýáõñáõ ³ÙáõëÇÝÁ` ê³ñ Çë êáõñû³ýá, å³ïùáõù ñ, áñ ç³ñ¹ç Å³Ù³Ý³Ï Çñ»Ýù ¹³ñµÇÝ»Ý»Õ»É ë³ñ»ñáõù å³ûï»ñ»ý å³ïñ³ëï»é: ÂáÑáõµáÑÇ Ù»ç Ýñ³Ýó Ùáé³ó»É»Ý, ã»ý ³ùëáñ»É: Üñ³Ýù ²ñ³µ ÏÇñ»Ý í»ñ³¹³ñó»é,»ñµ Çñ³íÇ ³ÏÁ Ñ³Ý¹³ñïí³Í»Õ»É 1924-ÇÝ, Ñ»ïá ³ÕÃ»É»Ý Ð³Û³ëï³Ý: Üñ³Ýó Ãáõñù»ñÝ»Ý û Ý»É ³Ëã»É: Ðáñ³ùñáçë ³ÙáõëÇÝÁ ÑÇßáõÙ ñ, Ã» ÇÝãå»ë»Ý Çñ»Ýó Ãáõñù ÁÝÏ»ñÝ»ñÝ Çñ»Ýó áõý»ó³í-ãáõý»ó³í áëï»õ»ýá í»ñóñ»é, ¹ñ»É Çñ»Ýó ñå³ýý»ñá, áñ»ñý áõ áõç áõý»óí³íùá Ï³å»É»Ý Çñ»Ýó çá ñç Ý»ñÇ íñ³ áõõ»ïó»é ÙÇÝã ²ñ»É³Ñ³Û³ëï³ÝÇ ë³ñù³ý: Âáõñù»ñÝ ³Û¹ áëï»õ»ýý Çñ»Ýó Ùáï»Ý å³ñ»é áõ ³ë»É. ºÃ» Ñ³ñÓ³ÏáõÙ ÉÇÝÇ, Ó»½ ÙáïÇó ÏËÉ»Ý, Ù»½ Ùáï ³å³Ñáí ÏÉÇÝÇ : ²Û¹å»ë Ãáõñù»ñÁ Ýñ³Ýó µ»ñ»é Ñ³ëóñ»É»Ý ë³ñù³ýçý, áëï»õ»ýý áõ áõý»óí³íùá í»ñ³¹³ñóñ»é»ý áõ ³Ý³å³ñÑ»É Ð³Û³ëï³Ý: ºñ ³ÝáõÙ Ýñ³Ýù ÎÇÝáÛÇ ï³ý Ùáï Ù»Í ïáõý ÇÝ Ý»É,»ñ¹³ëï³Ýáí ³åñáõÙ ÇÝ, ë»õ³ý ÇÝ ÝëïáõÙ 14 Ñá áí: Ðáñ³ùñáçë ³ÙáõëÇÝÁ ÙÇßï»ñ³Ëï³ ÇïáõÃÛ³Ùµ ñ ÑÇßáõÙ ³Û¹ Ãáõñù» ñçý: ²ëáõÙ ñ, áñ É³í Ãáõñù Ñ³ñ ³ÝÝ»ñ»Ý áõý»ó»é, áíù»ñ ïçñáõãûáõý ÇÝ ³ÝáõÙ, ã ÇÝ ÃáÕÝáõÙ, áñ ³ëå³ï³Ï»Ý : ³Ûó ¹³Å³Ý Ù³ñ¹ÇÏ É»Ý»Õ»É, áñ û ï³ áñí»é»ý ³éÇÃÁ, ëå³ý»é áõ Ã³É³Ý»É»Ý: ²Ù»Ý ¹»åùáõÙ, ß³ï»Ù Éë»É, áñ Ãáõñù»ñÇ ÃíáõÙ»Õ»É»Ý Ý³ ß³ï û ÝáÕÝ»ñ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 109

57 ºñµ ëïëíáõù Ø»Í ç³ñ¹á, Ãáõñù Ñ³ñ ³ÝÝ ³å³ëï³Ý ï³éçë ï³ïçë ÁÝï³ÝÇùÇÝ ä³ïùáõù êáõñ»ý ²í»ïÇëÛ³ÝÁ î³ïçïë` êçñ³ýáõß Ð³Ùµ³ñÓáõÙÛ³ÝÁ, ÍÝí»É 1905 Ãí³Ï³ÝÇÝ: Ü³ ì³ýç ²ñï³Ù»ï ÛáõÕÇó ñ: ºñµ ëïëíáõù Ð³Ûáó Ù»Í ç³ñ¹á, ï³ïçïçë ÁÝï³ÝÇùÇÝ áñáß Å³Ù³Ý³Ïáí ³å³ëï³Ý ï³éçë Ãáõñù Ñ³ñ ³ÝÁ: î³ïë ³ëáõÙ ñ. ÖÇßï ` Ãáõñù ÇÝ, µ³ûó ß³ï É³í Ù³ñ¹ÇÏ ÇÝ: Ø»Ýù ß³ï Ùï»ñÇÙ ÇÝù ÁÝï³ÝÇùÝ»ñáí: ²ÕáõÑ³óÇ Ù³ñ¹ÇÏ ÇÝ : ³Ûó Ãáõñù Ñ³ñ ³ÝÝ»ñÁ ë»ñï³ñ Å³Ù³Ý³Ï ã ÇÝ Ï³ñáÕ Ã³ùóÝ»É ï³ïçë ÁÝï³ÝÇùÇÝ: ²Û¹ Å³Ù³Ý³Ï, ÇÝãå»ë Ñ³½³ñ³íáñ ³ÛÉ Ñ³Û»ñ, Ýñ³Ýù ë ëïçåí³í»ý ÉÇÝáõÙ Ñ»é³Ý³É ²ñï³Ù»ïÇó: ³ÕÃÇ ³Ý³å³ñÑÇÝ»ñÏáõ ½ÇÝíáñ Ùáï»ÝáõÙ»Ý ï³ïçë áùñ ùñáçá áñóáõù Ñ³Ý»É Ù³ïÇ ³ñÍ³Ã» Ù³ï³ÝÇÝ: Åí³ñ³Ý³Éáí Ñ³Ý»É Ù³ï³ÝÇÝ` Ýñ³ÝóÇó Ù»ÏÁ µ³ñóñ³óýáõù ¹³ßáõÛÝÁ, áñ ÏïñÇ ³ÕçÏ³ Ù³ïÁ: ²Û¹ å³ñçý Ùáï»ÝáõÙ Ù»Ï ³ÛÉ Ãáõñù ½ÇÝíáñ áõ ÃáõÛÉ ãç ï³éçë: Æ í»ñçá, Ù³ï³ÝÇÝ Ãñç»Éáí Ï³ñáÕ³ÝáõÙ»Ý Ñ³Ý»É Ù³ïÇó: ³Ûó ³í»ÉÇ áõß, ÑÛáõÍí»Éáí ëáíçó áõ Ñá Ý³ÍáõÃÛáõÝÇó, ï³ïçïçë ùáõûñý áõ Ù³ÛñÁ Ù³Ñ³ÝáõÙ»Ý ³ÕÃÇ ³Ý³å³ñÑÇÝ: î³ïë å³ïùáõù ñ, áñ ³Ý³å³ñÑÇÝ ù³ûé»éçë Ù³ñ¹ÇÏ áõå³ëå³é ÁÝÏ ÝáõÙ ÇÝ, µáéáñá Çï»ÇÝ, áñ ³Û¹ ÁÝÏ³ÍÝ ³ÛÉ ë ãç µ³ñóñ³ý³éáõ: êçñ³ýáõß Ð³Ùµ³ñÓáõÙÛ³Ý êçñ³ýáõßý Çñ Ñ³ñëÇ ÃáéÝ»ñÇ Ñ»ï ÑÇ³óÙáõÝùáí: ä³ïùáõù ñ, áñ ²ñï³Ù»ïÇ Ñ³ñëÝ»ñÁ ëý¹áõïý»ñáõù ÙÇßï ËÝÓáñ ÇÝ å³ñáõù,»ñµ ëý¹áõïá µ³óáõù ÇÝ, µáõûñá ï³ñ³ííáõù ñ áõç ë»ýû³ïáí Ð³Û ³ÕÃ³Ï³ÝÝ»ñÇ ËáõÙµÁ, áñáýó ÃíáõÙ ñ Ý³ ï³ïë, Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ³ÝóÝ»É ²ñ³ùëÁ Ñ³ëÝ»É ³ÛÅÙÛ³Ý ²ñÙ³íÇñÇ Þ³Ûñ³ñ ÛáõÕ: àñáß Å³Ù³Ý³Ï ³ÛÝï»Õ ÙÝ³Éáõó Ñ»ïá ï³ïçïë ï»õ³ áëíáõù ¾çÙÇ³ÍÇÝ` ³Ù»ñÇÏÛ³Ý Ù³ÝÏ³ïáõÝ: î³ñçý»ñ ³Ýó ï³ïë Ñ³Ý¹ÇåáõÙ å³åçë, áí ³ñÙ³ïÝ»ñáí ØáõßÇó ñ: Üñ³Ýù í³õáõó ÇÝ ï»õ³ áëí»é ²å³ñ³ÝÇ øáõã³ï ÛáõÕ: 1929 Ãí³Ï³ÝÇÝ Ýñ³Ýù ÙÇ³ëÇÝ ï»õ³ áëíáõù»ý ºñ ³Ý: ÐÇßáõÙ»Ù`»ñµ Ñ³í³ùíáõÙ ÇÝù ÁÝï³ÝÇùáí, ï³ïë ëïëáõù ñ Ëáë»É Çñ Ù³Ý ÏáõÃÛáõÝÇó, ÙÇßï Ï³ñáïáí ñ å³ïùáõù Çñ»Ýó Ïáñëí³Í ï³ý áõ Ûáõ ÕÇ Ù³ëÇÝ: Æñ Ñ³ñ³½³ï ²ñï³Ù»ïÇ ËÝÓáñÇ Ù³ëÇÝ ËáëáõÙ ñ Ñ³ïáõÏ Þ³ï ñ áõ½áõù áý» Ù»Ï ³Ý ³Ù ³Ûó»É»É Çñ Ñ³Ù³ñ ³Û¹ù³Ý Ñ³ñ³½³ï ²ñï³Ù»ï: ²ÛÝï»ÕÇó Ñ»é³ó»É ñ,»ñµ ÁÝ¹³Ù»ÝÁ ÇÝÁ ï³ñ»ï³ý ñ»õ»é, µ³ûó Ñ³Ùá½í³Í ³ëáõÙ ñ. ºÃ» Ù»Ï ³Ý ³Ù É áïùë ÁÝÏÝÇ Ù»ñ ÛáõÕ, ÙÇ³Ý ³ÙÇó Ï ïý»ù Ù»ñ ïáõýá : ò³íáù, ï³ïçë ³Û¹ Ù»Í ó³ýïáõãûáõýý ³Û¹å»ë É ãçñ³ï³ý³ó³í: ì³ý»óçý»ñçý µáéáñá ÙÇßï ÅÉ³ï»Ý Ñ³Ù³ñáõÙ, ë³ï³ûý ï³ïë ÇëÏ³å»ë ß³ï ³é³ï³Ó»éÝ ÏÇÝ ñ: Üñ³Ý Ù»ñ Í³ÝáÃÝ»ñÁ ÙÇßï Ñ³ñóÝáõÙ ÇÝ. áõ í³ý»óç»ë, ÇÝãå»±ë, áñ ³Ûëù³Ý ÑÛáõñ³ë»ñ»ë, ÇÝãÇÝ Ç å³ï³ëë³ý` ³ëáõÙ ñ. ì³ý»óçý»ñá ÅÉ³ï ã»ý, å³ñ½³å»ë ÙÇßï áõý»ý Çñ»Ýó í³õí³ ûñí³ å³ß³ñá : ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 111

58 î³ïçïçë ÑáñÁ Ù³ÑÇó ñï»é Çñ Ãáõñù Ññ³Ù³Ý³ï³ñÁ ä³ïùáõù ñç áñ ²í»ïÇëÛ³ÝÁ Ð³Ûáó ó»õ³ëå³ýáõãû³ý ï³ñçý»ñçý Ññ³ßùáí ñïí³íý»ñçó»õ»é Ý³ 1907 Ãí³Ï³ÝÇÝ ÍÝí³Í ï³ïçïë` Ø³ñïÇñáëÛ³Ý ²Õ³íÝÇÝ: î³ïçïë ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï ³åñ»É áõñë³ûç Ý³Ñ³Ý Ç Ö³ñ³Ë ÛáõÕáõÙ, áñá áõñë³ûçó Ùáï 100 ÏÇÉáÙ»ïñ Ñ»é³íáñáõÃÛ³Ý íñ³ ïýí»é Ñ³ÛïÝÇ ñ Çñ µáõåçã` ï³ù ë³éá ÉáÕ³í³½³ÝÝ»ñáí: ÛáõÕáõÙ ÑÇÙÝ³Ï³ÝáõÙ ½µ³ÕíáõÙ ÇÝ Ù»ï³ù ë³ áñíáõãû³ùµ: 1915 Ãí³Ï³ÝÇÝ ï³ïçïçë ÑáñÁ ½áñ³Ïáã»É»Ý µ³ý³ï ÁÝï³ÝÇùáõÙ ÙÝ³ó»É»Ý ÙÇ³ÛÝ Ï³Ý³Ûù: î³ïçïë å³ïùáõù ñ, áñ Çñ»Ýó ï»õ³ñ³ý»éáõ Å³Ù³Ý³Ï Ãáõñù³Ï³Ý Ï³é³í³ñáõÃÛáõÝÝ Çñ»Ýó` áñå»ë ½ÇÝíáñ ïí³í ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ³ïÏ³óñ»É ë³ûé»ñ` Çñ»ñÁ ï»õ³ áë»éáõ Ñ³ Ù³ñ, ÙÇÝã¹»é ÙÛáõë ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÁ ÝÙ³Ý ³é³í»ÉáõÃÛáõÝ ãáõý»çý: ³Õ ÃÇ Å³Ù³Ý³Ï Ýñ³Ýù µáéáñç Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ Ñ³ë»É»Ý»ñ ¼áñ ï³ýáõ»ñï³ã ÍÇÝ, íñ³ýý»ñ Ë»É ëå³ë»é Çñ»Ýó Ñ»ñÃÇÝ: î³ïçïë å³ïùáõù ñ, áñ ¹³ Çñ»Ýó Ñ³Ù³ñ ñïáõãûáõý ñ ÃíáõÙ. áã áù ã Çï»ñ, áñ ³Û¹ Ý³óùÝ»ñáí Çñ»Ýó ï³ý»éáõ»ý Ïáïáñ»Éáõ: Þáõïáí Ñ³ëÝáõÙ Çñ»Ýó Ñ»ñÃÁ, ãáñë Ï³Ý³Ûù` ï³ïçïë, Çñ Ù³ÛñÁ, ï³ïç ÏÇë ï³ïý áõ Ùáñ³ùáõÛñÁ ï»õ³íáñíáõù»ý Ý³óùáõÙ: î³ïçïë å³ï ÙáõÙ ñ, áñ Çñ»Ýù ¹»Ùù»ñÇÝ Ùáõñ ÇÝ ùëáõù, áñ ï»õ»ñ ³Ý, ù³ýç áñ»õ» óçï ³ÕçÇÏÝ»ñÇÝ Ãáõñù»ñÁ ï³ýáõù ÇÝ: ºñµ ï³ïçïë ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ ³ñ¹»Ý Ý³óùáõÙ ÇÝ, Ý³óù µ³ñóñ³ýáõù Ý³ ÙÇ å³ï³ýç Ñ³ñó ÝáõÙ, Ã» Ï³Ý ³ñ¹Ûáù ³ÛÝï»Õ áõñë³ûçó»ï³íý»ñ: î³ïçïçë ï³ïçïý ³ñÓ³ ³ÝùáõÙ` ³ë»Éáí, áñ Çñ»Ýù Ö³ñ³ËÇó»Ý: ñ³ýçó Ñ»ïá å³ï³ýçý Ëáñ Ñáõñ¹ ï³éçë Ýñ³Ýó ßï³å ÇçÝ»É Ý³óùÇó: êï½µáõù Í»ñ ÏÇÝÁ ãç Ñ³ëÏ³ ÝáõÙ, Ã» ÇÝãáõ åçïç ÇçÝ»Ý. ³Ëñ, Ñ³½Çí Çñ»Ýó Ñ»ñÃÝ»Ï»É: ê³ï³ûý, µ³ñ» µ³ë ï³µ³ñ, ³Û¹ ïõ³ûçý Ñ³çáÕíáõÙ Çç»óÝ»É Ýñ³Ýó áõç Ý³óùÇó»ñ Ç ÙÇ³ÛÝ Çñ»Ýù»Ý ñïíáõù ²Õ³íÝÇ Ø³ñïÇñáëÛ³ÝÇ ³ëï³ÃáõÕÃÁ` ïñí³í áõéõ³ñç³ûáõù áñ Í»ñ ³ÝáõÙ: Ð»Ýó ßáõÏ³ÛáõÙ É Ýñ³Ýù å³ï³ñ³µ³ñ Ñ³Ý¹ÇåáõÙ»Ý µ³ Ý³Ï ½áñ³Ïáãí³Í ï³ïçïçë ÑáñÁ` ñç áñçý: Ð³Ý¹ÇåáõÙÝ ³Ý³ÏÝÏ³É ñ, ù³ ÝÇ áñ µáéáñý ³ñ¹»Ý Çï»ÇÝ, áñ µ³ý³ï ½áñ³Ïáãí³Í Ñ³Û ïõ³ù³ñ¹ï³ýó Ãáõñ ù» ñá ÏáïáñáõÙ ÇÝ: ê³ï³ûý å³ñ½íáõù, áñ ï³ïçïçë ÑáñÁ Ù³ÑÇó ñ Ï»É Çñ Ãáõñù Ññ³Ù³Ý³ï³ñÁ: ì»ñççýë, É³í ÇÙ³Ý³Éáí, áñ ñç áñý ³ñ Ñ»ë ï³ í³ñå ÑáÕ³ áñí, ï³ýáõù Çñ Ï³Éí³Íù` ³Û» áñí ³ßË³ï»Éáõ: ö³ë ïá ñ»ý ëï³óíáõù, áñ ï³ïçïçë Ñáñ ñïáõãûáõýá ÑÝ³ñ³íáñ»Õ³í Ãáõñ ùç ßÝáñÑÇí: ÀÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï í»ñ³ùç³íáñí»éáõó Ñ»ïá Ýñ³Ýù ÝáñÇó ï»õ³ áëíáõù»ý Ñ³Ûñ»ÝÇ Ö³ñ³Ë, Ùáï 2 ï³ñç ³åñáõÙ ³ÛÝï»Õ, ÇëÏ ³ñ ¹»Ý 1922 Ãí³Ï³ÝÇÝ` ÑáõÝ³Ï³Ý µ³ý³ïç Ý³Ñ³ÝçÇ Å³Ù³Ý³Ï ß³ñÅíáõÙ»Ý áõñë³, ³ÛÝï»ÕÇó Ý³íáí ï»õ³ áëíáõù áõéõ³ñç³ ñïíáõù ò»õ³ëå³ýáõãû³ý»ñïñáñ¹ ³ÉÇùÇó: áõéõ³ñç³ûáõù ï³ïçïë Í³ÝáÃ³ÝáõÙ å³åçïçë Ñ»ï, ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ»Ý 1933 Ãí³Ï³ÝÇÝ»ñÏáõ áñ¹çý»ñç Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ ï»õ³ áëíáõù Ð³Û³ëï³Ý: öñïí»éáõó Ñ»ïá Ýñ³Ýù ³ßË³ï³ÝùÇ»Ý ³ÝóÝáõÙ ßáõÏ³ÛáõÙ, ³åñáõëïÇ ãýãçý ÙÇçáó Ñ³ÛÃ³ÛÃ»Éáõ Ñ³Ù³ñ û ÝáõÙ»Ý ³é ïñ³ï³ýý»ñçý, ï³ñµ»ñ ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 113

59 Ùáé³ó»É Çñ ¹³í³Ý³ÝùÇ Ù³ëÇÝ áõ ãç Ñ³ñí³Í»É áïùáí.»ï»õ»óáõ å³ïçý áïùáí Ñ³ñí³Í»ÉÁ Ù»Õù ñ Ñ³Ù³ñáõÙ: ÎÇÝÝ ³ÝÁÝ¹Ñ³ï É³ó ñ ÉÇÝáõÙ` ËÝ¹ñ»Éáí, áñ ³ÙáõëÇÝÁ ÙÇ ³ñ ³ÝÇ, ñïç ïõ³ûçý` Çñ Ð³ÏáµÇÝ: Æ í»ñçá, ÇÝã-áñ Ññ³ßùáí, Ý³ Ï³ñáÕ³ó»É ï»õ³ñ³ý ³Ý»É ¹³ñ³íáñ ³Û¹»Ï»Õ»óáõ ÙÇ Ïïáñ ù³ñ` áñ¹áõý ³ë»Éáí. ö³ëç ñ, Ý³, ÃáÕ ñ³ ë ãù³ñç : Ð³ÏáµÁ ÝÇÑ³ñÇÏ ïõ³»õ»é, ÙÇ Ï»ñå ¹áõñë ëáõáëï»éáí»ï»õ»óáõ å³ïçý µ³óí³í ³ÝóùÇó` ëïë»é í³½»é: Ð³ÝÏ³ñÍ Éë»É ÃáõñùÇ µõ³íáóá. Û³íáõñÇ ïõ»ý ³Ë³í : Ð»ïá Ñ³çáñ¹»É Ïñ³ÏáóÁ Ð³ÏáµÁ ½ ³ó»É, áñ Ù»çùÇÝ Ï³åí³Í Çñ Ó»éù»ñÁ Ñ³ÝÏ³ñÍ ï³ù³ó³ý, µ³ûó ß³ñáõÝ³Ï»É Ë»É³ÏáñáõÛë í³½»é: Ü³ í³½»é ` ãçù³ý³éáí, Ã» áõñ Ñ³ë»É: Ð³ÝÏ³ñÍ áõß³ã³ í»é ÁÝÏ»É: ²Ý³ÑÇï Ô³½³ñÛ³Ý ö³ëç ñ, Ý³, ÃáÕ ñ³ ë ãù³ñç ä³ïùáõù ²Ý³ÑÇï Ô³½³ñÛ³ÝÁ ºñµ Í³ÝáÃ³ó³ 100 ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ Íñ³ ñçý, ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï Ý³ËÏÇÝ ³ß³Ï»ñïáõÑÇÝ»ñÇó Ù»ÏÁ` êáõë³ýý³ êï» ³ÝÛ³ÝÁ, ³Û ó» É»É ñ ÇÝÓ: ¼ñáõÛóÇ ÁÝÃ³óùáõÙ å³ïù»óç Íñ³ ñç Ù³ëÇÝ, å³ñ½í»ó, áñ Ýñ³ å³åçïçý ò»õ³ëå³ýáõãû³ý Å³Ù³Ý³Ï ñï»é»ý Ãáõñù»ñÁ: Ü³ ÇÝÓ å³ï Ù»ó Ñ³Ûñ³Ï³Ý ÏáÕÙÇó Çñ å³åç å³ïùáõãûáõýá: ²ñÃÝ³Ý³Éáí ï»ë»é, áñ ÇÝã-áñ ÃáõñùÇ ï³ýý : ÎáÕùÇÝ ÑÕÇ ÙÇ ÃñùáõÑÇ Ï³Ý Ý³Í, ÇëÏ Çñ Ó»éù»ñÁ Ï³åÏåí³Í»Ý ï³ñµ»ñ É³Ã»ñáí: ²Û¹ å³ñçý Çï³Ïó»É, áñ íçñ³íáñ, ë³ï³ûý ³é³çÇÝ ÙÇïùÝ ³ÛÝ»Õ»É, áñ ÇÝùÝ ³½³ï, ñïí»é : ÂñùáõÑÇÝ Ýñ³Ý Ï»ñ³Ïñ»É ëïçå»é, áñ Ã³ùÝíÇ, ù³ýç áñ ïõ³ûçý Ýïñ»ÉÇë»Ý»Õ»É: ÂáõñùÇ ï³ýá` å³ïç ï³ï, ³ÝÏáÕÇÝÝ»ñ»Ý ß³ñí³Í»Õ»É: ÎÇÝÝ ³é³ç³ñÏ»É Ð³ÏáµÇÝ å³éï»é ³ÝÏáÕÇÝÝ»ñÇ ï³ï: øçã Ñ»ïá Éëí»É Ãáõñù»ñÇ áé áéáóá ÃñùáõÑáõ å³ï³ëë³ýá, áí íëï³ Ñ»óñ»É, áñ ïõ³ý Çñ ï³ýá ã : Æ í»ñçá, ½ÇÝíáñÝ»ñÁ Ñ»é³ó»É»Ý: Ð»ïá Ãñùáõ ÑÇÝ áõï»éçùç Ï³åáó ïí»é ïõ³ûçý, óáõûó ïí»é ³ËáõëïÇ ³å³Ñáí ³Ý³å³ñÑÁ: Ð»Ýó ³Ûëå»ë É ñïí»é ß³ï³ËóÇ Ð³ÏáµÁ` êï» ³ÝÇ áñ ¹ÇÝ, áí ï³ñçý»ñ ³Ýó Çñ ÃáéÝ»ñÇÝ å³ïù»é. ºñµ Ñ»é³ÝáõÙ Ç, ÍËÇ Ñáï ½ ³óÇ: ºï Ý³Û»óÇ»Ï»Õ»óÇÝ ³ÛñíáõÙ ñ Ü³ ³Ë»É Ñ³ë»É ²ñ³ñ³ïÇ Ù³ñ½Ç ²íß³ñ ÛáõÕ, ³ÛÝï»Õ ³ÙáõëÝ³ó»É,»ñ»Ë³Ý»ñ áõý»ó»é: ÂáéÝáõÑáõ Ëáëù»ñáí Ý³ Ùßï³å»ë ó³ýï³ó»é ²ñ³½Ý ³ÝóÝ»É áõ Ý³É, Ù»Ï ³Ý ³Ù É ï»ëý»é Ñ³Ûñ»ÝÇ ïáõýá Üñ³Ýù»Õ»É»Ý Þ³ï³ËÇó: ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ï³ñçý»ñçý Ýñ³ å³åçïá Ùáï ï³ñ»ï³ý»õ»é: Þ³ï³ËÇ µáéáñ µý³ïçãý»ñçý Ãáõñù»ñÁ Ñ³í³ù»É»Ý ³Ï»É»Ï»Õ»óáõÙ, áñ Ññ¹»Ñ»Ý: êáõë³ýý³ûç Ëáëù»ñáí Çñ å³åç ÁÝï³ÝÇùÁ ß³ï Ù»Í»Õ»É: Üñ³ Ù»Í å³åá` êï» ³ÝÁ, ½ ³Éáí, Ã» ÇÝã ³ Ï³ ï³ Çñ ëå³ëáõù Çñ ÁÝï³ÝÇùÇÝ, ³Û¹ ÃíáõÙ áñ¹áõý` Ð³ÏáµÇÝ, áñ ÓáõÙ»Éù áñáý»é: ³Ûó Ç±Ýã»Éù ïý»é,»ñµ µáéáñç Ó»éù»ñÁ Ï³åí³Í ÇÝ, ³ÛÝ É` Ù»çùÇ»ï áõù: Ð³ÝÏ³ñÍ Ý³ ÝÏ³ï»É, áñ»ï»õ»óáõ å³ïá ÙÇ áùñ Ë³ñËÉí³Í, ù³ñá ÑÝ³ñ³íáñ ï»õ³ñ³ý»é: Ð³ÏáµÇ Ñ³ÛñÁ ëïë»é Ñ³ñí³Í»É å³ïçý Ó»éù»ñáí, Ù»çùáí: ÜáõÛÝÇëÏ ³Û¹ ¹Åí³ñÇÝ å³ñçý Ý³ ãç ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 115

60 Îáïáñí³Í»ñ¹³ëï³ÝÇ»ñÏáõ ñïí³í ßÇí áõëï ³ñ»óÇÝ, áñ ÑÛáõëí»Ý ÙÇÙÛ³Ýó ¹³éÝ³Ý Ñ³ëï³µáõÝ Ï³ÕÝÇ ä³ïùáõù ºÕÇë³µ»Ã ³ÉÃ³Û³ÝÁ Ø³Ûñë` ²½ÝÇí ³ÉÃ³Û³ÝÁ, ê»µ³ëïç³ûç îçíñçï ù³õ³ùçó ñ: Ü³ ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ½áÑ ¹³ñÓ³Í»ñ¹³ëï³ÝÇ ÙÇ³Ï ñïí³íý : Ø³Ûñë å³ïùáõù ñ, áñ ÙÇ Ãáõñù Ñ³ñ ³Ý»Ý áõý»ó»é, áí ß³ï Ñ³ñ³½³ï»Õ»É Çñ»Ýó: ØÇ»ñ»Ïá,»ñµ ï³ý ïõ³ù³ñ¹çï å³ý¹ëïáõãû³ý ÇÝ Ù»ÏÝ»É, ³Ûë Ãáõñù ³ß³Ý ³Ûó»ÉáõÙ Çñ»Ýó: Ø³Ûñë ³ëáõÙ ñ, áñ Çñ»Ýó ï³ýá Ý³ Ï³ñÍ»ë ÁÝï³ÝÇùÇ ³Ý¹³Ù ÉÇÝ»ñ: ö³ß³ûç Ù³ÛñÁ Ù³Ñ³ó»É ñ ÍÝÝ¹³µ»ñáõÃÛ³Ý Å³ Ù³Ý³Ï, ²½ÝÇíÇ Ù»Í Ù³ÛñÁ` Ü³½ÇÏÁ, Çñ áñ¹áõ å»ë Ýñ³Ý å³ñ»é, Ù»Í³óñ»É ñ: ÂáõñùÁ Ü³½ÇÏÇÝ Ù»Í Ù³Ù ñ ³ëáõÙ: Ø³Ûñë` ²½ÝÇíÁ, ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï 6 ï³ñ»ï³ý ñ: Ü³ Çñ»ñÏáõ ùáõûñ»ñç Ñ»ï ¹áõñë ³ÉÇë ÑÛáõñÇÝ ¹ÇÙ³íáñ»Éáõ ³Ï³Ý³ï»ë ÉÇÝáõÙ Ëáë³ÏóáõÃÛ³ÝÁ: Ü»ñë ³Éáí ë»õ³ýç ßáõñç ï»õ³íáñí»éáí` ÃáõñùÁ Ü³½ÇÏ Ù»Í Ù³ÙÇÝ Ñ³ÛïÝáõÙ, áñ Ãáõñù³Ï³Ý Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý áñáßáõù Ï³` ï»õ³ñ³ý ³Ý»É Ñ³Û ³½ ³µÝ³ÏãáõÃÛ³ÝÁ, Ïáïáñ»É µý³çýç»é Ñ³Û ³½ Á : Ü³ Ü³½ÇÏÇÝ ³é³ ç³ñïáõù Çñ ï³ýý ³å³ëï³Ý ïý»é ÝáõÛÝÇëÏ ÙÇ ³é³ÝÓÇÝ ³ÝÏÛáõÝ Ëáë ï³ýáõù Ñ³ïÏ³óÝ»É ëñµ³å³ïï»ñý»ñç Ñ³Ù³ñ, áñï»õ Ü³½ÇÏ Ù³ÙÁ Ï³ÕáÃ»ñ: Ü³ ³ëáõÙ, áñ ÉÇÝ»Éáí Ù»Í ÑÝ³ñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ï»ñ` ÏÏ³ ñá Õ³Ý³ Ýñ³Ýó áõç ÁÝï³ÝÇùÁ å³ßïå³ý»é: ²Ûë Å³Ù³Ý³Ï µáéáñá ï³ Ý³å³Í ëå³ëáõù»ý Ü³½ÇÏÇ ³ñÓ³ ³ÝùÇÝ, Ý³ É Ù»ñÅáõÙ ` ³ë»Éáí, Ã» áñï»õ Ñ³Û ÅáÕáíáõñ¹Á, ³ÛÝï»Õ É Çñ»ñ¹³ëï³ÝÝ áõ ÁÝï³ÝÇùÁ,»Ã» µý³çýç»ý Ñ³Û»ñÇÝ, Ýñ³Ýó Ñ»ï ÃáÕ Çñ ÁÝï³ÝÇùÝ É ÏáïáñíÇ: ²Ûë Éë»Éáí` Ãáõñù ³ß³Ý Ñ»é³ó³í ³ÛÉ ë ãí»ñ³¹³ñó³í, ÇëÏ ÙÇ ù³ýç ûñ ³Ýó Ï³ï³ñí»ó ³ÛÝ, ÇÝãÇ Ù³ëÇÝ Ý³ ³ëáõÙ ñ: ºñµ ³ÉÇë ³åñÇÉÁ ³ÉÃ³Û³Ý»ñ¹³ëï³ÝÁ ÙÛáõë Ñ³Û ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ µéýáõù ³ÕÃÇ ³Ý³å³ñÑÁ: ø³ýç áñ Ù³Ûñë áùñ ñ, Ýñ³Ý ñïçó ÇñÏ ÇÝ áë³ýóáõù, ß³ï Ñ³ ³Ë Ñá ÝáõÙ ñ, ï³ïçý ËÝ¹ñáõÙ, áñ Ï³Ý ³éÝ»Ý` Ñ³ó áõï»éáõ Ï³Ù çáõñ ËÙ»Éáõ: Ö³Ý³å³ñÑÇÝ å³ï³ñ³í ÙÇ ¹»åùÇ Å³Ù³Ý³Ï Ýñ³ ³ãùÇ ³éç ëå³ýáõù»ý Çñ ùáõûñ»ñçó Ù»ÏÇÝ` ÉáõËÁ Ïïñ»Éáí Ý»ïáõÙ çáõñá, ÇÝãÁ Ù³Ûñë ß³ï Í³Ýñ ï³ýáõù: ê»µ³ëïç³ûç îçíñçï ù³õ³ùá Ö³Ý³å³ñÑÇ ÙÇ Ñ³ïí³ÍáõÙ ³ÕÃ³Ï³ÝÝ»ñÇ ù³ñ³í³ýá ¹³¹³ñ ³é ÝáõÙ, ³Û¹ ÁÝÃ³óùáõÙ Ý³ ÝÏ³ïáõÙ»Ý, áñ Ãáõñù ½ÇÝíáñ³Ï³ÝÝ»ñÇ í»ñ³ µ»ñùáõýùý Çñ»Ýó Ñ³Ý¹»å áëí»é. Ýñ³Ýù µéýáõãû³ý áã ÙÇ ù³ûé ã ÇÝ ³ÝáõÙ, Ñ³Ï³é³ÏÁ` Ñáñ¹áñáõÙ ÇÝ Ñ³Ý Çëï ¹³Ý¹³Õ Ý³É, ù³ýç áñ ¹»é»ñÏ³ñ ³Ý³å³ñÑ áõý»çý ³ÝóÝ»Éáõ: Ð»éíáõÙ ï»ëý»éáí ³Ù»ñÇÏÛ³Ý áñµ³ýáóç ³ßË³ï³ÏÇóÝ»ñÇÝ` µáéáñá Ñ³ë Ï³ ÝáõÙ»Ý Ãáõñù»ñÇ Ëáñ³Ù³ÝÏáõÃÛ³Ý å³ï ³éÁ: ²Ù»ñÇÏ³óÇÝ»ñÁ Ñ³í³ù³ ñáõù ÇÝ ³Ýã³ ³Ñ³ëÝ»ñÇ, áñáýó ß³ñù»ñáõÙ ÁÝ¹ ñïíáõù Ý³ Ù³Ûñë` ²½ÝÇíÁ: øñáç Ù³ÑÝ Çñ ³ãù»ñáí ï»ë³í Ù³Ûñë ¹ÅÏ³ ÙáõÃÛ³Ùµ µ³å³ýíáõù ï³ïçó ÙÛáõë ùñáççó: îáõý áõ ï»õ ëï»õíç ñ áõ ÙÇ Ùáé³óÇñ»ñ¹³ëï³Ý¹,- ²½ÝÇíÇÝ ÏñÍùÇÝ ë»õù»éáí` ³ëáõÙ Ü³½ÇÏ ï³ïá: - ÐÇßáÕáõÃÛ³Ý¹ Ù»ç Ïå³Ñ» ë ï³ýç³ýùý»ñç¹ ³Ý³å³ñÑÁ : Ð»é³óáÕ µ»éý³ï³ñç ÙÇçÇó Ù³Ûñë ³ãùÁ ãç ÏïñáõÙ»ñÏ³ñ Ó íáõ ù³ñ³í³ýçó` Ýïñ»Éáí Çñ ùñáçý áõ ï³ïçý: Ø³Ûñë ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ ²½³ñÇ³ ä³ïñ³ïãû³ýç Ñ»ï, áí ÝáõÛÝå»ë ê»µ³ëïç³ûçó ñ` ä³ïñçý ÛáõÕÇó: Üñ³Ýù Ñ³Ý¹Çå»É ÇÝ áñµ³ýáóáõù: øë³ý ï³ ñç ÐáõÝ³ëï³ÝÇ ê³éáýçï ù³õ³ùáõù ³åñ»Éáõó Ñ»ïá 1946 Ã.-ÇÝ ï»õ³ áëíáõù»ý Ð³Û³ëï³Ý: ºñÏáõëÇ»ñ¹³ëï³ÝÝ É ³åñ»É ñ áõµ»ñ áõãûáõýá, ÇÝãå»ë Çñ»Ýù ÇÝ ³ëáõÙ. ºñÏáõëÝ É Ïáïáñí³Í»ñ¹³ëï³ÝÝ»ñÇ ñïí³í ßÇí»ñ ÇÝ áõëï ÇÝ ³ñ»É, áñ ÑÛáõëí»Ý ÙÇÙÛ³Ýó áõ ¹³éÝ³Ý Ñ³ëï³µáõÝ Ï³ÕÝÇ ä³ïùáõãûáõýá Î³ÕÝáõ ¹³É³ñ ßÇíÁ í»ñý³ ñáí ïå³ ñí»é Ý³ Ê³ñÇëË ³Ùë³ ñç 2005 Ã. Ù³ñï/³åñÇÉ Ñ³Ù³ñáõÙ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 117

61 ºÉÇ½³í»ï³ ³ÉáõÏÛ³Ý` Ï»ÝïñáÝáõÙ È»ÝÇÝÇ ÏáÕÙÇó Î³ñëÁ ÂáõñùÇ³ÛÇÝ Ñ³ÝÓÝ»Éáõó Ñ»ïá Ñ³Û»ñÇ Ñ³Ý¹»å ³í»ÉÇ ¹³Å³Ý Ïáïáñ³ÍÝ»ñ»Ý ëïëí»é ä³ïùáõù æáõéç»ï³ ²µ³çÛ³ÝÁ ºÉÇ½³í»ï³ ³ÉáõÏÛ³ÝÇ ÁÝï³ÝÇùÁ Øáñë ÁÝï³ÝÇùÁ Î³ñëÇó»Õ»É: Ø³Ûñë` ºÉÇ½³í»ï³ ³ÉáõÏÛ³ÝÁ, 1914 ÃíÇ ÍÝí³Í ñ: Þ³ï Ñ³ñáõëï ÁÝï³ÝÇù ñ. ³ÝÃÇí áëïç áõý»çý, Ë³ÉÇÝ»ñ ä³åçïë Ë³ÝáõÃ áõý»ñ Î³ñëáõÙ Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ñ Çñ ÁÝï³ÝÇùÇ µ³ñ»ï»óáõãûáõýý ³å³Ñáí»É: Ø³Ûñë å³ïùáõù, áñ ÙÇÝã ò»õ³ëå³ýáõ ÃÛáõÝÝ Çñ»Ýó ïáõýá Ùáï»Õ»É ÙÇ Ãáõñù ý»ý¹áõ ï³ý, áí å³ïí³íáñ Ù³ñ¹ ñ: ä³åçïë ³Ù»Ý ûñ Ýñ³Ý ÙÇë ñ Ù³ï³Ï³ñ³ñáõÙ: ²Ûë ÃáõñùÁ Ñ³ ³Ë ï³ïçïçë ËÝ¹ñ»É, áñ ³Û¹ Ùëáí ÁÝÃñÇù å³ïñ³ëïç Çñ Ñ³Ù³ñ: î³ïçïë É, Ýñ³Ý Ñ³ñ»Éáí, Ï³ï³ñ»É ó³ýïáõãûáõýá: ø³ýç áñ ÙëÇ ù³ý³ïáõãûáõýá ëáíáñ³µ³ñ ß³ï ñ, Ãáõñù ý»ý¹çý ï³ïçïçë ËÝ¹ñáõÙ ³Ù»Ý ûñ ÁÝÃñÇùÁ µ³å³ý»é Ï³ñÇù³íáñ Ñ³Û»ñÇÝ` ãù³íáñý»ñçý: ê³ï³ûý ÙÇ Çß»ñ Ñ³ñÓ³ÏáõÙ»Õ»É Î³ñëáõÙ. Ùáñë áõç ÁÝï³ÝÇùÇÝ»ñ»É»Ý áõ ï³ñ»é ëå³ý»éáõ: àñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó ÁÝï³ÝÇùÇ ã³ ³Ñ³ë ³Ý¹³ÙÝ»ñÁ í»ñ³¹³ñó»é»ý: Øáñë Ëáëù»ñáí Çñ ï³ïý Çñ»Ý ³ë»É, Ã» ³Û¹ å³ñçý Ñ³ñ ³Ý»ñÏáõ Ãáõñù»Ý»Ï»É ç³ñ¹³ñ³ñý»ñçý ùß»é: Âáõñù»ñÝ ³ë»É»Ý, áñ Ùáñë ÁÝï³ÝÇùÁ å»ïù ³ËáõëïÇ ¹ÇÙÇ, ³Û¹ ¹»åùáõÙ Çñ»Ýó áãçýã ãç ëå³éý³: Çß»ñÁ ³ËáõëïÇ ¹ÇÙ»Éáí` ÙÇ Ï»ñå Ï³ñáÕ³ÝáõÙ»Ý ÂÇýÉÇë Ù»ÏÝáÕ Ý³óùÇ í³ áýý»ñáõù ï»õ³íáñí»é` Ùï³Í»Éáí, áñ ÏÑ³ëï³ïí»Ý ÂÇýÉÇëáõÙ: ê³ï³ûý ÎÇñáí³Ï³ÝÇ Ùáï Ñ³ëÝ»ÉÇë Ý³óùÁ Ï³Ý ³é»É, Ñ³Ûï³ñ³ñí»É, áñ éáõëý»ñá Î³ñëÁ ñ³í»é»ý: Øáñë ÁÝï³ÝÇùÁ ÏñÏÇÝ Ñ»ï ¹³éÝáõÙ: ì»ñ³¹³éý³éáí ÙÇ ù³ýç ï³ñç ÝáñÇó Ï³ñáÕ³ÝáõÙ»Ý ³åñ»É Î³ñëáõÙ: Æñ»Ýó áõý»óí³íùá å³ñáõù ÇÝ Ï³ñ³ëÝ»ñÇ, ÏáõÅ»ñÇ Ù»ç: ê³ï³ûý È»ÝÇÝÇ ÏáÕÙÇó Î³ñëÁ ÂáõñùÇ³ÛÇÝ Ñ³ÝÓÝ»Éáõó Ñ»ïá Ñ³Û»ñÇ Ñ³Ý ¹»å ³í»ÉÇ ¹³Å³Ý Ïáïáñ³ÍÝ»ñ»Ý ëïëí»é: ²Ûë ³Ý ³Ù ³ñ¹»Ý Ùáñë ÁÝï³ ÝÇùÁ ³Ë»É Ñ³ëï³ïí»É ÛáõÙñÇáõÙ: Ø³Ûñë å³ïùáõù ñ, áñ ç³ñ ¹»ñÇ Å³Ù³Ý³Ï Çñ ³ãùÇ ³éç ÑÕÇ ÏÝáç áñ»ý µ³ó»é,»ñ»ë³ý ÁÝÏ»É ²éÑ³ë³ñ³Ï ¹³Å³Ý í»ñ³µ»ñùáõýù ñ Ñ³Û»ñÇ Ñ³Ý¹»å, áñá Ùáñë` ³ÛÝ Å³Ù³Ý³Ï ¹»é»ñ»Ë³ÛÇ Ù»ç ß³ï ïå³íáñí»é: ö³ëáõëïç Å³Ù³ Ý³Ï ï³ïë ÙÇ³ÛÝ Ñ³ëóñ»É ÙÇ ù³ýç áëïû³ Çñ»ñ»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ Ñ³ óý»é Ï³Ù Ï³å»É Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇÝ, ÙÇ³ÛÝ ¹ñ³Ýù»Ý Ñ³ëóñ»É Ð³Û³ëï³Ý, ÇÝãÝ É Ñ»ï³ ³ ÛáõÙ Çñ»Ýó µ³í³ï³ýçý û Ý»É : ²Ûëï»Õ Ñ³ëï³ïí»É»Ý ÛáõÙñÇáõÙ, µ»ñ³í áëï»õ»ýá í³ ³é»Éáí` Ï³ñáÕ³ó»É»Ý Çñ»Ýó ³åñáõëïÝ ³å³Ñáí»É ÙÇÝã Ù³Ûñë ³ÙáõëÝ³ó»É, ³ñ¹»Ý Ñ³Ûñë Ñá ³ó»É ÁÝï³ÝÇùÇ Ï³ñÇùÝ»ñÁ: Ð³Ûñë ²É³ßÏ»ñïÇó ñ, Ùß»óÇ ñ ÙáñÇóë 14 ï³ñáí Ù»Í: Ð³Ûñë É ²Ý¹ñ³ÝÇ ÏÇ çáï³ïáõù Ïéí»É: Üñ³»Õµ³ÛñÝ É Ãáõñù³Ï³Ý µ³ý³ïáõù Ïéí»É Ñ³ñ í³í Ù³ñ¹»Õ»É: Ð³Ûñë, ³ßË³ï³ÝùÇ ³ÝóÝ»Éáí ÙÇç³½ ³ÛÇÝ Ù³ñ¹³ëÇñ³Ï³Ý ÑÇÙÝ³¹ñ³ÙÝ»ñÇó Ù»ÏáõÙ, Ñ³ëï³ïíáõÙ ÐáÏï»Ùµ»ñÛ³ÝáõÙ` Çñ Ñ»ï ï³ý» Éáí áõç ÁÝï³ÝÇùÁ: ²ÛÝï»Õ É ÍÝí»É»Ù»ë: àõý»ó»é»ý 5 ïõ³ Ù»Ï ³ÕçÇÏ, ë³ï³ûý ïõ³ý»ñçó 3-Á Ù³Ñ³ó»É»Ý: Ø³Ûñë ³ëáõÙ ñ, áñ»ã» ÑÝ³ñ³íáñáõ ÃÛáõÝ ÉÇÝ»ñ Ñ»ï Ý³Éáõ,»ïÝÇ ï³ï Ï³ñ³ëáí å³ñ³í áëïçý»ñá Ï ïý»ñ, ù³ýç áñ ï»õá ÑÇßáõÙ ñ ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 119

62 î³ýï»ñ»ñç íñ¹áíùáõýùçý Ç å³ï³ëë³ý` Ý³ ³ë»É, Ã» Ñ³Û»ñÁ å»ïù ³ßË³ï»Ý, ÇëÏ ùñ¹»ñá` áõï»ý : ³ñÏ³ó³Í ï³ýï»ñ»ñá»½ý»ñçý ÉÍ»Éáõ Ñ³Ù³ñ Ý³Ë³ï»ëí³Í ³Ûïáí Ñ³ñí³Í»É»Ý ³ÝÏáã ÑÛáõñÇÝ. Ý³ Ù³Ñ³ó»É : øñ¹ç ÁÝï³ÝÇùÇ íñ»åëý¹ñáõãûáõýçó Ëáõë³»Éáõ Ñ³Ù³ñ ÇÙ Ý³ËÝÇÝ»ñÁ í ³ñ»É»Ý ³ÛÉ ùñ¹»ñç` Ýñ³Ýó ê³ëáõýçó ³ÕïÝÇ ¹áõñë µ»ñ»éáõ Ñ³Ù³ñ: ²Ûëå»ë Ýñ³Ýù ³ÕÃ»É»Ý èáõë³ëï³ýç Ñå³ï³ÏáõÃÛ³Ý ï³ï ïýíáõ ï³ñ³íùý»ñ: èáõµ»ý ê³ñ ëû³ý ä³åë å³ïùáõù ñ, áñ 1921 Ãí³Ï³ÝÇÝ ÙÇ ûñ ÝÏ³ï»É, áñ ËáñÑñ¹³ÛÇÝ Ý³óù Å³Ù³ÝáõÙ Ô³ñë: ÆÝãå»ë ÇÝùÝ ñ å³ïùáõù, éáõë³ï³ý Ý³óùÁ ³Ý³ã»É éáõë ½ÇÝíáñÝ»ñÇ ÏáÙáõÝ³ÉÏ³ ÉË³ñÏÝ»ñÇó: ä³åë ³Ý³ã»É Ý³óùÇ éáõë å³ñ»ïçý. å³ñ½í»é, áñ Ýñ³Ýù ÙÇ³ëÇÝ Í³é³Û»É»Ý µáéß ÇÏÛ³Ý µ³ý³ïç 5-ñ¹ Ý¹áõÙ: ä³åë å³ïù»é éáõë å³ñ»ïçý, áñ ó³ýï³ýáõù ³Ëã»É Ý³óùáí Ñ³ëÝ»É ÛáõÙñÇ: ä³ñ»ïá Ëáëï³ÝáõÙ Ã³ùáõÝ ï»õ³ áë»é Ýñ³Ý: ê³ï³ûý Ýñ³Ýó ½ñáõÛóÝ ÇÝã-áñ Ù»ÏÁ ÉëáõÙ Ñ³ÛïÝáõÙ Ãáõñù ³ß³ÛÇÝ, Ã» Ø»ÉÇùÁ Íñ³ ñáõù ³Ëã»É éáõë³ï³ý Ý³óùáí: ºñµ Ãáõñù Å³Ý¹³ñÙÝ»ñÁ å³åçë µ»ñáõù»ý ³ß³ÛÇ Ùáï, å³åë ãç Ã³ùóÝáõÙ Ëáëïá í³ýáõù, áñ ó³ýï³ýáõù Ù»ÏÝ»É Çñ ñïí³í ³½ ³ÏÇóÝ»ñÇ Ùáï: ä³åë áñó»é Çñ Ñ»ï ³ËóÝ»É Ý³ ÙÇ ³ÝÍ³ÝáÃ Ñ³ÛáõÑáõ` ³ß³ÛÇ Ùáï Ýñ³Ý Ý»ñÏ³Û³óÝ»Éáí áñå»ë Çñ ÏÝáç: ºñ³½áõÙ»Ù áý» Ù»Ï ³Ý ³Ù Ý³É Ô³ñë, ïáõýë ï»ëý»é áõ Ýáñ Ù»éÝ»É ä³ïùáõù èáõµ»ý ê³ñ ëû³ýá ä³åë` ê³ñ ëû³ý Ø»ÉÇùÁ, Ô³ñëÇó ñ: ÌÝí»É ñ 1895 Ãí³Ï³ÝÇÝ, Ñ³Ù» Ý³ÛÝ ¹»åë, ³ëï³ÃÕÃ»ñáõÙ ³Û¹å»ë ñ ñí³í, Ã» ÇÝùÁ åý¹áõù ñ, áñ ÍÝí»É 1888 Ãí³Ï³ÝÇÝ: ºë 13 ï³ñ»ï³ý Ç,»ñµ å³åçóë Éë»óÇ Ýñ³ å³ïùáõãûáõýá: Ð»ï³ùñùñáõÃÛáõÝë ³ÛÝù³Ý Ù»Í ñ, áñ ³Ý ³Ù Ó³ÛÝ³ ñ»é»ù ï³ïçë å³åçë å³ïùáõãûáõýý»ñá: Üñ³Ýù å³ïùáõù ÇÝ Çñ»Ýó Ù³ëÇÝ Éóí³Í Ï³ñáïáí` Ù»ñÃÁÝ¹Ù»ñÃ»ñ áõù ÇÝ Ñ³ïí³ÍÝ»ñ ³½ ³ÛÇÝ»ñ»ñÇó` Çñ»Ýó µ³ñµ³éý»ñáí: ò³íáù, ³Û¹ Ó³ÛÝ³ ñáõãûáõýý»ñý ³ÝÑ»ï³ó»É»Ý ÁÝï³Ý»Ï³Ý ³ñËÇíÝ»ñÇó: ä³åçë Ý³ËÝÇÝ»ñÁ ê³ëáõýçó»ý»õ»é, Ñ»ïá ³ÕÃ»É»Ý Øáõß, ³ÛÝï»ÕÇó É Ô³ñë: ÆÙ å³å»ñá ê³ëáõýçó ³ÕÃ»É»Ý ùñ¹»ñç Ñ»ï áõý»ó³í í» Ç å³ï ³éáí: ê³ëáõýáõù ÙÇ ûñ ÇÝã-áñ ùáõñ¹»ï»é Ù»ñ ïáõý, ÓÇÝ Ï³Ý Ý»óñ»É Ù»ñ ï³ý µ³ïáõù ³ÛÝï»Õ é³í óáñ»ýá Ñ³Ý Çëï Éóñ»É ÓÇáõ ËáõñçÇÝÝ»ñÇ Ù»ç: ¼³ñÙ³Ý³ÉÇ, µ³ûó Ãáõñù ³ß³Ý å³åçë å³ïå»éáõ áë³ñ»ý Ýñ³Ý ³Ý³å³ñÑ³Í³Ëë ï³éçë µ³ó ÃáÕÝáõÙ: ²Ûëå»ë å³åë ³ÉÇë ÎáíÏ³ë, áñáß Å³Ù³Ý³Ï µý³ïíáõù ÂÇýÉÇëáõÙ, Ñ»ïá Ñ³ëï³ïíáõÙ ÛáõÙñÇáõÙ, áñï»õ É ïýáõù Çñ»Õµ³ÛñÝ»ñÇÝ: ²ÛÝáõÑ»ï ÙÇ³ëÇÝ ³ÉÇë»Ý ºñ ³Ý: ²Ûëï»Õ å³åë ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ ÏñÏÇÝ ²ñ ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇó` ²É³ßÏ»ñïÇó, ³Ë³Í ï³ïçë` Ú³ÕáõÃÇ Ñ»ï, áí ë Ù»Í ¹Åí³ñáõÃÛ³Ùµ ñ ñïí»é: î³ïë å³ïùáõù ñ, áñ Ãáõñù ½ÇÝíáñÝ»ñÝ Çñ»Ýó ÛáõÕÇ µý³ïçãý»ñçý Ñ³í³ù»É»Ý ÙÇ ßÇÝáõÃÛ³Ý Ù»ç,»Ã» ã»ù ëë³éíáõù`»ï»õ»óáõù, ßáõñçµáÉáñÁ ËáïÇ ¹»½»ñ»Ý ß³ñ»É Ïñ³Ï í³é»é: ³Ûó, µ³ñ»µ³ëï³µ³ñ, ï»õç Ãáõñù ³ß³Ý, å³ï³ñ³µ³ñ Ñ³ÛïÝí»Éáí ³Û¹ í³ûñáõù, ½ÇÝíáñÝ»ñÇÝ Ññ³Ù³ÛáõÙ µ³ó ÃáÕÝ»É Ù³ñ¹Ï³Ýó: Ð»Ýó ³Ûëå»ë É ñïíáõù ï³ïë: ä³åë ³Ûï³ áñí»õ»é ³Ûëï»Õ É ß³ñáõÝ³Ï»É Çñ ³ßË³ï³ÝùÁ: ÜáõÛÝ ³ñÑ»ëïÝ áõý»ó»é Ý³ å³åçë Ñ³ÛñÁ` Ê³ã³ïáõñÁ, áí ëå³ýí»é ó» Õ³ëå³ÝáõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï: Ü³ ³ÝÑ»ï³ó»É ÓÙé³ÝÁ, Ýñ³Ý ï»é»ý ÙÇ³ÛÝ ÙÇ ù³ýç ³ÙÇë ³Ýó` ÓÝÑ³ÉÇó Ñ»ïá, ÓáñáõÙ: ä³åçë Ï³ñáÕ³ó»É»Ý ³ Ý³ã»É í»ñ³ñïáõçó: ²ñ»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³Ý ³ÕÃ»Éáõ áñáßáõù å³åë ß³ï áõß Ï³Û³óñ»É: Çï»Ù, áñ Ý³ ³í»ÉÇ í³õ»õ»é Ý³ èáõë³ëï³ýáõù: Ô³ñëÇó ³ÕÃ»Éáõ ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 121

63 ÊáñÑñ¹³ÛÇÝ Ð³Û³ëï³Ý ï»õ³ áëí»éáõ áñáßáõù Ï³Û³óñ»É ÙÇ³ÛÝ ³ÛÝ Å³ Ù³ Ý³Ï,»ñµ Ñ³ëÏ³ó»É, áñ Ô³ñëÝ ÁÝÏÝáõÙ : Üñ³ µáéáñ Ñ³ñ³½³ïÝ»ñÁ` ³Û¹ ÃíáõÙ Ý³ Ù³ÛñÝ áõ»ñïáõ»õµ³ûñý»ñá ³í»ÉÇ ßáõï»Ý ³Ë»É Ô³ñëÇó, ÙÇ Ù³ëÁ` ÂÇýÉÇë, ÙÇ Ù³ëÁ` ÛáõÙñÇ: ÀÝ¹ áñáõù, Ô³ñëÇó ß³ï»ñÁ ÛáõÙñÇ»Ý ³Ë»É` ÑáõÛëáí, áñ ÛáõÙñÇÝ Ùáï,»ñµ Çñ»Ýó ù³õ³ùý ³½³ïíÇ, Ïí»ñ³¹³éÝ³Ý Çñ»Ýó ïý»ñá: ²Ù»Ý ³Ý ³Ù Çñ å³ïùáõãûáõýá ÑÇß»ÉÇë ³ëáõÙ ñ. ºñ³½áõÙ»Ù áý» Ù»Ï ³Ý ³Ù Ý³É Ô³ñë, ïáõýë ï»ëý»é áõ Ýáñ Ù»éÝ»É : ²ÉÇë Ø³ÝáõÏÛ³Ý-ØÇÝ³ëÛ³ÝÁ ÃáéÝÇÏÝ»ñÇ Ñ»ï Ø»Í Ñ³Ûñë µ³½ù³ãçí Ãáõñù ÁÝÏ»ñÝ»ñ áõý»ó»é, áñáýóçó Ù»ÏÇ ßÝáñÑÇí É Ï³ñáÕ³ó»É Ëáõë³»É ç³ñ¹çó ä³ïùáõù ²ÉÇë Ø³ÝáõÏÛ³Ý-ØÇÝ³ëÛ³ÝÁ ÆÙ Ù»Í Ñ³ÛñÁ` Ù³ÛñÇÏÇë Ñ³ÛñÁ, áõù ³ÝáõÝÁ Ø³ñïÇñáë ø³ýã³ñû³ý ñ, ²ÏÝ ù³õ³ùçó»õ»é: ²Ûë ù³õ³ùá ß³ï Ñ»ï³ùñùÇñ ¹ÇñùáõÙ ïýíáõù: ²ÛÝ ßñç³å³ïí³Í É»éÝ»ñáí: ²ÏÝáõÙ Ù»Í Ãíáí Ñ³Û»ñ»Ý ³åñ»É: ÆÙ Ù»Í Ñ³Û ñá ³ÛÝï»Õ ÏáßÇÏÇ áñí³ñ³ý áõý»ó»é, áñï»õ µ³½ù³ãçí Ãáõñù»ñ»Ý ³ßË³ï»É: Æñ ³ßË³ï³ÏÇóÝ»ñÇó µ³óç É Ù»Í Ñ³ÛñÇÏÇë ÁÝï³ÝÇùÁ µ³½ Ù³ÃÇí Ãáõñù ÁÝÏ»ñÝ»ñ áõý»ó»é, áñáýóçó ß³ï»ñÁ Ýñ³ áñíáýï»ñý»ñý»ý»õ»é: ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ï³ñçý»ñçý Ù»Í Ñ³Ûñë ³ñ¹»Ý ³ÙáõëÝ³ó³Í»Õ»É: ÌÝí³Í ÇÝ Ý³ ÇÙ Ùáñ»Õµ³ÛñÝ»ñÁ: Ð»Ýó Çñ áñíç ßÝáñÑÇí ñ, áñ Ý³ ß³ï É³í Í³ÝáÃáõÃÛáõÝÝ»ñ áõý»ñ, ³Û¹ ÃíáõÙ Ãáõñù»ñÇ ßñç³ÝáõÙ: ØÇ ûñ Ýñ³ Ãáõñù ÁÝÏ»ñÝ»ñÇó Ù»ÏÁ ³ÉÇë áõ ³ëáõÙ. Ø³ñïÇñá ë, ¹áõ É³í Ï³Ý»ë, áñ ³Ûëï»ÕÇó Ý³ë: ÀÝï³ÝÇù¹ í»ñóñá õ Ý³ ³Ûëï»ÕÇó : ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 123

64 ³ñ»µ³Ëï³µ³ñ, Ù»Í Ñ³Ûñë ÉëáõÙ Çñ Ãáõñù ÁÝÏ»ñáçÝ áõ ²ÏÝÇó ÁÝï³ ÝÇùáí Ñ»é³ÝáõÙ : Üñ³Ýù Ù»ÏÝáõÙ»Ý áõéõ³ñç³: àñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó,»ñµ Ù»Í Ñ³Ûñë Çñ ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ»ï Ñ»é³ÝáõÙ ²ÏÝÇó, Éáõñ»ñ ëï³ýáõù, áñ ²ÏÝÇ µáéáñ Ñ³Û»ñÇÝ Ïáïáñ»É»Ý: ²ÛëåÇëáí` Ù»Í Ñáñë ÁÝï³ÝÇùÇÝ Ñ³çáÕíáõÙ Ëáõë³»É ç³ñ¹»ñçó Çñ»Ýó Ãáõñù ÁÝÏ»ñáç ßÝáñÑÇí: Ø³Ûñë ÍÝíáõÙ ³ñ¹»Ý áõéõ³ñç³ûáõù` ì³éý³ ù³õ³ùáõù: Ü³ñÇÝ ÛáõÉ Ô³ñ³ Ûá½Û³ÝÝ Çñ ùñáç Ñ»ï ØÇ ß³ñù Ñ³Û Ù³ÝáõÏÝ»ñ Çñ»Ýó ñïáõãû³ý Ñ³Ù³ñ å³ñï³ï³ý»ý Ãáõñù Ññ³Ù³Ý³ï³ñÇÝ ä³ïùáõù Ø³Ýí»É ÔáõÙ³ßÛ³ÝÁ ²Ûë å³ïùáõãûáõýá Éë»É»Ù ÇÙ ï³ïçïçó` Ü³ñÇÝ ÛáõÉ Ô³ñ³ Ûá½Û³ÝÇó, áõù Ñ³ÛñÁ` ºë³ÛÇ Ô³ñ³ Ûá½Û³ÝÁ, µý³ïí»é Ãáõñù³Ï³Ý Úá½Õ³Ã µý³ï³í³ûñç Ùáï³Ï³ ÛáõÕ»ñÇó Ù»ÏáõÙ: ì»ñççýë Ãáõñù³Ï³Ý µ³ý³ïç áã µ³ñóñ³ëïç ³Ý ëå³»õ»é: æ³ñ¹ç ûñ»ñçý Ýñ³ Ãáõñù Ññ³Ù³Ý³ï³ñÁ, áí Ý³ Ñ³Ù³ ÛáõÕ³óÇÝ ÉÇÝáõÙ (Ýñ³ ³ÝáõÝÁ, ó³íáù, ã»ù Ùï³å³Ñ»É), ºë³ÛáõÝ Ï³ÝãáõÙ Çñ Ùáï ËáñÑáõñ¹ ï³éçë ÏñáÝ³ áë ÉÇÝ»É, áñå»ë½ç Ï³ñáÕ³Ý³ ñï»é Çñ»Ý áõ ÁÝï³ÝÇùÁ: ºë³ÛÇÝ Ù»ñÅáõÙ ³Û¹ ³é³ç³ñÏÁ, ë³ï³ûý ËÝ¹ñáõÙ í»ñççýçë ñï»é Çñ ÁÝï³ÝÇùÁ: Ðñ³Ù³Ý³ï³ñÁ, ù³ýç áñ Ù»Í Ñ³ñ ³Ýù ñ ï³íáõù ºë³Ûáõ Ñ³Ý¹»å, Ëáëï³ÝáõÙ ³Ù»Ý Ýáí ñï»é ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 125

65 »ñ»ë³ý»ñçý, ë³ï³ûý Ù»Í³Ñ³ë³ÏÝ»ñÇ ³éáõÙáí áãçýã ãç Ëáëï³ÝáõÙ` Ñ³ëÏ³óÝ»Éáí, áñ ¹³ í»ñ Çñ áõå»ñçó: ²ÛëåÇëáí` ç³ñ¹»ñçó ³é³ç ÇÙ ï³ïçïá, ÇÝãå»ë Ý³ Ýñ³ ùáõûñý áõ»õ µ³ûñá, ï»õ³ áëíáõù»ý Ãáõñù Ññ³Ù³Ý³ï³ñÇ ïáõý: ÀÝï³ÝÇùÇ ÙÛáõë ³Ý¹³ÙÝ»ñÇÝ, ó³íáù ëñïç, ãç Ñ³çáÕíáõÙ ñïí»é: Âáõñù Ññ³Ù³Ý³ï³ñÁ ÙÇ ù³ýç ³ÙÇë»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ ËÝ³Ù»Éáõó Ñ»ïá Ýñ³Ýó Ñ³ÝÓÝáõÙ ³Ù»ñÇÏÛ³Ý áñµ³ýáó: ²ÛÝáõÑ»ï Ýñ³Ýù Ñ³ÛïÝíáõÙ»Ý Ðáõ Ý³ëï³ÝáõÙ, áñï»õ É ï³ïçïë ³ÙáõëÝ³ÝáõÙ áñóáõù Ýáñ ÏÛ³Ýù ëïë»é: Ð»ï³ùñùñ³Ï³Ý, áñ Ùáï 20 ï³ñç ³é³ç,»ñµ ï³ïçïë ³ñ¹»Ý Ï»Ý ¹³ÝÇ ã ñ, áõ»ýáë ²Ûñ»ëÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ñ³Ù³ÛÝùáõÙ Ï³½Ù³Ï»ñåí³Í ÙÇçáó³éáõÙÝ»ñÇó Ù»ÏÇ Å³Ù³Ý³Ï ÇÝÓ Ùáï»ó³í ï³ñ»ó ÙÇ Ù³ñ¹: ì»ñççýë Ý³Ë³å»ë ï»õ»ï³ó»é ñ, áñ Ü³ñÇÝ ÛáõÉ Ô³ñ³ Ûá½Û³ÝÇ ÃáéÝ»Ù, Ùáï»Ý³Éáí ÇÝÓ` Ñáõ½í³Í Ó³ÛÝáí ³ë³ó, áñ Çñ ñïáõãû³ý Ñ³Ù³ñ å³ñï³ï³ý ï³ïçïçë: ºë ÇÑ³ñÏ» ãñ³ëï³ó³` ÇÝãÇ Ù³ëÇÝ ËáëùÁ, ë³ï³ûý ³Ù»Ý ÇÝã å³ñ½ ¹³ñÓ³í,»ñµ Ý³ å³ïù»ó Ñ»ï Û³É å³ïùáõãûáõýá: ÛáõÕÇ íñ³ Ñ³ñÓ³ÏÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï»ñ»Ë³Ý»ñÇ ÙÇ ËáõÙµ (4-5 Ñá Ç) Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ³Ëã»É Ã³ùÝí»É Ùáï³Ï³ ÓáñÇ ù³ñ³ýó³íý»ñçó Ù»ÏáõÙ: àñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó, ÇÝã-áñ Ï»ñå ï»õ»ï³ý³éáí»ñ»ë³ý»ñç Ã³ùëïáóÇ Ù³ëÇÝ, ï³ïçïë` Ü³ñÇÝ ÛáõÉ Ô³ñ³ Ûá½Û³ÝÁ, ëïëáõù Çß»ñÝ»ñÁ Íåïí³Í Ï»ñ³Ïáõñ ï³ý»é ëáí³ééáõï áõ ÑÛáõÍí³Í Ù³ÝáõÏÝ»ñÇÝ` ñï»éáí Ýñ³Ýó ëáí³ù³ñáõãûáõýçó: Ý³Ï³Ý³µ³ñ, ï³ïçïë ¹³ ã ñ Ï³ñáÕ ³Ý»É ³é³Ýó Ãáõñù ï³ýïçñáç ÃáõÛÉïíáõÃÛ³Ý: öáùñçï ³ÕçÇÏÁ` Æ½³µ»ÉÉ³ â É³ËÛ³Ý ºñÏ³ñ Å³Ù³Ý³Ï Ãáõñù µ³ñ»ï³ùç ï³ýý ³åñ»ÉÁ íï³ý ³íáñ ñ ä³ïùáõù Æ½³µ»ÉÉ³ â É³ËÛ³ÝÁ ÜÏ³ñÇ áùñçï ³ÕçÇÏÁ»ë»Ù` ï³ïçïçë áõ å³åçïçë Ñ»ï: ä³åçïçë Ù³ëÇÝ ÇÙ ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¹»é í³é»ý, É³í ÑÇßáõÙ»Ù Ý³, áñ Ý³»ñ µ»ù ã ñ ëçñáõù Ëáë»É Çñ å³ï³ý»ïáõãûáõýçó: Æñ ÏÛ³ÝùÇ ³Û¹ ßñç³ÝÇ Ù³ëÇÝ ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ å³åçë Ñ³Ù³ñ ³Ù»Ý³ó³í³ÉÇÝ ÇÝ: Üñ³ Ñ»ï Ï³ ï³ñí³íç Ù³ëÇÝ Ù»½ å³ïùáõù ñ ï³ïçïë, áí ë, ó³íáù ëñïç, ó»õ³ëå³ýáõãû³ý ³Ï³Ý³ï»ëÝ»ñÇó»Õ»É: Ü³, Ç ï³ñµ»ñáõãûáõý å³åçë, Çñ Ù»ç ³Û¹ Ù³ëÇÝ Ëáë»Éáõ áõå ïýáõù ñ: ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 127

66 Æ½³µ»ÉÉ³ â É³ËÛ³ÝÇ å³åçïá ºÕÇß Ô»Û³ÝóÁ áñ¹áõ ÃáéÝ»ñÇ Ñ»ï ä³åçïë ÍÝí»É 1900 Ãí³Ï³ÝÇÝ Úá½Õ³ï ³í³éáõÙ, áõý»ó»é í»ó»õµ³ûñ Ù»Ï ùáõûñ: ò»õ³ëå³ýáõãû³ý Å³Ù³Ý³Ï Ýñ³»Õµ³ÛñÝ»ñÝ áõ ÍÝáÕÝ»ñÁ ¹³Å³Ý³µ³ñ ëå³ýí»é»ý: ä³åçïçë ñï»é Ýñ³ Ñáñ Ãáõñù ÁÝÏ»ñÁ áñáß Å³Ù³Ý³Ï å³ñ»é Çñ ï³ýá: ê³ï³ûý Ùßï³å»ë Ýñ³Ýó ï³ ÝÁ ÙÝ³É ÑÝ³ñ³íáñ ã ñ, íï³ý Á Ù»Í ñ Ý³ ³Û¹ ÁÝï³ÝÇùÇ Ñ³Ù³ñ: àñáß Å³Ù³Ý³Ï ³Ýó å³åçïë ³Ë»É Ð³Û³ëï³Ý` ²ñ³ñ³ïÇ ßñç³ÝÇ ºñ³ëË ÛáõÕ: ä³åçïçë ùáõûñá ë ñïí»é ó»õ³ëå³ýáõãûáõýçó, ë³ï³ûý Ýñ³ å³ï ÙáõÃÛ³Ý Ù³Ýñ³Ù³ëÝ»ñÝ ÇÝÓ Ñ³ÛïÝÇ ã»ý: Çï»Ù ÙÇ³ÛÝ, áñ Ýñ³Ý Ñ³çáÕí»É Ñ»é³Ý³É»ÛñáõÃ: ²Û¹ Ù³ëÇÝ Ù»Ýù ÇÙ³ó³Ýù ï³ñçý»ñ ³Ýó,»ñµ å³åçïë Ýñ³ ùáõûñý ³ñ¹»Ý µ³í³ï³ý Í»ñ ÇÝ: ò³íáù Ýñ³Ýó ³Û¹å»ë É µ³ëï ãíç ³Ïí»ó Ñ³Ý¹Çå»É: Ø»ñ ÇëÏ³Ï³Ý ³½ ³ÝáõÝÁ»Õ»É ³ÉçÛ³Ý: î»õ³ áëí»éáõ Å³Ù³Ý³Ï å³åçïçë Ñ³ñóñ»É»Ý Çñ ³½ ³ÝáõÝÁ, Ý³, Ý³Û»Éáí Çñ ÏÇë³Ù»ñÏ Ù³ñÙÝÇÝ, ³ë»É. â É³Ë»Ù, ñ» ù â É³ËÛ³Ý : Ð»Ýó ³Û¹ ³½ ³ÝáõÝáí É Ý³»Ï»É Ð³Û³ëï³Ý: ÇÃÉÇëáõÙ ß³ï Ñ³Û»ñÇ»Ý Ïáïáñ»É, µ³ûó Ù»Í å³åçë ÁÝï³ÝÇùÇÝ Ñ³çáÕí»É ñïí»é ç³ñ¹»ñçó ä³ïùáõù Ð³ñáõÃÛáõÝ»ñµ»ñÛ³ÝÁ ÆÙ ÁÝï³ÝÇùáõÙ Ã» Ùáñë, Ã» Ñáñë ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÁ ³ÕÃ»É»Ý ò»õ³ëå³ýáõãû³ý ÁÝÃ³óùáõÙ: ÐÇßáõÙ»Ù, áñ áùñ Å³Ù³Ý³Ï ùý»éáõó ³é³ç Ù»½ Ñ»ùÇ³Ã å³ïù»éáõý ½áõ ³Ñ»é` ï³ïçï-å³åçïý»ñë å³ïùáõù ÇÝ Ý³ Çñ»Ýó ³ÕÃÇ, ñïáõãû³ý, ³ÝóÛ³ÉÇ å³ïùáõãûáõýý»ñá: Þ³ï-ß³ï»Ýù Éë»É ³Û¹ å³ïùáõãûáõýý»ñá, µ³ûó ³Ù»Ý ³Ý ³Ù ¹ñ³Ýù ³ÛÉ Ï»ñå ÇÝ ÑÝãáõÙ` Ýáñ áõ Ñ»ï³ùñùÇñ Ù³Ýñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñáí áõ ÑÇßáÕáõÃÛáõÝÝ»ñáí: ²Û¹ ³Ù»ÝÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ ³ÛÝ ñ, áñ Ù»Ýù ³Û¹ å³ïùáõãûáõýý»ñá ãùáé³ý³ýù, ÙÇßï ÑÇß»Ýù: Ðáñë å³åá` ºÕÇßÁ, ³ÙµáÕç ÁÝï³ÝÇùáí ³ÕÃ»É ÇÃÉÇëÇó,»Ã» ã»ù ëë³éíáõù` 1915 Ãí³Ï³ÝÇ ç³ñ¹»ñçó ³ÝÙÇç³å»ë ³é³ç: ì»ñççýë ÇÃÉÇëáõÙ ³åñ»Éáõ ï³ñçý»ñçý ½µ³ÕíáõÙ ñ ÏáßÏ³Ï³ñáõÃÛ³Ùµ: Ø»ñ ÁÝï³ÝÇùÇ ³½ ³ ÝáõÝÁ ëï½µý³å»ë ºÕÇ³½³ñÛ³Ý ñ (Ï³Ù î»ñ-ºõç³½³ñû³ý), µ³ûó Ýñ³Ýó Ô»Û³Ýó ÇÝ ÏáãáõÙ: ³ÕÃÇ Å³Ù³Ý³Ï ë³ñù³ýý ³ÝóÝ»ÉÇë Ô»Û³Ýó ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 129

67 ³½ ³ ÝáõÝÝ É í»ñ³ áëíáõù` éáõë ë³ñù³ý³å³ñý»ñç ³ñï³ë³ÝáõÃÛ³Ùµ ¹³éÝ³Éáí Îµ»Û³Ýó: Ðáñë å³åçïç Çñ áõç ÁÝï³ÝÇùÇ ñïáõãû³ý å³ïùáõãûáõýá ß³ï Ñ»ï³ùñùÇñ, ù³ýç áñ, ÇÝãå»ë Çï»Ýù, ÇÃÉÇëáõÙ ß³ï Ñ³Û»ñÇ»Ý Ïáïáñ»É: Ø»Í å³åë, Ù»Í ßñç³å³ïÇ ï»ñ ÉÇÝ»Éáí, ß³ï ÁÝÏ»ñÝ»ñ áõ áñíáýï»ñý»ñ áõý»ñ ùñ¹»ñç áõ Ãáõñù»ñÇ ßñç³ÝáõÙ: 1915 Ãí³Ï³ÝÇ ç³ñ¹»ñçó ³é³ç ³Û¹ ³Ù»ÝÇ Ù³ëÇÝ Ýñ³Ý ½ áõß³óýáõù Ãáõñù Í³ÝáÃÝ»ñÇó Ù»ÏÁ, ÇÝãÇ ßÝáñÑÇí Ñáñë å³åá Ï³ñáÕ³ÝáõÙ ñïí»é` Çñ Ñ»ï Ð³Û³ëï³Ý µ»ñ»éáí Ý³ áõç ÁÝï³ÝÇùÝ áõ Ù³Ñ³ó³Í»Õµáñ áñ¹çý»ñçý: Ðáñë å³åá»ñ»ù ïõ³ ÑÇÝ ³ÕçÇÏ áõý»ó»é: ÆÙ å³åá` ÜÇÏáÉÁ,»Õ»É ÁÝï³ÝÇùÇ»ñÏñáñ¹ áñ¹çý, ÇëÏ ³í³ Á` ²ßáïÁ, ³ÕÃÇ Å³Ù³Ý³Ï ²ñ³ùëÝ ³ÝóÝ»ÉÇë ÁÝÏ»É ë³ûéçó Ïáñ»É: ²ñÙ»Ý ì³ñ¹»ñ»ëû³ý ø³ýç áñ Ù»Í å³åçë Ý³Ë³å»ë ÇÝ ½ áõß³óñ»é ëå³ëíáõ íï³ý Ç Ù³ëÇÝ, Ý³ µ³í³ï³ýçý Å³Ù³Ý³Ï áõý»ñ Ñ³í³ù»Éáõ Çñ áõý»óí³íùá ³Õ ÃÇ ³Ù ³Ý µéý»éáõ: ²ÛëåÇëáí` å³åë Ï³ñáÕ³ó»É áñáß µ³ý»ñ Çñ Ñ»ï µ»ñ»é Ð³Û³ëï³Ý: ºñ ³Ý ³Éáí` Ñ³Ûñ³Ï³Ý ÁÝï³ÝÇùë Ñ³ëï³ïíáõÙ ³Ûëï»Õ Ýáñ ÏÛ³Ýù ëïëáõù: Ø³ÛñÇÏÇë å³åá ÙÇ Ãáõñù ³ÕçÏ³ ñ ëçñáõù, ³Ëã»Éáí µ³ý³ïçó` ÝáõÙ Ýñ³ ïáõý ä³ïùáõù ²ÝÅ»É³ Ê³ã³ïñÛ³ÝÁ Ø³ÛñÇÏÇë å³åý ¾ñ½ñáõÙóÇ ñ: ²ÝáõÝÁ` Î³Ù»ñ ì³ñ¹»ñ»ëû³ý, ³ÕÃÇó Ñ»ïá áë»é ³ÝáõÝÁ Ýñ³Ý ²ñÙ»Ý ì³ñ¹»ñ»ëû³ý ÇÝ ÏáãáõÙ: ØÇÝã ò»õ³ëå³ýáõãûáõýá Ý³ Í³é³ÛáõÙ ñ Ãáõñù³Ï³Ý µ³ý³ïáõù: Ø»Í ÁÝï³ÝÇù áõý»çý` µ³õï³ó³í 31 ³Ý¹³ÙÇó: áéáñá ÙÇ µ³ïáõù ÇÝ ³åñáõÙ: 1914Ã. ç³ñ¹»ñç Å³Ù³Ý³Ï µ³ý³ïáõù Ý³ ÇÙ³ÝáõÙ, áñ ÁÝï³ÝÇùÇ µáéáñ ³Ý¹³ÙÝ»ñÇÝ Ïáïáñ»É»Ý: Ø³ÛñÇÏÇë å³åá ³ËãáõÙ µ³ý³ïçó Ñ»Ýó Ãáõñù³Ï³Ý Ñ³Ù³½»ëïáí: Ü³ ÙÇ Ãáõñù ³ÕçÏ³ ñ ëçñáõù ³Ëã»Éáí ÝáõÙ Ýñ³ ïáõý: ²ÕçÏ³ ÍÝáÕÝ»ñÁ Ýñ³Ý µ³ó ã»ý ÃáÕÝáõÙ, ù³ýç áñ Çï»ÇÝ, áñ Ñ³Û Ï³ñáÕ ëå³ýí»é: ä³ñáõù»ý Çñ»Ýó ï³ýá ÙÇÝã áõß Çß»ñ` Ã³ùóÝ»Éáí µ³½ùáóç ï³ï: ØáõÃÝ ÁÝÏÝ»Éáõó Ñ»ïá û ÝáõÙ»Ý Ñ³ëÝ»É ÙÇÝã ë³ñù³ý, Ý³ ³ËãáõÙ èáõë³ëï³ý: Øáï 10 ï³ñç ³Ýó, ÇÙ³Ý³Éáí, áñ ÂáõñùÇ³ÛÇó ³Ë³Í µ³ñ»ï³ùý»ñ áõýç ÂÇýÉÇëáõÙ, Ù³ÛñÇÏÇë å³åá ï»õ³ áëíáõù ìñ³ëï³ý: Øáñ³ùáõÛñë å³ïùáõù, áñ å³åçïá ß³ï ñ ëçñáõù Ãáõñù³Ï³Ý»ñ³ÅßïáõÃÛáõÝ ³½³ï ËáëáõÙ ñ Ãáõñù»ñ»Ý: Ü³ ²ñ ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÁ Ñ³ Ù³ñáõÙ ñ Çñ»ñÏÇñÁ ³ëáõÙ ñ. ºÃ» ë³ñù³ýá µ³ó ÉÇÝÇ, ãáù»ãáù Ï Ý³Ù, ÇÙ ïáõýá Ïï»ëÝ»Ù : ï³ñç... Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ 131

68 100 ï³ñç Æñ³Ï³Ý å³ïùáõãûáõýý»ñ Ìñ³ ñç Õ»Ï³í³ñ` Î.»ù³ñÛ³Ý ñùç ËÙµ³ Çñ` ². ØÏñïãÛ³Ý Ð³Ù³Ï³ñ áõ ÂáõñùÇ³ÛáõÙ` ². Ü³ÉçÁ Âáõñù»ñ»Ý ï³ñµ»ñ³ïç ËÙµ³ Çñ, Ã³ñ Ù³ÝÇã, ëñµ³ ñçã` È. ³ëå³ñÛ³Ý ²Ý É»ñ»Ý ï³ñµ»ñ³ïç ËÙµ³ ÇñÝ»ñ` Ü.»ù³ñÛ³Ý Ü. Ø»ÉùáÝÛ³Ý Ã³ñ Ù³ÝÇã, ëñµ³ ñçã` Ü. Ø»ÉùáÝÛ³Ý Ð. Ü³½³ñÛ³Ý ä³ïùáõãûáõýý»ñá Ñ³í³ù³ ñ»óçý` ². Î³ñ³å»ïÛ³ÝÁ ². Ð³ñáõÃÛáõÝÛ³ÝÁ ². Ðáíë» Û³ÝÁ. ²í»ïÇëÛ³ÝÁ È. ÐáíÑ³ÝÝÇëÛ³ÝÁ Ð. ØËÇÃ³ñÛ³ÝÁ Ü. ØÏñïãÛ³ÝÁ Ü. ØÇÝ³ëÛ³ÝÁ ø. ³ëå³ñÛ³ÝÁ êñµ³ ñçã` È. Ê³ã³ïñÛ³Ý Þ³åÇÏÇ Ó ³íáñáõÙÁ` È. Ê³ã³ïñÛ³ÝÇ ÊáñÑñ¹³ïáõÝ»ñ` Æ. ³ñËáõ¹³ñÛ³Ý Î. úñ³ýû³ý Ð. Î³ÃñçÛ³Ý Þ³åÇÏÇ ³é³çÇÝ çáõù Ý»ñÏ³Û³óí³Í»Ý í»ñ³åñ³íý»ñç, Ýñ³Ýó ÁÝï³ÝÇùÝ»ñÇ Ï³Ù Å³é³Ý Ý»ñÇ Éáõë³ÝÏ³ñÝ»ñÁ: ì»ñççý çáõù Ð³Û³ëï³ÝÇ ÙÇçÝ³¹³ñÛ³Ý ³Ù»Ý³Ýß³Ý³íáñ ù³õ³ùý»ñçó Ù»ÏÇ` ²ÝÇÇ ³í»ñ³ÏÝ»ñÝ»Ý (³é³çÇÝ ÑÇß³ï³ÏáõÙÝ»ñÝ ²ÝÇÇ í»ñ³µ»ñû³é Ãí³ ñíáõù»ý V-ñ¹ ¹³ñáí: ÃÃ.»Õ»É Ð³Û³ëï³ÝÇ Ù³Ûñ³ù³Õ³ùÁ): Èáõë³ÝÏ³ñÁ` ÈÇÏ³ Ê³ã³ïñÛ³ÝÇ:

69

Hiển thị thêm